Зігмунд Фрэйд
Запыт «Фрэйд» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні.
Зігмунд Фрэйд (ням.: Sigmund Freud — Зігмунд Фройд, поўнае імя Сігізмунд Шлома Фройд, ням.: Sigismund Schlomo Freud; 6 мая 1856, Фрайберг, Аўстра-Венгрыя — 23 верасня 1939, Лондан) — аўстрыйскі псіхааналітык, псіхіятр і неўролаг(ням.) бел..
Зігмунд Фрэйд найболей вядомы як заснавальнік псіхааналізу, які зрабіў значны ўплыў на псіхалогію, медыцыну, сацыялогію, антрапалогію, літаратуру і мастацтва XX стагоддзя[12][13]. Погляды Фрэйда на прыроду чалавека былі наватарскімі для яго часу і на працягу ўсяго жыцця даследчыка не пераставалі выклікаць рэзананс і крытыку ў навуковай супольнасці. Цікавасць да тэорый навукоўца не згасае і да сёння[13][14][15].
Сярод дасягненняў Фрэйда найболей важнымі з’яўляюцца распрацоўка трохкампанентнай структурнай мадэлі псіхікі (якая складаецца з «Яно(руск.) бел.», «Я(руск.) бел.» і «Звыш-Я(руск.) бел.»), вылучэнне спецыфічных фаз псіхасексуальнага развіцця(руск.) бел. асобы, стварэнне тэорыі эдыпава комплексу(руск.) бел., выяўленне ахоўных механізмаў(руск.) бел., якія функцыянуюць у псіхіцы, псіхалагізацыя паняцця «несвядомае(руск.) бел.», адкрыццё пераносу і контр-пераносу(руск.) бел., а таксама распрацоўка такіх тэрапеўтычных методык, як метад свабодных асацыяцый(руск.) бел. і тлумачэнне сноў(руск.) бел..
Нягледзячы на тое, што ўплыў ідэй і асобы Фрэйда на псіхалогію неаспрэчны, многія даследчыкі лічаць яго працы інтэлектуальным шарлатанствам[16]. Практычна кожны фундаментальны для фрэйдаўскай тэорыі пастулат быў раскрытыкаваны з боку значных навукоўцаў і пісьменнікаў, такіх як Карл Ясперс, Эрых Фром[17], Альберт Эліс(руск.) бел.[18], Карл Краус[19] і многіх іншых. Эмпірычны базіс тэорыі Фрэйда называлі «неадэкватным» Фрэдэрык Крус(англ.) бел. і Адольф Грунбаўм(англ.) бел.[20], «махлярствам» псіхааналіз ахрысціў Пітэр Медавар[21], псеўданавуковай тэорыю Фрэйда лічыў Карл Попер[22], што не перашкодзіла, аднак, выдатнаму аўстрыйскаму псіхіятру і псіхатэрапеўту, дырэктару Венскай неўралагічнай клінікі Віктару Франклу ў сваёй фундаментальнай працы «Тэорыя і тэрапія неўрозаў» прызнаць: «І ўсё ж, як мне здаецца, псіхааналіз будзе падмуркам і для псіхатэрапіі будучыні. […] Таму ўклад, зроблены Фрэйдам у стварэнне псіхатэрапіі, не траціць сваёй каштоўнасці, і зробленае ім ні з чым не параўнальна».
За сваё жыццё Фрэйд напісаў і апублікаваў велізарную колькасць навуковых прац — поўны збор яго твораў складае 24 тамы[23]. Ён меў званні доктара медыцыны, прафесара, ганаровага доктара права Універсітэта Кларка(англ.) бел. і з’яўляўся замежным членам Лонданскага каралеўскага таварыства, уладальнікам прэміі Гётэ(англ.) бел., з’яўляўся ганаровым членам Амерыканскай псіхааналітычнай асацыяцыі(англ.) бел., Французскага псіхааналітычнага таварыства(англ.) бел. і Брытанскага псіхалагічнага таварыства(руск.) бел.[24][25][26]. Не толькі пра псіхааналіз, але і пра самога навукоўца выпушчана мноства біяграфічных кніг. Кожны год пра Фрэйда выдаецца больш прац, чым пра любога іншага тэарэтыка псіхалогіі[12].
Біяграфія
Дзяцінства і юнацтва
Зігмунд Фрэйд нарадзіўся 6 мая 1856 года ў невялікім (каля 4500 жыхароў) горадзе Фрайберг[27] у Маравіі, якая на той момант належала Аўстрыі. Вуліца, на якой нарадзіўся Фрэйд, — Шлосергасе — цяпер носіць яго імя[28]. Дзеда Фрэйда па бацькавай лініі звалі Шлома Фрэйд, ён памёр у лютым 1856 гады, незадоўга да нараджэння ўнука, — менавіта ў яго гонар апошні атрымаў імя. Бацька Зігмунда, Якаб Фрэйд, быў жанаты двойчы і ад першага шлюбу меў дваіх сыноў — Філіпа і Эмануіла (Эмануэля[29]). У другі раз ён жаніўся ва ўзросце 40 гадоў — з Амаліяй Натансон(руск.) бел., якая была ўдвая яго маладзей[30]. Бацькі Зігмунда былі яўрэямі, якія паходзілі з Германіі[31]. Якаб Фрэйд меў уласную сціплую справу па гандлі тканінамі. У Фрайбергу Зігмунд пражыў першыя тры гады жыцця, пакуль у 1859 годзе наступствы індустрыйнай рэвалюцыі ў Цэнтральнай Еўропе не нанеслі знішчальны ўдар па невялікім бізнесе яго бацькі, практычна яго разарыўшы, — як, зрэшты, і амаль увесь Фрайберг, які значна заняпаў: пасля таго, як завяршылася рэстаўрацыя размешчанай паблізу чыгункі, горад перажываў перыяд росту беспрацоўя[32]. У тым жа годзе ў пары Фрэйдаў нарадзілася дачка Ганна[33]. Сям’я вырашылася на пераезд і пакінула Фрайберг, перабраўшыся ў Лейпцыг — там Фрэйды правялі толькі год і, не дабіўшыся значных поспехаў, пераехалі ў Вену[33]. Зігмунд досыць цяжка перажыў пераезд з роднага мястэчка — асабліва моцна на стане дзіцяці адбілася вымушанае расстанне са зводным братам Філіпам, з якім ён знаходзіўся ў цесных сяброўскіх адносінах: Філіп часткова нават замяняў Зігмунду бацьку[34]. Сям’я Фрэйдаў, знаходзячыся ў цяжкім фінансавым становішчы, асела ў адным з найбольш бедных раёнаў горада — Леапольдштаце(руск.) бел., які ў той час уяўляў сабой своеасаблівае венскае гета, населенае беднякамі, уцекачамі, прастытуткамі, цыганамі, рабочымі і яўрэямі. Неўзабаве справы ў Якаба пачалі наладжвацца, і Фрэйды змаглі перабрацца ў больш прымальнае для жылля месца, хоць раскошы сабе дазволіць не маглі. У гэты ж час Зігмунд сур’ёзна захапіўся літаратурай — любоў да чытання, прывітую бацькам, ён захаваў на ўсё астатняе жыццё[35].
З успамінаў пра ранняе дзяцінства
«Я быў сынам бацькоў […], якія спакойна і камфортна жылі ў гэтым маленькім правінцыйным гняздзечку. Калі мне стала каля трох гадоў, бацька згалеў, і нам давялося пакінуць сваю вёску і пераехаць у вялікі горад. Была чарада доўгіх і цяжкіх гадоў, з якіх, як мне здаецца, нішто не заслугоўвае ўспамінаў»[36].
Спачатку навучаннем сына займалася маці, але потым яе змяніў Якаб, які вельмі хацеў, каб Зігмунд атрымаў добрую адукацыю і паступіў у прыватную гімназію. Дамашняя падрыхтоўка і выключныя здольнасці да навукі дазволілі Зігмунду Фрэйду ў дзевяцігадовым узросце здаць уступны экзамен і паступіць у гімназію на год раней прызначанага тэрміну[37]. На гэты момант у сям’і Фрэйдаў было ўжо восем дзяцей, і Зігмунд вылучаўся сярод усіх стараннасцю і запалам да вывучэння ўсяго новага; бацькі цалкам падтрымлівалі яго і імкнуліся стварыць такую атмасферу ў доме, якая б спрыяла паспяховай навуцы сына. Так, калі астатнія дзеці займаліся пры свечках, Зігмунду была выдзелена газавая лямпа і нават асобны пакой. Каб нішто не адцягвала яго, астатнім дзецям было забаронена займацца музыкай, якая замінала Зігмунду[38]. Малады чалавек сур’ёзна захапляўся літаратурай і філасофіяй — чытаў Шэкспіра, Канта, Гегеля, Шапенгаўэра, Ніцшэ, ведаў у дасканаласці нямецкую мову, вывучаў грэчаскую і латынь, бегла размаўляў на французскай, англійскай, іспанскай і італьянскай[39]. Навучаючыся ў гімназіі, Зігмунд паказаў выдатныя вынікі і хутка стаў першым вучнем у класе, скончыўшы навучанне з адзнакай (summa cum laude) ва ўзросце сямнаццаці гадоў[37].
Па заканчэнні гімназіі Зігмунд працяглы час сумняваўся адносна будучай прафесіі — яго выбар, зрэшты, быў досыць небагаты з прычыны яго сацыяльнага статусу і антысеміцкіх настрояў, якія панавалі тады[39] і абмежаваны камерцыяй, прамысловасцю, юрыспрудэнцыяй і медыцынай[40][41]. Першыя два варыянты былі адразу ж адхілены маладым чалавекам па прычыне яго высокай адукаванасці, юрыспрудэнцыя таксама адышла на другі план разам з юнацкімі амбіцыямі ў сферы палітыкі і ваеннай справы[41]. Імпульс да прыняцця канчатковага рашэння Фрэйд атрымаў з боку Гётэ — аднойчы пачуўшы, як на адной з лекцый прафесар чытае эсэ мысліцеля пад назвай «Прырода», Зігмунд вырашыў запісацца на медыцынскі факультэт[42], хоць да медыцыны ён не меў ніякай цікавасці — пасля ён неаднаразова ў гэтым прызнаваўся і пісаў: «Я не адчуваў ніякай схільнасці да заняткаў медыцынай і прафесіі лекара»[40], а ў позныя гады нават казаў, што ў медыцыне ніколі не адчуваў сябе «як у сваёй талерцы», ды і зусім сапраўдным лекарам сябе ніколі не лічыў[41].
Прафесійнае станаўленне
Восенню 1873 года сямнаццацігадовы Зігмунд Фрэйд паступіў на медыцынскі факультэт Венскага ўніверсітэта. Першы год навучання не быў непасрэдна звязаны з наступнай спецыяльнасцю і складаўся з мноства курсаў гуманітарнага характару — Зігмунд наведваў шматлікія семінары і лекцыі, усё яшчэ да канца не выбраўшы спецыяльнасць па гусце. На працягу гэтага часу ён меў мноства цяжкасцей, звязаных са сваёй нацыянальнасцю, — з-за панаваўшых у грамадстве антысеміцкіх настрояў, паміж ім і аднакурснікамі адбываліся шматлікія сутычкі[43]. Устойліва пераносячы рэгулярныя кепікі і нападкі аднагодкаў, Зігмунд пачаў развіваць у сабе ўстойлівасць характару, здольнасць даваць годны адпор у спрэчцы і ўменне супрацьстаяць крытыцы: «З ранняга дзяцінства мяне прымусілі прывыкнуць да долі быць у апазіцыі і знаходзіцца пад забаронай па „пагадненні большасці“. Такім чынам былі закладзены асновы для пэўнай ступені незалежнасці ў меркаваннях»[44].
Зігмунд пачаў вывучаць анатомію і хімію, але найвялікшае задавальненне атрымліваў ад лекцый вядомага фізіёлага і псіхолага Эрнста фон Брукэ(руск.) бел., які значна паўплываў на яго[45]. Апроч гэтага, Фрэйд наведваў заняткі, якія вёў знакаміты заолаг Карл Клаўс(англ.) бел.; знаёмства з гэтым навукоўцам адкрывала шырокія перспектывы для самастойнай даследчыцкай практыкі і навуковай працы, да якой імкнуўся Зігмунд. Намаганні амбіцыйнага студэнта завяршыліся поспехам, і ў 1876 годзе ён атрымаў магчымасць ажыццявіць першую даследчыцкую працу ў Інстытуце заалагічных даследаванняў Трыеста, адной з кафедр якога кіраваў Клаус. Менавіта там Фрэйд напісаў першы артыкул, апублікаваны Акадэміяй навук; яна была прысвечана выяўленню палавых адрозненняў у рачных вугроў[46]. За час працы пад кіраўніцтвам Клауса «Фрэйд хутка вылучыўся сярод іншых вучняў, што дазволіла яму двойчы, у 1875 і 1876 гадах, стаць стыпендыятам Інстытута заалагічных даследаванняў Трыеста»[47].
Фрэйд захоўваў цікавасць да заалогіі, аднак пасля атрымання пасады стыпендыята-даследчыка ў Інстытуце фізіялогіі цалкам трапіў пад уплыў псіхалагічных ідэй Брукэ і перайшоў да яго ў лабараторыю для навуковай працы, пакінуўшы заалагічныя пошукі[48]. «Пад яго [Брукэ] кіраўніцтвам студэнт Фрэйд працаваў у Венскім фізіялагічным інстытуце, праседжваючы памногу гадзін за мікраскопам. […] Ён ніколі не быў такі шчаслівы, як у гады, патрачаныя ў лабараторыі на вывучэнне будовы нервовых клетак спіннога мозгу жывёл»[49]. Навуковая праца цалкам захапіла Фрэйда; ён вывучаў, апроч іншага, дэталёвую структуру жывёльных і раслінных тканак і напісаў некалькі артыкулаў па анатоміі і неўралогіі[50]. Тут жа, у Фізіялагічным інстытуце, у канцы 1870-х Фрэйд пазнаёміўся з урачом Ёзафам Брэерам(руск.) бел., з якім у яго завязаліся трывалыя сяброўскія адносіны; абодва яны мелі падобныя характары і агульны погляд на жыццё, таму хутка знайшлі паразуменне. Фрэйд захапляўся навуковымі талентамі Брэера і многаму навучыўся ў яго: «Ён стаў мне сябрам і памочнікам у цяжкіх умовах майго існавання. Мы прывыклі падзяляць з ім усе нашы навуковыя інтарэсы. З гэтых адносін, натуральна, асноўную карысць здабываў я»[51].
У 1881 году Фрэйд здаў на выдатна выпускныя экзамены і атрымаў навуковую ступень доктара[52], што, аднак, не змяніла яго лад жыцця, — ён застаўся працаваць у лабараторыі пад кіраўніцтвам Брукэ, спадзеючыся ў канчатковым выніку заняць наступную вакантную пасаду і трывала звязаць сябе з навуковай працай[50]. Навуковы кіраўнік Фрэйда, бачачы яго амбіцыі і ўлічваючы фінансавыя цяжкасці, з якімі ён сутыкаўся з-за беднаты сям’і, вырашыў адгаварыць Зігмунда ад працягу даследчыцкай кар’еры. У адным з пісем Бруке заўважыў: «Малады чалавек, вы выбралі шлях, які вядзе ў нікуды. На кафедры псіхалогіі ў бліжэйшыя 20 гадоў вакансій не прадбачыцца, а ў вас недастаткова сродкаў для існавання. Я не бачу іншага рашэння: сыходзьце з інстытута і пачынайце практыкаваць медыцыну»[53]. Фрэйд прыслухаўся да парады свайго настаўніка — у пэўнай ступені гэтаму спрыяла тое, што ў гэтым жа годзе ён пазнаёміўся з Мартай Бернайс(англ.) бел., закахаўся ў яе і вырашыў з ёй жаніцца; у сувязі з гэтым Фрэйд меў патрэбу ў грашах[50]. Марта належала да яўрэйскай сям’і з багатымі культурнымі традыцыямі — яе дзед, Ісак Бернайс, быў рабінам у Гамбургу, два яго сыны — Мікал і Якаб — выкладалі ў Мюнхенскім і Бонскім універсітэтах. Бацька Марты, Берман Бернайс, працаваў сакратаром у Лорэнца фон Штайна[54].
Для адкрыцця прыватнай практыкі ў Фрэйда не было дастатковага вопыту — у Венскім універсітэце ён набыў выключна тэарэтычныя веды, тады як клінічную практыку трэба было напрацоўваць самастойна. Фрэйд вырашыў, што для гэтага найлепей падыходзіла Венская гарадская бальніца. Зігмунд пачаў з хірургіі, але ўжо праз два месяцы пакінуў гэту ідэю, знайшоўшы працу занадта стомнай[55]. Вырашыўшы змяніць вобласць дзейнасці, Фрэйд пераключыўся на неўралогію, у якой змог дасягнуць пэўных поспехаў — вывучаючы метады дыягностыкі і лячэння дзяцей з паралічам(руск.) бел., а таксама розныя парушэнні маўлення (афазіі(руск.) бел.), ён апублікаваў шэраг прац на дадзеныя тэмы, якія сталі вядомыя ў навуковых і медыцынскіх колах. Яму належыць тэрмін «дзіцячы цэрэбральны параліч» (цяпер агульнапрыняты). Фрэйд набыў рэпутацыю высокакваліфікаванага ўрача-неўрапатолага[49]. Пры гэтым яго захапленне медыцынай хутка спадала, і на трэцім годзе працы ў Венскай клініцы Зігмунд канчаткова ў ёй расчараваўся.
У 1883 годзе ён прыняў рашэнне перайсці на працу ў псіхіятрычнае аддзяленне, якое ўзначальваў Тэадорам Мэйнертам, прызнаны навуковы аўтарытэт у сваёй вобласці[56]. Перыяд працы пад кіраўніцтвам Мэйнерта быў для Фрэйда вельмі прадукцыйным — даследуючы праблемы параўнальнай анатоміі(руск.) бел. і гісталогіі, ён апублікаваў такія навуковыя працы, як «Выпадак кровазліцця ў мозг з комплексам асноўных ускосных сімптомаў, звязаных з цынгой» (1884), «Да пытання аб прамежкавым размяшчэнні алівападобнага цела», «Выпадак атрафіі мускулаў з шырокай стратай адчувальнасці (парушэнне болевай і тэмпературнай адчувальнасці)» (1885), «Складаны востры неўрыт нерваў спіннога і галаўнога мозга», «Паходжанне слыхавога нерва», «Назіранне моцнай аднабаковай страты адчувальнасці ў хворага істэрыяй» (1886). Апроч таго, Фрэйд пісаў артыкулы для «Агульнага медыцынскага слоўніка» і стварыў шэраг іншых прац, прысвечаных цэрэбральнай геміплегіі(руск.) бел. ў дзяцей і афазіям[57]. Упершыню ў жыцці праца захліснула Зігмунда з галавой і ператварылася для яго ў праўдзівы запал. У той жа час малады чалавек, які імкнуўся да навуковага прызнання, адчуваў нездаволенасць сваёй працай, бо, па ўласным уяўленні, сапраўды значных поспехаў не дасягнуў; псіхалагічны стан Фрэйда імкліва пагаршаўся, ён рэгулярна знаходзіўся ў стане нуды і дэпрэсіі[58].
Непрацяглы час Фрэйд працаваў у венерычным падраздзяленні аддзялення дэрматалогіі, дзе вывучаў сувязь захворвання сіфілісам з хваробамі нярвовай сістэмы. Свабодны час ён прысвячаў лабараторным даследаванням. Імкнучыся як мага больш пашырыць свае практычныя навыкі для далейшай самастойнай прыватнай практыкі, са студзеня 1884 года Фрэйд перайшоў на аддзяленне нервовых хвароб. Неўзабаве пасля гэтага ў суседняй з Аўстрыяй Чарнагорыі ўспыхнула эпідэмія халеры, і ўрад краіны звярнуўся за дапамогай у забеспячэнні медыцынскага кантролю на граніцы — большасць старэйшых калег Фрэйда вызваліся добраахвотнікамі, а яго непасрэдны кіраўнік на той момант знаходзіўся ў двухмесячным водпуску; з-за ўзніклых абставін на працяглы час Фрэйд заняў пасаду галоўнага лекара аддзялення[59].
Даследаванні какаіну
У 1884 годзе Фрэйд прачытаў пра доследы нейкага нямецкага ваеннага ўрача з новым прэпаратам — какаінам. У навуковых працах фігуравалі заявы пра тое, што дадзенае рэчыва здольна павялічыць вынослівасць(англ.) бел. і значна зменшыць стамляльнасць. Фрэйд вельмі зацікавіўся прачытаным і вырашыў правесці шэраг доследаў на сабе. Першае ўпамінанне дадзенага рэчыва навукоўцам датавана 21 красавіка 1884 года — у адным з пісем Фрэйд адзначаў: «Я дастаў няшмат какаіну і паспрабую праверыць яго ўплыў, прымяніўшы ў выпадках сардэчных захворванняў, а таксама нервовага знясілення, асабліва пры жудасным стане адвыкання ад морфію». Дзеянне какаіну зрабіла на навукоўца моцнае ўражанне, прэпарат быў ахарактарызаваны ім як эфектыўны анальгетык, які дае магчымасць праводзіць найскладанейшыя хірургічныя аперацыі; захоплены артыкул пра рэчыва выйшаў з-пад пяра Фрэйда ў 1884 годзе і атрымаў назву «Пра коку». Доўгі час навуковец выкарыстоўваў какаін як абязбольвальны сродак, ужываючы яго самастойна і выпісваючы сваёй нявесце Марце. Захоплены «чароўнымі» ўласцівасцямі какаіну Фрэйд настаяў на яго выкарыстанні сваім сябрам Эрнстам Флейшлем фон Марксавым, які быў хворы цяжкім інфекцыйным захворваннем, перанёс ампутацыю пальца і пакутаваў пад моцных боляў галавы (і да таго ж пакутаваў ад марфінавай залежнасці). У якасці лекаў ад злоўжывання морфіем Фрэйд і параіў сябру выкарыстаць какаін. Жаданага выніку дасягнуць так і не атрымалася — фон Марксаў пасля хутка ўцягнуўся ў новае рэчыва, і ў яго пачаліся частыя прыступы, падобныя з белай гарачкай, якія суправаджаліся страшэннымі болямі і галюцынацыямі. У гэты ж час з усіх канцоў Еўропы пачалі паступаць паведамленні пра атручванні какаінам і прывыканне да яго, пра сумныя наступствы яго ўжывання[60].
Аднак запал Фрэйда не змяншаўся — ён даследаваў какаін як анестэзіруючы сродак пры розных хірургічных аперацыях. Вынікам працы навукоўца стала аб’ёмная публікацыя ў «Цэнтральным часопісе агульнай тэрапіі» пра какаін, у якой Фрэйд расказаў гісторыю ўжывання лісця кокі паўднёваамерыканскімі індзейцамі, апісаў гісторыю пранікнення расліны ў Еўропу і падрабязна апісаў вынікі ўласных назіранняў за эфектам, які ўзнікае пры ўжыванні какаіну. Вясною 1885 года навуковец прачытаў лекцыю, прысвечаную дадзенаму рэчыву, у якой прызнаў магчымыя негатыўныя наступствы ад яго ўжывання, але пры гэтым адзначыў, што не назіраў ніякіх выпадкаў прывыкання (гэта адбывалася да пагаршэння стану фон Марксава). Фрэйд скончыў лекцыю словамі: «Я, не вагаючыся, раю ўжываць какаін у падскурных ін’екцыях(руск.) бел. па 0,3—0,5 грама, не турбуючыся пра яго збіранне ў арганізме». Крытыка не прымусіла сябе чакаць — ужо ў чэрвені з’явіліся першыя значныя працы, якія асуджалі пазіцыю Фрэйда і даказвалі яе безгрунтоўнасць. Навуковая палеміка адносна мэтазгоднасці ўжывання какаіну працягвалася аж да 1887 года[61]. У гэты перыяд Фрэйд апублікаваў яшчэ некалькі прац — «Да пытання пра вывучэнне дзеяння какаіну» (1885), «Пра агульны ўплыў какаіну» (1885), «Какаінаманія і какаінафобія» (1887)[62].
К пачатку 1887 года навука канчаткова выкрыла апошнія міфы пра какаін — ён «быў публічна асуджаны як адно з бедстваў чалавецтва, нароўні з опіумам і алкаголем». Фрэйд, на той час ужо какаіназалежны, аж да 1900 года пакутаваў ад боляў галавы, сардэчных прыступаў і частых крывацёкаў з носа. Характэрна, што разбуральны ўплыў небяспечнага рэчыва Фрэйд не толькі выпрабаваў на сабе, але і мімаволі (бо на той момант згубнасць какаінізму яшчэ не была даказана) пашырыў на многіх знаёмых. Гэты факт яго біяграфіі Э. Джонс упарта хаваў і аддаваў перавагу не асвятляць, аднак дадзеная інфармацыя стала верагодна вядомая з апублікаваных лістоў, у якіх Джонс сцвярджаў: «Да таго, як небяспека наркотыкаў была вызначана, Фрэйд ужо ўяўляў сацыяльную пагрозу, бо ён казаў усім, каго ведаў, прымаць какаін»[63].
Зараджэнне псіхааналізу
У 1885 годзе Фрэйд вырашыў узяць удзел у конкурсе сярод малодшых урачоў, пераможца якога атрымліваў права на навуковае стажыраванне ў Парыжы ў знакамітага ўрача-псіхіятра Жана Шарко[64]. Апроч самога Фрэйда, сярод прэтэндэнтаў было нямала падаючых вялікія надзеі лекараў, і Зігмунд зусім не з’яўляўся фаварытам, пра што яму было выдатна вядома; адзіным шанцам для яго была дапамога ўплывовых у акадэмічных колах прафесараў і навукоўцаў, з якімі ён раней меў магчымасць працаваць[65]. Заручыўшыся падтрымкай Бруке, Мейнерта, Лейдэсдорфа(англ.) бел. (у яго прыватнай клініцы для псіхічна хворых Фрэйд некаторы час замяшчаў аднаго з дактароў) і яшчэ некалькіх знаёмых навукоўцаў, Фрэйд выйграў конкурс, атрымаўшы трынаццаць галасоў у сваю падтрымку супраць васьмі[66]. Шанц вучыцца пад кіраўніцтвам Шарко быў для Зігмунда вялікім поспехам, ён ускладаў велізарныя надзеі на будучыню ў сувязі са скорым падарожжам. Так, незадоўга да ад’езду ён з натхненнем пісаў сваёй нявесце: «Маленькая Прынцэса, мая маленькая Прынцэса. О, як гэта будзе выдатна! Я прыеду з грашамі… Потым я адпраўлюся ў Парыж, стану вялікім навукоўцам і вярнуся ў Вену з вялікім, проста велізарным арэолам над галавой, мы адразу ж пажэнімся, і я вылечу ўсіх невылечных нервовахворых»[67].
Восенню 1885 года Фрэйд прыбыў у Парыж да Шарко, які ў той час знаходзіўся ў зеніце сваёй славы[68]. Шарко вывучаў прычыны і лячэнне істэрыі. У прыватнасці, асноўнай працай неўролага было даследаванне прымянення гіпнозу — выкарыстанне дадзенага метаду дазваляла яму як выклікаць, так і прыбіраць такія істэрычныя сімптомы, як параліч канечнасцей, слепату і глухату. Пад кіраўніцтвам Шарко Фрэйд працаваў у клініцы Сальпетрыер(руск.) бел.[69]. Натхнёны метадамі працы Шарко і ўражаны яго клінічнымі поспехамі, ён прапанаваў свае паслугі ў якасці перакладчыка лекцый свайго настаўніка на нямецкую мову, на што атрымаў яго дазвол[50].
У Парыжы Фрэйд захоплена займаўся неўрапатолагіяй, вывучаючы адрозненні паміж пацыентамі, якія перажылі параліч з прычыны фізічнай траўмы, і тымі, у якіх сімптомы паралічу праявіліся па прычыне істэрыі. Фрэйду ўдалося ўстанавіць, што істэрычныя пацыенты моцна адрозніваюцца па ступені цяжкасці паралічу і месцах пашкоджанняў, а таксама выявіць (не без дапамогі Шарко) наяўнасць пэўных сувязей паміж істэрыяй і праблемамі сексуальнага характару[70]. У канцы лютага 1886 года Фрэйд пакінуў Парыж і вырашыў правесці некаторы час у Берліне, атрымаўшы магчымасць вывучаць дзіцячыя хваробы ў клініцы Адольфа Багінскага(англ.) бел., дзе і правёў некалькі тыдняў да вяртання ў Вену[71].
13 верасня таго ж года Фрэйд жаніўся са сваёй каханай Мартай Берней, якая пасля нарадзіла яму шасцярых дзяцей — Мацільду (1887—1978), Марціна (1889—1969), Олівера (1891—1969), Эрнста(англ.) бел. (1892—1966), Сафі (1893—1920) і Ганну (1895—1982)[72]. Пасля вяртання ў Аўстрыю Фрэйд пачаў працаваць у інстытуце пад кіраўніцтвам Макса Касавіца(руск.) бел.. Ён займаўся перакладамі і аглядамі навуковай літаратуры, вёў прыватную практыку, галоўным чынам працуючы з неўротыкамі, што «неадкладна ставіла на парадак дня пытанне пра тэрапію, якое не было настолькі актуальным для навукоўцаў, якія займаліся навукова-даследчыцкай дзейнасцю»[73]. Фрэйд ведаў пра поспехі свайго сябра Брэера і магчымасці паспяховага прымянення яго «катартычнага(руск.) бел. метаду» лячэння неўрозаў (дадзены метад быў адкрыты Брэерам пры рабоце з пацыенткай Ганнай О(ням.) бел., а пазней і паўторна выкарыстоўваўся супольна з Фрэйдам і быў упершыню апісаны ў «Даследаваннях істэрыі»[74]), але Шарко, які заставаўся для Зігмунда беспярэчным аўтарытэтам, вельмі скептычна ставіўся да дадзенай тэхнікі[75]. Уласны вопыт падказваў Фрэйду, што даследаванні Брэера былі вельмі перспектыўныя; пачынаючы са снежня 1887 года ён усё часцей звяртаўся да выкарыстання гіпнозу пры рабоце з пацыентамі[73]. Аднак першых сціплых поспехаў у гэтай практыцы ён дабіўся толькі праз год, у сувязі з чым звярнуўся да Брэера з прапановай працаваць супольна[76].
«Хворымі, якія да іх звярталіся, былі галоўным чынам жанчыны, якія пакутавалі істэрыяй. Хвароба выяўлялася ў розных сімптомах — страхах (фобіях), страце адчувальнасці, агідзе да ежы, раздвойванні асобы, галюцынацыях, спазмах і інш. Прымяняючы лёгкі гіпноз (выкліканы стан, падобны сну), Брэер і Фрэйд прасілі сваіх пацыентак расказваць пра падзеі, якія некалі суправаджалі з’яўленне сімптомаў хваробы. Высветлілася, што, калі хворым удавалася ўспомніць пра гэта і „выгаварыцца“, сімптомы на нейкі час знікалі. <…> Гіпноз аслабляў кантроль свядомасці, а часам і зусім здымаў яго. Гэта палягчала загіпнатызаванаму пацыенту рашэнне задання, якое Брэер і Фрэйд ставілі, — „раскрыць душу“ у расказе пра выцесненыя са свядомасці перажыванні».
— Ярашэўскі М. Р.(руск.) бел. «Зігмунд Фрэйд — выдатны даследчык псіхічнага жыцця чалавека»[77]
У час працы з Брэерам Фрэйд паступова пачаў усведамляць недасканаласць катартычнага метаду і гіпнозу ў цэлым. На практыцы аказалася, што яго эфектыўнасць далёка не такая высокая, як сцвярджаў Брэер, а ў некаторых выпадках лячэнне зусім не прыносіла выніку — у прыватнасці, гіпноз быў не ў стане пераадолець супраціўленне пацыента, што праяўлялася ў падаўленні траўматычных успамінаў[50]. Часта трапляліся пацыенты, зусім не прыдатныя для ўвядзення ў гіпнатычны стан, а стан некаторых хворых пасля сеансаў пагаршаўся[76]. У перыяд паміж 1892 і 1895 гадамі Фрэйд пачаў пошукі іншага метаду лячэння, які быў бы больш эфектыўны, чым гіпноз[78]. Для пачатку Фрэйд паспрабаваў вызваліцца ад патрэбы прымянення гіпнозу, выкарыстоўваючы метадычную хітрасць — націсканне на лоб дзеля ўнушэння пацыенту таго, што ён абавязкова павінен успомніць колішнія падзеі і перажыванні яго жыцця. Асноўная задача, якую вырашаў навуковец, заключалася ў тым, каб атрымаць шуканыя звесткі пра мінулае пацыента ў нармальным (а не гіпнатычным) яго стане. Выкарыстанне накладання далоні дало пэўны эфект, дазволіўшы адысці ад гіпнозу, але ўсё ж заставалася недасканалай методыкай, і Фрэйд працягваў пошук рашэння праблемы[79]. Адказ на пытанне, якое так займала навукоўца, аказаўся зусім выпадкова падказаны кнігай аднаго з любімых пісьменнікаў Фрэйда, Людвіга Бёрнэ. Яго эсэ «Мастацтва ў тры дні стаць арыгінальным пісьменнікам» заканчвалася словамі: «Пішыце ўсё, што вы думаеце пра саміх сабе, аб вашых поспехах, аб турэцкай вайне, аб Гётэ, аб крымінальным працэсе і яго суддзях, аб вашых начальніках, — і праз тры дні вы ўразіцеся, як шмат крыецца ў вас зусім новых, невядомых вам ідэй»[78]. Гэта думка падштурхнула Фрэйда да выкарыстання ўсяго масіву інфармацыі, які кліенты паведамлялі пра сябе ў дыялогах з ім, у якасці ключа да разумення іх псіхікі[80].
Пазней метад свабодных асацыяцый(руск.) бел. стаў асноўным у рабоце Фрэйда з пацыентамі. Многія хворыя паведамлялі пра тое, што ціск з боку лекара — настойлівы прымус да «прагаворвання» ўсіх прыходзячых на розум думак — замінае ім засяродзіцца. Менавіта таму Фрэйд адмовіўся ад «метадычнай хітрасці» з націсканнем на лоб і дазволіў сваім кліентам гаварыць усё, што захочацца[81]. Сутнасць тэхнікі свабодных асацыяцый заключаецца ў прытрымліванні правіла, згодна якому пацыенту прапануецца свабодна, без утойвання выказваць свае думкі на прапанаваную псіхааналітыкам тэму, не спрабуючы пры гэтым засяродзіцца. Такім чынам, згодна тэарэтычным палажэнням Фрэйда, думка будзе неўсвядомлена рухацца ў бок таго, што значна (таго, што турбуе), пераадольваючы супраціўленне з прычыны адсутнасці засяроджанасці[82]. З пункту гледжання Фрэйда, ніякая думка не з’яўляецца выпадковай — яна заўсёды ёсць вытворнае ад працэсаў, якія адбываліся (і адбываюцца) з пацыентам. Кожная асацыяцыя можа стаць прынцыпова важнай для ўстанаўлення прычын узнікнення захворвання[81]. Прымяненне дадзенага метаду дазволіла цалкам адмовіцца ад выкарыстання гіпнозу на сеансах[82] і, паводле слоў самога Фрэйда, паслужыла штуршком да станаўлення і развіцця псіхааналізу[81].
Вынікам супольнай працы Фрэйда і Брэера стала публікацыя кнігі «Даследаванні істэрыі» (1895). Асноўны клінічны выпадак, што апісваецца ў дадзенай працы — выпадак Ганны О — даў штуршок да ўзнікнення адной з найважнейшых для фрэйдызму ідэй — канцэпцыі трансферу (пераносу)[83] (дадзеная ідэя ўпершыню ўзнікла ў Фрэйда, калі ён разважаў над выпадкам Ганны О, якая была на той момант пацыенткай Брэера і заявіла апошняму, што чакае ад яго дзіця, і імітавала ў стане поўнай адсутнасці памяці роды[84]), а таксама лёг у аснову ўяўленняў пра эдыпаў комплекс і інфантыльную (дзіцячую) сексуальнасць(руск.) бел., якія з’явіліся пазней[85]. Абагульняючы атрыманыя ў час супрацы дадзеныя, Фрэйд пісаў: «Нашы істэрычныя хворыя пакутуюць успамінамі. Іх сімптомы з’яўляюцца рэшткамі і знакамі ўспамінаў пра вядомыя (траўматычныя) перажыванні»[86]. Публікацыю «Даследаванняў істэрыі» многія даследчыкі называюць «днём нараджэння» псіхааналізу[69][87][76]. Варта адзначыць, што на момант выхаду працы ў друк адносіны Фрэйда з Брэерам канчаткова перапыніліся. Прычыны разыходжання навукоўцаў у прафесійных поглядах па сёння застаюцца не да канца яснымі; блізкі друг Фрэйда і яго біёграф Эрнэст Джонс(руск.) бел. лічыў, што Брэер катэгарычна не прымаў думку Фрэйда пра важную ролю сексуальнасці ў этыялогіі істэрыі, і гэта з’явілася асноўнай прычынай іх разрыву[69].
Ранні этап развіцця псіхааналізу
Многія паважаныя венскія ўрачы — настаўнікі і калегі Фрэйда — адвярнуліся ад яго ўслед за Брэерам. Заява пра тое, што менавіта прыгнечаныя ўспаміны (думкі, ідэі) сексуальнага характару ляжаць у аснове істэрыі, справакавала скандал і сфарміравала вельмі негатыўнае стаўленне да Фрэйда з боку інтэлектуальнай эліты[88]. У гэты ж час пачало зараджацца шматгадовае сяброўства навукоўца з Вільгельмам Флісам(руск.) бел., берлінскім оталарынголагам, які некаторы час наведваў яго лекцыі[89]. Фліс неўзабаве стаў вельмі блізкі Фрэйду, непрызнанаму акадэмічнай супольнасцю, які згубіў старых сяброў і адчуваў моцную патрэбу ў падтрымцы і разуменні. Сяброўства з Флісам ператварылася для яго ў сапраўднае захапленне, здольнае параўнацца з каханнем да жонкі[90].
23 кастрычніка 1896 года памёр Якаб Фрэйд, чыю смерць Зігмунд перажываў асабліва востра: на фоне роспачы і адчування адзіноты ў яго пачаў развівацца неўроз. Менавіта па гэтай прычыне Фрэйд вырашыў прымяніць аналіз да самога сябе, даследуючы дзіцячыя ўспаміны з дапамогай метаду свабодных асацыяцый. Гэты вопыт заклаў асновы псіхааналізу[91]. Ніводзін з ранейшых метадаў не быў прыдатны для дасягнення патрэбнага выніку, і тады Фрэйд звярнуўся да вывучэння ўласных сноў[92]. Самааналіз Фрэйда быў вельмі хваравітым і праходзіў вельмі цяжка, аднак аказаўся прадукцыйным і важным для яго далейшых пошукаў:
«Усе гэтыя адкрыцці [выяўленыя ў сабе каханне да маці і нянавісць да бацькі] у першы момант выклікалі „такі інтэлектуальны параліч, які я і падумаць не мог“. Ён не ў стане працаваць; тое супраціўленне, якое ён сустракаў раней у сваіх пацыентаў, зараз Фрэйд выпрабоўвае на сваёй уласнай шкуры. Але „канкістадор-заваёўнік“ не завагаўся і працягнуў свой шлях, вынікам чаго сталі два фундаментальныя адкрыцці: роля сноў і эдыпаў комплекс, асновы і краевугольныя камяні тэорыі Фрэйда пра чалавечую псіхіку».— Хасэп Рамон Касафонт. «Зігмунд Фрэйд»[93]
У перыяд з 1897 па 1899 год Фрэйд узмоцнена працаваў над творам, які пасля лічыў самай важнай сваёй працай, — «Тлумачэннем сноў» (1900, ням.: Die Traumdeutung). Важную ролю ў падрыхтоўцы кнігі і яе выданні адыграў Вільгельм Фліс, якому Фрэйд высылаў напісаныя часткі для ацэнкі, — менавіта з падачы Фліса з «Тлумачэння» былі прыбраны многія дэталі[94]. Адразу пасля выхаду ў свет кніга не зрабіла колькі-небудзь значнага ўплыву на грамадскасць і атрымала толькі нязначную вядомасць[50]. Псіхіятрычная супольнасць зусім праігнаравала выпуск «Тлумачэння сноў»[95]. Важнасць гэтай працы для навукоўца на працягу ўсяго яго жыцця заставалася неаспрэчнай — так, у прадмове да трэцяга англійскага выдання ў 1931 годзе сямідзесяціпяцігадовы Фрэйд пісаў: «Гэта кніга <…> у поўнай адпаведнасці з маімі цяперашнімі ўяўленнямі… утрымлівае самае каштоўнае з адкрыццяў, якія прыхільны лёс дазволіў мне здзейсніць. Азарэнні падобнага роду выпадаюць на долю чалавека, але толькі раз у жыцці»[96].
Паводле здагадак Фрэйда, сны маюць яўны і схаваны змест. Яўны змест — гэта непасрэдна тое, пра што чалавек расказвае, успамінаючы свой сон. Схаваны ж змест з’яўляецца галюцынаторным выкананнем некаторага жадання снаведа, які маскіруецца пэўнымі візуальнымі карцінамі пры актыўным удзеле Я, якое імкнецца абысці цэнзурныя абмежаванні Суперэга, якое падаўляе гэта жаданне[97]. Тлумачэнне сноў, па Фрэйду, заключаецца ў тым, што на аснове свабодных асацыяцый, якія адшукваюцца да асобных частак сноў, можна выклікаць пэўныя ўяўленні-замяшчальнікі, што адкрываюць шлях да праўдзівага (схаванага) зместу сну. Такім чынам, дзякуючы тлумачэнню фрагментаў сну ўзнаўляецца яго агульны сэнс. Працэс тлумачэння ўяўляе сабою «пераклад» яўнага зместу сну ў тыя схаваныя думкі, якія яго выклікалі[98].
Фрэйд выказаў думку, паводле якой вобразы, успрыманыя снаведам, з’яўляюцца вынікам работы сну, якая праяўляецца ў зрушэнні (неістотныя ўяўленні набываюць высокую каштоўнасць, першапачаткова ўласцівую іншай з’яве[99]), згушчэнні (у адным уяўленні супадае мноства значэнняў, якія ўтвараюцца праз асацыятыўныя ланцужкі[99]) і замяшчэнні (замена пэўных думак знакамі і вобразамі[100]), якія ператвараюць схаваны змест сну ў яўны. Думкі чалавека трансфармуюцца ў пэўныя вобразы і знакі дзякуючы працэсу нагляднага і сімвалічнага прадстаўлення[101] — у адносінах сну Фрэйд гэта назваў першасным працэсам[102]. Далей гэтыя вобразы ператвараюцца ў некаторы асэнсаваны змест (з’яўляецца сюжэт сну) — так функцыянуе другасная перапрацоўка (другасны працэс). Зрэшты, другасная перапрацоўка можа і не адбыцца — у такім разе сон ператвараецца ў паток дзіўна пераплеценых вобразаў, робіцца абрывістым і фрагментарным[101].
Першае псіхааналітычнае аб’яднанне
«З 1902 года вакол мяне сабралася некалькі маладых урачоў з пэўным намерам вывучаць псіхааналіз, прымяняць яго на практыцы і пашыраць. <…> У мяне збіраліся ў пэўныя вечары, вялі ва ўстаноўленым парадку дыскусіі, імкнуліся разабрацца ў новай вобласці даследавання, якая здавалася дзіўнай, і пабудзіць цікавасць да яе. <…>
Маленькі кружок хутка разросся, неаднаразова змяняючы склад на працягу некалькіх гадоў. Увогуле, я магу прызнацца, што па багацці і разнастайнасці талентаў ён наўрад ці саступаў штабу любога клінічнага выкладчыка».
З. Фрэйд. «Нарыс гісторыі псіхааналізу» (1914)[103]
Нягледзячы на досыць халодную рэакцыю навуковай супольнасці на выхад «Тлумачэння сноў», Фрэйд паступова пачаў фарміраваць вакол сябе групу аднадумцаў, зацікаўленых яго тэорыямі і поглядамі. Фрэйда сталі зрэдку прымаць у псіхіятрычных колах, часам выкарыстоўваючы яго тэхнікі ў рабоце; медыцынскія часопісы пачалі публікаваць рэцэнзіі на яго працы. З 1902 года навуковец рэгулярна прымаў у сваім доме зацікаўленых у развіцці і пашырэнні псіхааналітычных ідэй урачоў, а таксама мастакоў і пісьменнікаў[104]. Пачатак штотыднёвых сходаў быў пакладзены адным з пацыентаў Фрэйда — Вільгельмам Штэкелем(руск.) бел., які раней паспяхова завяршыў у яго курс лячэння ад неўрозу; менавіта Штекель у адным з пісем прапанаваў Фрэйду сустрэцца ў яго ў доме для абмеркавання яго працы, на што доктар адказаў згодай, запрасіўшы самога Штекеля і некалькіх асабліва зацікаўленых слухачоў — Макса Кахане, Рудольфа Рэйтэра і Альфрэда Адлера. Клуб атрымаў назву «Псіхалагічнае таварыства па серадах»; яго сходы праводзіліся аж да 1908 года. За шэсць гадоў таварыства абзавялося досыць вялікай колькасцю слухачоў, склад якіх рэгулярна змяняўся. Яно няўхільна набірала папулярнасць: «Аказалася, што псіхааналіз паступова абудзіў да сябе цікавасць і знайшоў сяброў, даказаў, што ёсць навуковыя работнікі, гатовыя прызнаць яго»[105]. Так, членамі «Псіхалагічнага таварыства», якія атрымалі пасля найбольшую вядомасць, былі Альфрэд Адлер (член таварыства з 1902 года), Паўль Федэрн(англ.) бел. (з 1903), Ота Ранк(руск.) бел., Ісідар Задгер(руск.) бел. (абодва з 1906), Макс Эйтынган(руск.) бел., Людвіг Бісвангер(руск.) бел. і Карл Абрахам(руск.) бел. (усе з 1907), Абрахам Брыл(руск.) бел., Эрнэст Джонс і Шандар Ферэнцы(руск.) бел. (усе з 1908). 15 красавіка 1908 года таварыства было рэарганізавана і атрымала новую назву — «Венскае псіхааналітычнае аб’яднанне»(англ.) бел.[106].
Час развіцця «Псіхалагічнага таварыства» і росту папулярнасці ідэй псіхааналізу супаў з адным з самых прадуктыўных перыядаў у творчасці Фрэйда — у друк выйшлі яго кнігі: «Псіхапаталогія паўсядзённага жыцця(руск.) бел.» (1901, дзе разглядаецца адзін з немалаважных аспектаў тэорыі псіхааналізу, а менавіта абмоўкі(руск.) бел.), «Дасціпнасць і яе дачыненне да несвядомага(руск.) бел.» і «Тры нарысы па тэорыі сексуальнасці» (абедзве 1905)[107]. Папулярнасць Фрэйда як навуковага і практыкуючага лекара няўхільна расла: «Прыватная практыка Фрэйда павялічылася так, што займала ўвесь рабочы тыдзень. Вельмі нямногія яго пацыенты, як тады, так і пазней, былі жыхарамі Вены. Большасць пацыентаў прыязджала з Усходняй Еўропы: Расіі, Венгрыі, Польшчы, Румыніі і г.д.»[108] Ідэі Фрэйда пачалі знаходзіць папулярнасць за мяжой — цікавасць да яго прац праявілася асабліва выразна ў швейцарскім горадзе Цюрыху, дзе з 1902 года псіхааналітычныя канцэпцыі актыўна прымяняліся ў псіхіятрыі Эйгенам Блейлерам і яго калегам Карлам Густавам Юнгам, якія займаліся даследаваннямі шызафрэніі. Юнг, які высока цаніў ідэі Фрэйда і захапляўся ім самім, у 1906 годзе апублікаваў працу «Псіхалогія Dementia praecox», якая засноўвалася на яго ўласных распрацоўках канцэпцый Фрэйда. Апошні, атрымаўшы ад Юнга дадзеную працу, досыць высока яе ацаніў, і паміж двума навукоўцамі завязалася перапіска, якая працягвалася амаль сем гадоў. Фрэйд з Юнгам упершыню асабіста сустрэліся ў 1907 годзе — маладому даследчыку моцна імпанаваў Фрэйд, які, у сваю чаргу, лічыў, што Юнгу наканавана стаць яго навуковым спадчыннікам і працягнуць развіццё псіхааналізу[109].
У 1908 годзе адбыўся афіцыйны псіхааналітычны кангрэс у Зальцбургу — досыць сціпла арганізаваны, ён заняў усяго адзін дзень, але быў у рэчаіснасці першай міжнароднай падзеяй у гісторыі псіхааналізу. Сярод прамоўцаў, апроч самога Фрэйда, было 8 чалавек, што прадставілі свае працы; сустрэча сабрала ўсяго толькі 40 з невялікім слухачоў. Менавіта ў час гэтага выступлення Фрэйд упершыню прадставіў адзін з пяці асноўных клінічных выпадкаў(руск.) бел. — гісторыю хваробы «Чалавека-пацука» (таксама сустракаецца пераклад «Чалавека з пацукамі»), ці псіхааналіз неўрозу неадчэпных станаў(руск.) бел.[110]. Сапраўдным жа поспехам, што адкрыў псіхааналізу шлях да міжнароднага прызнання, стала запрашэнне Фрэйда ў ЗША — у 1909 годзе Грэнвіл Стэнлі Хол прапанаваў яму прачытаць курс лекцый ва Універсітэце Кларка(англ.) бел. (Вустэр, штат Масачусетс). Лекцыі Фрэйда былі ўспрыняты з вялікім захапленнем і цікавасцю, а навуковец быў узнагароджаны ганаровай ступенню доктара. Усё больш пацыентаў з усяго свету звярталіся да яго за кансультацыямі[95]. Па вяртанні ў Вену Фрэйд працягнуў публікавацца, выдаўшы некалькі прац, у тым ліку «Сямейны раман неўротыкаў» і «Аналіз фобіі пяцігадовага хлопчыка»[111]. Натхнёныя паспяховым прыёмам у ЗША і папулярнасцю псіхааналізу, Фрэйд і Юнг вырашылі арганізаваць другі псіхааналітычны кангрэс, які адбыўся ў Нюрнбергу 30—31 сакавіка 1910 года. Навуковая частка кангрэса прайшла паспяхова, у адрозненне ад неафіцыйнай. З аднаго боку, была заснавана Міжнародная псіхааналітычная асацыяцыя(руск.) бел.[112], але ў той жа час найбліжэйшыя саратнікі Фрэйда пачалі падзел на супраціўныя групы[113].
Раскол псіхааналітычнай супольнасці
Нягледзячы на нязгоды ўсярэдзіне псіхааналітычнай супольнасці, Фрэйд не спыняў уласнай навуковай дзейнасці — у 1910 годзе ён апублікаваў «Пяць лекцый па псіхааналізе» (якія чытаў ва ўніверсітэце Кларка) і некалькі іншых невялікіх прац. У тым жа годзе з-пад пяра Фрэйда выйшла кніга «Леанарда да Вінчы. Успамін дзяцінства», прысвечаная вялікаму італьянскаму мастаку Леанарда да Вінчы[114].
Аб разыходжанні
з Альфрэдам Адлерам
«Я лічу, што погляды Адлера з’яўляюцца некарэктнымі, а таму небяспечнымі для будучага развіцця псіхааналізу. Яны з’яўляюцца навуковымі памылкамі, абумоўленымі памылковымі метадамі; аднак гэта каштоўныя памылкі. Хоць і не прымаючы змест поглядаў Адлера, можна прызнаць іх лагічнасць і важнасць»[115].
з крытыкі ідэй Адлера Фрэйдам
Пасля другога псіхааналітычнага кангрэса ў Нюрнбергу наспелыя к таму моманту канфлікты абвастрыліся да мяжы, паклаўшы пачатак расколу ў радах найбліжэйшых паплечнікаў і калег Фрэйда. Першым з блізкага кола Фрэйда выйшаў Альфрэд Адлер, чые нязгоды з бацькам-заснавальнікам псіхааналізу пачаліся яшчэ ў 1907 годзе, калі была апублікавана яго праца «Даследаванне непаўнацэннасці органаў», якая выклікала абурэнне многіх псіхааналітыкаў[116]. Да таго ж Адлера моцна турбавала тая ўвага, якую Фрэйд надаваў свайму пратэжэ Юнгу; у сувязі з гэтым Джонс (які характарызаваў Адлера як «змрочнага і прыдзірлівага чалавека, паводзіны якога вагаюцца паміж сварлівасцю і панурасцю») пісаў: «Любыя нястрымальныя дзіцячыя комплексы маглі праяўляцца ў саперніцтве і рэўнасці за яго [Фрэйда] прыхільнасць. Патрабаванне быць „любым дзіцём“ мела таксама важны матэрыяльны матыў, бо эканамічнае становішча маладых аналітыкаў большай часткай залежала ад тых пацыентаў, якіх Фрэйд мог да іх накіраваць»[117]. З-за прыхільнасцей Фрэйда, які рабіў асноўную стаўку на Юнга, і славалюбства Адлера адносіны паміж імі імкліва псаваліся. Адлер пры гэтым увесь час сварыўся з іншымі псіхааналітыкамі, баронячы прыярытэтнасць сваіх ідэй[115].
Фрэйд і Адлер разышліся ў поглядах па шэрагу палажэнняў. Першае, Адлер лічыў імкненне да ўлады(руск.) бел. галоўным матывам, які вызначае паводзіны чалавека, тады як Фрэйд адводзіў асноўную ролю сексуальнасці. Другое, акцэнт у даследаваннях асобы Адлер ставіў на сацыяльным атачэнні чалавека — Фрэйд жа надаваў найбольшую ўвагу несвядомаму[118]. Трэцяе, Адлер лічыў эдыпаў комплекс фабрыкацыяй, а гэта цалкам супярэчыла ідэям Фрэйда[115]. Зрэшты, адхіляючы асноватворныя для Адлера ідэі, заснавальнік псіхааналізу прызнаваў іх важнасць і частковую абгрунтаванасць. Нягледзячы на гэта, Фрэйд быў вымушаны выгнаць Адлера з псіхааналітычнага грамадства, падпарадкоўваючыся патрабаванням астатніх яго ўдзельнікаў[116]. Прыклад Адлера падтрымаў яго найбліжэйшы паплечнік і сябар Вільгельм Штэкель[115].
Аб разыходжанні
з Карлам Густавам Юнгам
«Можа аказацца, што мы пераацэньваем Юнга і яго працы ў будучыні. Перад публікай ён выглядае неспрыяльна, адварочваючыся ад мяне, то-бок ад свайго мінулага. Але ў цэлым маё меркаванне па гэтым пытанні вельмі падобна з вашым. Я не чакаю якога-небудзь неадкладнага поспеху, а прачуваю бесперастаннае змаганне. Кожны, хто абяцае чалавецтву вызваленне ад цяжару сексу, будзе вітацца як герой, і яму будзе дазволена несці любое глупства, якое яму ўздумаецца»[119].
з ліста Зігмунда Фрэйда Эрнэсту Джонсу
Праз непрацяглы час кола найбліжэйшых саратнікаў Фрэйда пакінуў і Карл Густаў Юнг — іх адносіны былі канчаткова сапсаваны разыходжаннямі ў навуковых паглядах; Юнг не прымаў палажэння Фрэйда пра тое, што падаўленні(руск.) бел. заўсёды тлумачацца сексуальнымі траўмамі, і да таго ж актыўна цікавіўся міфалагічнымі вобразамі, спірытычнымі(руск.) бел. феноменамі і акультнымі тэорыямі, што моцна раздражняла Фрэйда[120]. Больш таго, Юнг аспрэчваў адно з асноўных палажэнняў фрэйдаўскай тэорыі: ён лічыў несвядомае не індывідуальным феноменам, а спадчынай продкаў — усіх людзей, якія калі-небудзь жылі ў свеце, то-бок разглядаў яго як «калектыўнае несвядомае(фр.) бел.»[116]. Юнг не прымаў і поглядаў Фрэйда на лібіда: калі для апошняга дадзенае паняцце азначала псіхічную энергію, асноватворную для праяў сексуальнасці, скіраванай на розныя аб’екты[121], то для Юнга лібіда было проста пазначэннем агульнага напружання[122]. Канчатковы разрыў паміж двума навукоўцамі адбыўся пасля публікацыі Юнгам «Знакаў трансфармацыі» (1912), у якіх крытыкаваліся і аспрэчваліся асноўныя пастулаты Фрэйда, і аказаўся вельмі балючым для іх абодвух[123]. Апроч таго, што Фрэйд страціў вельмі блізкага сябра, моцным ударам для яго сталі разыходжанні ў поглядах з Юнгам, у якім ён спачатку бачыў пераемніка, прадаўжальніка развіцця псіхааналізу. Сваю ролю адыграла і страта падтрымкі ўсёй цюрыхскай школы — з сыходам Юнга псіхааналітычны рух пазбавіўся шэрага таленавітых навукоўцаў[124].
У 1913 годзе Фрэйд скончыў працяглую і вельмі складаную работу над фундаментальнай працай «Татэм і табу(руск.) бел.». «З часу напісання „Тлумачэнняў сноў“ я не працаваў над чым-небудзь з такой упэўненасцю і ўздымам», — пісаў ён пра гэту кнігу. Апроч іншага, праца, прысвечаная псіхалогіі першабытных народаў, разглядалася Фрэйдам як адзін з найбуйнейшых навуковых контраргументаў цюрыхскай школе псіхааналізу на чале з Юнгам: «Татэм і табу», на думку аўтара, павінен быў канчаткова аддзяліць яго найбліжэйшае атачэнне ад дысідэнтаў[125]. Аб апошніх Фрэйд пасля пісаў наступнае:
«Абодва рэгрэсіруючыя, адыходзячыя ад псіхааналізу рухі [«індывідуальная псіхалогія» Адлера і «аналітычная псіхалогія(фр.) бел.» Юнга], якія мне зараз даводзіцца параўноўваць, выяўляюць і падабенства ў тым, што з дапамогай узнёслых прынцыпаў, нібы з пункту гледжання спрадвечнага, яны бароняць выгадныя для іх забабоны. Для Адлера гэту ролю іграюць адноснасць усякага пазнання і права асобы індывідуальна з дапамогай мастацкіх сродкаў распараджацца навуковым матэрыялам. Юнг лямантуе пра культурна-гістарычнае права моладзі скінуць з сябе кайданы, якія пажадала накласці на яе тыранічная старасць, здранцвелая ў сваіх перакананнях».— Зігмунд Фрэйд. «Нарыс гісторыі псіхааналізу»[126]
Нязгоды і сваркі з былымі паплечнікамі надзвычай стамлялі навукоўца. У выніку (па прапанове Эрнэста Джонса) ён прыняў рашэнне стварыць арганізацыю, асноўнымі мэтамі якой былі б захаванне фундаментальных асноў псіхааналізу і абарона асобы самога Фрэйда ад агрэсіўных нападкаў апанентаў. Фрэйд з вялікім захапленнем прыняў прапанову пра з’яднанне даверанага кола аналітыкаў; у лісце Джонсу ён прызнаваўся: «Маім уяўленнем неадкладна завалодала ваша думка пра стварэнне сакрэтнага савета, складзенага з найлепшых людзей, якія карыстаюцца найбольшым даверам сярод нас і стануць клапаціцца пра далейшае развіццё псіхааналізу, калі мяне не стане…»[127]. Таварыства з’явілася на свет 25 мая 1913 года — апроч Фрэйда, у яго ўвайшлі Ферэнцы, Абрахам, Джонс, Ранк і Сакс(англ.) бел.[128]. Крыху пазней па ініцыятыве самога Фрэйда да групы далучыўся Макс Эйтынган[129]. Існаванне супольнасці, якая атрымала назву «Камітэт», трымалася ў тайне, яе дзеянні не афішыраваліся[128].
Вайна і пасляваенныя гады
Пачалася Першая сусветная вайна, і Вена прыйшла ў заняпад, што заканамерным чынам адбілася на практыцы Фрэйда. Эканамічнае становішча навукоўца імкліва пагаршалася, у выніку чаго ў яго развілася дэпрэсія[130]. Новаўтвораны Камітэт аказаўся апошнім колам аднадумцаў у жыцці Фрэйда: «Мы сталі апошнімі саратнікамі, якіх яму калі-небудзь наканавана было мець», — успамінаў Эрнэст Джонс[129]. Фрэйд, які меў фінансавыя цяжкасці і дастаткова свабоднага часу з прычыны змяншэння колькасці пацыентаў, аднавіў навуковую дзейнасць: «<…> Фрэйд замкнуўся ў сабе і звярнуўся да навуковай працы. <…> Навука ўвасабляла яго працу, яго запал, яго адпачынак і з’яўлялася ратавальным сродкам ад знешніх нягод і ўнутраных перажыванняў»[131]. Наступныя гады сталі для яго вельмі прадуктыўнымі — у 1914 годзе з-пад яго пяра выйшлі працы «„Майсей“ Мікеланджэла», «Да ўводзін у нарцысізм» і «Нарыс па гісторыі псіхааналізу». Паралельна Фрэйд працаваў над серыяй эсэ, якія Эрнэст Джонс называе самымі глыбокімі і важнымі ў навуковай дзейнасці навукоўца, — гэта «Імкненні і іх лёс», «Выцясненне», «Несвядомае», «Метапсіхалагічны дадатак да навукі пра сны» і «Смутак і меланхолія»[132].
У той жа перыяд Фрэйд вярнуўся да выкарыстання раней пакінутага паняцця «метапсіхалогія(руск.) бел.» (упершыню гэты тэрмін быў выкарыстаны ў пісьме Флісу ад 1896 года[133]). Яно стала адным з ключавых у яго тэорыі. Пад словам «метапсіхалогія» Фрэйд разумеў тэарэтычны падмурак псіхааналізу, а таксама спецыфічны падыход да вывучэння псіхікі[133]. На думку навукоўца, псіхалагічнае тлумачэнне можа лічыцца закончаным (то-бок «метапсіхалагічным»[134]) толькі ў тым выпадку, калі яно ўстанаўлівае наяўнасць канфлікту ці сувязі паміж узроўнямі псіхікі (тапаграфія), вызначае колькасць і тып затрачанай энергіі (эканоміка) і суадносіны сіл у свядомасці, якія могуць быць скіраваны на супольную працу ці супрацьстаяць адна адной (дынаміка)[135]. Праз год убачыла свет праца «Метапсіхалогія», якая тлумачыць асноўныя палажэнні яго навукі[132].
З заканчэннем вайны жыццё Фрэйда змянілася толькі ў горшы бок — адкладзеныя на старасць грошы ён быў вымушаны патраціць, пацыентаў стала яшчэ менш, адна з дачок — Сафія — памерла ад грыпу. Тым не менш, навуковая дзейнасць навукоўца не спынялася — ім былі напісаны працы «Па той бок прынцыпу задавальнення(руск.) бел.» (1920), «Псіхалогія мас» (1921), «Я і Яно» (1923)[136]. У красавіку 1923 года ў Фрэйда выявілі пухліну паднябення; аперацыя па яе выдаленні прайшла няўдала і ледзь не каштавала навукоўцу жыцця[137]. Яму давялося перажыць яшчэ 32 аперацыі[138]. Неўзабаве рак(руск.) бел. пачаў шырыцца, і Фрэйду выдалілі частку сківіцы — з гэтага моманту ён карыстаўся вельмі нязручным пратэзам, які пакідаў незагойныя раны і ў дадатак да ўсяго яшчэ і замінаў гаварыць. Наступіў самы змрочны перыяд у жыцці Фрэйда: ён больш не мог выступаць з лекцыямі, бо слухачы яго не разумелі. Да самай смерці пра яго клапацілася дачка Ганна: «Менавіта яна ездзіла на кангрэсы і канферэнцыі, дзе зачытвала падрыхтаваныя бацькам тэксты выступленняў»[139]. Чарада горкіх для Фрэйда падзей працягвалася: у веку чатырох гадоў ад сухот памёр яго ўнук Гейнеле (сын памерлай Сафіі), а праз некаторы час сканаў блізкі сябар Карл Абрахам; Фрэйдам пачалі авалодваць смутак і гора, усё часцей сталі з’яўляцца ў яго лістах словы пра ўласную блізкую смерць[140].
Апошнія гады жыцця і смерць
Улетку 1930 года Фрэйд быў ганараваны прэміяй Гётэ за важны ўклад у навуку і літаратуру, што прынесла навукоўцу вялікае задавальненне і спрыяла пашырэнню псіхааналізу ў Германіі. Аднак гэта падзея аказалася азмрочана чарговай стратай: у веку дзевяноста пяці гадоў ад гангрэны памерла маці Фрэйда Амалія[26]. Самыя страшныя выпрабаванні для навукоўца толькі пачыналіся — у 1933 годзе канцлерам Германіі быў абраны Адольф Гітлер, і дзяржаўнай ідэалогіяй стаў нацыянал-сацыялізм. Новай уладай быў прыняты шэраг дыскрымінацыйных законаў, накіраваных супраць яўрэяў, а кнігі, што супярэчылі нацысцкай ідэалогіі, знішчаліся. Разам з працамі Гейнэ, Маркса, Мана, Кафкі і Эйнштэйна пад забарону трапілі і працы Фрэйда. Псіхааналітычная асацыяцыя была распушчана па загадзе ўрада, многія яе члены падпалі пад рэпрэсіі, а фонды былі канфіскаваны. Многія саратнікі Фрэйда настойліва прапаноўвалі яму пакінуць краіну, але ён наадрэз адмаўляўся[141].
У 1938 годзе пасля далучэння Аўстрыі да Германіі і праследаванняў яўрэяў з боку нацыстаў становішча Фрэйда значна ўскладнілася. Пасля арышту дачкі Ганны і допыту ў гестапа Фрэйд прыняў рашэнне пакінуць Трэці рэйх і выехаць у Англію. Ажыццявіць задуманае аказалася няпроста: у абмен на права пакінуць краіну ўлады запатрабавалі вялікую суму грошай, якой Фрэйд не меў. Навукоўцу прыйшлося звярнуцца да дапамогі ўплывовых сяброў, каб атрымаць дазвол на эміграцыю. Так, яго даўні сябар Уільям Буліт(руск.) бел., у той час пасол ЗША ў Францыі, заступнічаў за Фрэйда перад прэзідэнтам Франклінам Рузвельтам. Да прашэнняў таксама далучыўся германскі пасол у Францыі граф фон Велцек. Агульнымі намаганнямі Фрэйд атрымаў права на выезд з краіны, але пытанне «доўгу германскаму ўраду» заставалася нявырашаным. Вырашыць яго Фрэйду дапамагла яго даўняя сяброўка (а таксама пацыентка і вучаніца) — прынцэса Мары Банапарт(руск.) бел., якая пазычыла патрэбныя сродкі[142].
Летам 1939 года Фрэйд асабліва моцна пакутаваў ад прагрэсіруючай хваробы. Навуковец звярнуўся да доктара Макса Шура, які даглядаў яго, нагадаўшы пра дадзеныя раней абяцанні дапамагчы памерці. Спачатку Ганна, якая не адыходзіла ні на крок ад хворага бацькі, запрацівілася яго жаданню, але неўзабаве пагадзілася[143]. 23 верасня Шур увёў Фрэйду дозу морфію, дастатковую для спынення жыцця аслабленага хваробай старога. У тры гадзіны раніцы Зігмунд Фрэйд памёр. Цела навукоўца было крэміравана ў Голдерс-Грын(англ.) бел., а прах змешчаны ў старажытную этрускую вазу, падораную Фрэйду Мары Банапарт[144].
Ваза з прахам навукоўца стаіць у маўзалеі Эрнэста Джорджа (англ.: Ernest George Mausoleum) у Голдерс-Грыне[145]. У ноч на 1 студзеня 2014 года невядомыя пралезлі ў крэматорый, дзе стаяла ваза з прахам Марты і Зігмунда Фрэйдаў, і разбілі яе. Пасля гэтага наглядчыкі крэматорыя перанеслі вазу з прахам у больш надзейнае месца[146].
У навуцы
Ідэйныя папярэднікі
На развіццё псіхааналітычнай канцэпцыі Фрэйда істотны ўплыў зрабілі мноства розных навукоўцаў і даследчыкаў. У першую чаргу даследчыкі адзначаюць уплыў эвалюцыйнай тэорыі Чарлза Дарвіна, біягенетычнага закона(руск.) бел. Эрнста Гекеля, «катартычнага метаду» Ёзэфа Брэера і тэорыі Жана Шарко пра ўздзеянне гіпнозу для лячэння істэрыі. Мноства ідэй Фрэйд запазычыў з прац Готфрыда Лейбніца (у прыватнасці, з яго навукі аб манадах(англ.) бел. — найдрабнейшых духоўна-псіхічных часціцах), Карла Густава Каруса (а менавіта дапушчэнне пра тое, што несвядомая псіхічная дзейнасць выяўляецца праз перажыванні і сны), Эдуарда Гартмана і яго «Філасофіі несвядомага», Іагана Фрыдрыха Гербарта (які сцвярджаў, што пэўныя чалавечыя імкненні могуць быць выцеснены за парог свядомасці) і Артура Шапенгаўэра (які вылучаў «волю да жыцця», якую Фрэйд пазначыў як Эрас)[147]. Значны ўплыў на фарміраванне поглядаў Фрэйда зрабіў нямецкі філосаф і псіхолаг Тэадор Ліпс, які прысвяціў некалькі прац несвядомым псіхічным працэсам[148]. На псіхааналіз таксама паўплывалі ідэі Густава Фехнера(руск.) бел. — з яго распрацовак бяруць пачатак канцэпцыі прынцыпу задавальнення, псіхічнай энергіі, а таксама цікавасць да вывучэння агрэсіі[149].
Апроч гэтага, Фрэйд знаходзіўся пад уплывам ідэй Фрыдрыха Ніцшэ, Клеменса Брэнтана і многіх знакамітых навукоўцаў — напрыклад, Эрнста Брукэ. Мноства арыгінальных для свайго часу канцэпцый, цяпер традыцыйна асацыіраваных з імем Фрэйда, на самай справе з’яўляліся часткова запазычанымі — напрыклад, несвядомае як вобласць псіхікі даследавалі Гётэ і Шылер[150]; адзін з элементаў псіхічнай арганізацыі — «Яно» — быў запазычаны Фрэйдам у нямецкага ўрача Георга Гродэка(англ.) бел.[151]; тэорыя эдыпава комплексу — навеяна творам Сафокла «Цар Эдып»[152]; метад свабодных асацыяцый нарадзіўся не ў якасці самастойнай методыкі, а пры перапрацоўцы падыходу Ёзэфа Брэера[79]; ідэя аб тлумачэнні сноў таксама не была новая — першыя ўяўленні пра іх сімвалізм выказваў яшчэ Арыстоцель[153].
Асноўны ўклад у навуку
Асноўны артыкул: Фрэйдызм Сярод дасягненняў Фрэйда найболей важнымі з’яўляюцца распрацоўка трохкампанентнай структурнай мадэлі псіхікі (якая складаецца з «Яно», «Я» і «Звыш-Я»), вылучэнне спецыфічных фаз псіхасексуальнага развіцця асобы, стварэнне тэорыі эдыпава комплексу, выяўленне функцыянуючых у псіхіцы ахоўных механізмаў, псіхалагізацыя паняцця «несвядомае», адкрыццё трансферу і контр-трансферу, а таксама распрацоўка такіх тэрапеўтычных методык, як метад свабодных асацыяцый і тлумачэнне сноў.
Адным з асноўных навуковых дасягненняў Фрэйда з’яўляецца распрацоўка арыгінальнай для свайго часу структурнай мадэлі псіхікі чалавека. У час шматлікіх клінічных назіранняў навуковец дапусціў наяўнасць супрацьстаяння паміж імкненнямі, выявіўшы, што сацыяльна дэтэрмінаваныя забароны часта абмяжоўваюць праяўленне біялагічных імкненняў. На падставе атрыманых дадзеных Фрэйд распрацаваў канцэпцыю псіхічнай арганізацыі, вылучыўшы тры структурныя элементы асобы: «Яно» (ці «Ід», ням.: Das es), «Я» (ці «Эга», ням.: Ego) і «Звыш-Я» (ці «Супер-Эга», ням.: Das Über-Ich)[154]. «Яно», паводле фрэйдаўскай канцэпцыі, абазначае невядомую сілу, што кіруе ўчынкамі чалавека і служыць асновай для дзвюх іншых праяў асобы, утрымліваючы энергію для іх[155]. «Я» — гэта і ёсць асоба чалавека, увасабленне яго розуму, «Я» ажыццяўляе кантроль над усімі працэсамі, што праходзяць у псіхіцы індывіда, і яго асноўная функцыя заключаецца ў падтрыманні ўзаемасувязі паміж інстынктамі і дзеяннямі[156]. «Звыш-Я» з’яўляецца псіхічнай інстанцыяй, якая ўключае «бацькоўскі аўтарытэт(руск.) бел., саманазіранне, ідэалы, сумленне — у метафарычным значэнні „Звыш-Я“ выступае ў якасці ўнутранага голасу, цэнзара, суддзі»[157].
Іншым найважнейшым дасягненнем Фрэйда з’яўляецца адкрыццё псіхасексуальных фаз развіцця чалавека. У найболей агульным сэнсе пад тэрмінам «псіхасексуальнае развіццё» разумеецца «рух дзіцяці ад інфантыльных спосабаў задавальнення імкненняў да больш сталых, якія дазваляюць у канчатковым выніку ўступіць у сексуальны кантакт з чалавекам процілеглага полу»[158]. Псіхасексуальнае развіццё надзвычай важнае для станаўлення асобы — менавіта пры праходжанні ўсіх яго этапаў закладваюцца перадумовы будучых сексуальных, эмацыянальных і камунікатыўных праблем[158]. Фрэйдам было вылучана пяць такіх стадый: аральная, анальная, фалічная, латэнтная і генітальная[159].
Асобай для ўсёй псіхааналітычнай тэорыі Фрэйда паслужыла канцэпцыя эдыпава комплексу, сутнасць якой заключаецца ў абазначэнні амбівалентных адносін дзіцяці да сваіх бацькоў; сам тэрмін характарызуе праяўленне чалавекам несвядомых імкненняў, у якіх каханне мяжуе з нянавісцю да бацькоў[152]. У разуменні Фрэйда хлопчык эратычна прывязаны да маці і імкнецца валодаць ёю, а бацьку ўспрымае як саперніка і перашкоду для ажыццяўлення дадзенага жадання (у дзяўчынкі сітуацыя адваротная і носіць назву «Комплекс Электры(руск.) бел.»)[160]. Эдыпаў комплекс развіваецца ва ўзросце трох — шасці гадоў, і яго паспяховае вырашэнне (ідэнтыфікацыя з бацькам аднаго пола, ці «ідэнтыфікацыя з агрэсарам»[161]) прынцыпова важнае для дзіцяці. Вырашэнне («разбурэнне») комплексу вядзе да пераходу ад фалічнай стадыі развіцця да латэнтнай і з’яўляецца падмуркам для ўтварэння «Звыш-Я»; аўтарытэт бацькоў, такім чынам, «перамяшчаецца» ўнутр псіхікі — вырашаны эдыпаў комплекс робіцца асноўнай крыніцай пачуцця віны (якім «Звыш-Я» ўплывае на «Я») і адначасна азначае заканчэнне перыяду інфантыльнай сексуальнасці індывіда[162].
Немалаважным для развіцця фрэйдызму было апісанне навукоўцам ахоўных механізмаў, якія функцыянуюць у псіхіцы чалавека. Па Фрэйду, абарона — гэта псіхалагічны механізм супрацьстаяння трывозе, які, у адрозненне ад канструктыўных дзеянняў, скіраваных на рашэнне праблемнай сітуацыі, перакручвае ці адмаўляе рэальнасць, адзначаюць Фрэйджэр і Фейдымен[163]. Ахоўныя механізмы адносяцца да «Я» чалавека, якому даводзіцца супрацьстаяць масе разнастайных пагроз з боку навакольнага свету і жаданням «Яно», якія стрымліваюцца «Звыш-Я»; Фрэйд адводзіў значную ролю іх даследаванням, але не спрабаваў іх класіфікаваць — гэта ўзяла на сябе яго дачка Ганна, якая ў працы «Я і ахоўныя механізмы» (1936) сістэматызавала раней апісаныя навукоўцам псіхічныя феномены[164]. Фрэйд апісаў наступныя ахоўныя механізмы: выцясненне, праекцыю(руск.) бел., замяшчэнне, рацыяналізацыю(руск.) бел., рэактыўнае ўтварэнне(руск.) бел., рэгрэсію(руск.) бел., сублімацыю(руск.) бел. і адмаўленне(руск.) бел..
Краевугольным каменем у тэорыі Фрэйда было адкрыццё несвядомага — часткі псіхікі чалавека, па аб’ёме, змесце і прынцыпах функцыянавання адрознай ад свядомасці. У тапаграфічнай тэорыі несвядомае лічыцца адной з сістэм псіхічнага апарата. Пасля з’яўлення трохкампанентнай мадэлі свядомасці («Яно», «Я» і «Звыш-Я») несвядомае абазначаецца выключна пры дапамозе прыметніка, то-бок адлюстроўвае псіхічную якасць, у роўнай ступені ўласцівую кожнай з трох структур псіхікі[165]. Асноўныя рысы несвядомага, паводле Фрэйда, заключаюцца ў наступным: змест несвядомага з’яўляецца рэпрэзентацыяй імкненняў; змест несвядомага рэгулюецца першаснымі працэсамі, у прыватнасці, згушчэннем і зрушэннем; якія падсілкоўваюцца энергіяй імкненняў, зместы несвядомага імкнуцца вярнуцца ў свядомасць, выявіўшыся ў паводзінах (вяртанне выцесненага зместу), аднак фактычна з’явіцца ў перадсвядомасці могуць выключна ў перакручаным цэнзурай «Звыш-Я» выглядзе; у несвядомым вельмі часта фіксуюцца дзіцячыя жаданні[166].
Адным з асноўных метадаў псіхааналітыка ў рабоце з пацыентам з’яўляецца распрацаваны Фрэйдам метад свабодных асацыяцый. Свабодныя асацыяцыі — гэта выказванні, заснаваныя на адвольным выкладзе любых думак адносна чаго б там ні было. Аднайменны метад ляжыць у аснове псіхааналізу і з’яўляецца адным з асноўных яго прыёмаў[81]. У псіхааналізе свабодныя асацыяцыі разглядаюцца ў якасці сігналу аб наяўнасці ідэй ці фантазій, якія не могуць быць усвядомлены чалавекам без аналітычнай дапамогі псіхолага, бо знаходзяцца ў перадсвядомасці[167]. Любая асацыяцыя можа стаць прынцыпова важнай для ўстанаўлення прычын узнікнення захворвання[81]. Прымяненне дадзенага метаду дазволіла цалкам адмовіцца ад ужывання гіпнозу на сеансах[82] і, паводле слоў самога Фрэйда, паслужыла штуршком да станаўлення і развіцця псіхааналізу[81].
Іншая найважнейшая прылада псіхааналітыка ў яго рабоце прадстаўлена тэхнікай тлумачэння сноў. Тлумачэнне сноў — гэта працэс раскрыцця сэнсу і значэння сноў, скіраваны на расшыфроўку іх несвядомага зместу. Паводле ўяўлення Фрэйда, сны ўяўляюць сабою псіхічныя з’явы, якія з’яўляюцца адлюстраваннем чагосьці наяўнага ў душы чалавека, пра што сам снавед не здагадваецца; такім чынам, індывід ніколі не ўсведамляе праўдзівы сэнс свайго сну. Праца псіхааналітыка, адпаведна, зводзіцца да таго, каб раскрыць перад чалавекам гэты сэнс[168]. Пабудовай свабодных асацыяцый да асобных частак сну чалавек раскрывае яго праўдзівую сутнасць, несвядома арыентуючыся на яго рэальны змест. Працэс тлумачэння заключаецца ў перакладзе яўнага зместу сну (то-бок яго сюжэта) у схаваны змест[169].
Не менш важным для псіхааналітычнай тэрапіі з’яўляецца адкрытая Фрэйдам з’ява трансферу і контр-трансферу. Трансфер — з’ява ў адносінах двух людзей, якая праяўляецца ў перанясенні пачуццяў і прыхільнасцей імі адзін на аднаго. Пры псіхааналізе трансфер характарызуецца як зрушэнне несвядомых уяўленняў, жаданняў, імкненняў, стэрэатыпаў мыслення і паводзін з аднаго індывіда на іншага, пры гэтым вопыт мінулага робіцца мадэллю ўзаемадзеяння ў сучасным[170]. Пад тэрмінам «контр-трансфер», адпаведна, разумеецца адваротны трансферу працэс, а менавіта перанясенне аналітыкам на свайго кліента эмацыянальнага стаўлення да чалавека са свайго мінулага[171].
Працы Зігмунда Фрэйда
- 1899 Тлумачэнне сноў
- 1901 Псіхапаталогія паўсядзённага жыцця
- 1905 Тры нарысы па тэорыі сексуальнасці
- 1913 Татэм і табу
- 1920 Па той бок прынцыпу задавальнення
- 1921 Псіхалогія мас і аналіз чалавечага «Я»(англ.) бел.
- 1927 Будучыня адной ілюзіі(руск.) бел.
- 1930 Незадаволенасць культурай(руск.) бел.
Уплыў і значэнне ідэй Фрэйда
Даследчыкі адзначаюць, што ўплыў ідэй Фрэйда на заходнюю цывілізацыю XX стагоддзя быў глыбокім і трывалым, — Лары Х’ел (доктар псіхалогіі, дацэнт Дзяржаўнага ўніверсітэта Нью-Ёрка(англ.) бел.[172]) і Дэніэл Зіглер (доктар псіхалогіі, дэкан(руск.) бел. Вышэйшай школы ўніверсітэта Віланова(англ.) бел.[172]) адзначаюць, што «ва ўсёй гісторыі чалавецтва вельмі нешматлікія ідэі зрабілі такі шырокі і магутны ўплыў». На думку названых аўтараў, да асноўных заслуг навукоўца варта аднесці стварэнне першай разгорнутай тэорыі асобы, распрацоўку сістэмы клінічных назіранняў (заснаваных на ўласным аналізе і тэрапеўтычным вопыце), фармаванне арыгінальнага метаду лячэння неўратычных расстройстваў, якія немагчыма даследаваць ніякім іншым чынам[15]. Роберт Фрэйджэр(англ.) бел. (доктар філасофіі, заснавальнік і прэзідэнт Інстытута трансперсанальнай псіхалогіі(англ.) бел.[173]) і Джэймс Фейдымен (доктар філасофіі, выкладчык ва ўніверсітэце Сан-Францыска(англ.) бел. і Стэнфардскім універсітэце[173]) называюць навуковыя погляды Фрэйда радыкальнымі і наватарскімі для свайго часу, сцвярджаючы, што ідэі навукоўца і да сёння працягваюць аказваць значны ўплыў на псіхалогію, медыцыну, сацыялогію, антрапалогію, літаратуру і мастацтва. Фрэйджэр і Фейдымен адзначаюць, што шэраг адкрыццяў Фрэйда — напрыклад, прызнанне важнасці сноў і выяўленне энергіі несвядомых працэсаў — на дадзены момант з’яўляюцца агульнапрызнанымі, хоць многія іншыя аспекты яго тэорыі актыўна крытыкуюцца. Даследчыкі робяць выснову: «Незалежна ад часу, Фрэйд — гэта фігура ў псіхалогіі, з якой варта лічыцца»[12].
Вядомы расійскі псіхолаг Міхаіл Ярашэўскі таксама прытрымліваецца думкі, што працы Фрэйда вызначылі кірунак развіцця псіхалогіі ў XX стагоддзі і дагэтуль выклікаюць цікавасць[13], а сучасная псіхатэрапія засвоіла ўрокі навукоўца, «адбіраючы ў іх усё тое, што бударажыць творчую думку»[174]. Карлас Няміроўскі, урач-псіхіятр, член Асацыяцыі псіхааналізу Буэнас-Айрэса і Міжнароднай асацыяцыі псіхааналізу, называе Фрэйда нястомным даследчыкам, энтузіястам, далёкім ад канфармізму, і піша: «Сёння мы можам дапаўняць, аспрэчваць ці змяняць акцэнты ў спадчыне Фрэйда, але ўсё-такі яго метад — яго падыход да даследаванняў — працягвае існаваць толькі з нязначнымі зменамі». Французскі псіхааналітык Андрэ Грын(англ.) бел., у сваю чаргу, сцвярджае: «Ніякі артадаксальны паслядоўнік Фрэйда, які хоць і зрабіў значны ўклад у навуку, не ў стане прапанаваць што-небудзь прынцыпова новае»[175].
Адзін з найбольш яркіх паслядоўнікаў навукоўца, французскі псіхолаг і філосаф Жак Лакан, характарызаваў навуку Фрэйда як «капернікаўскі пераварот»[176]. Паплечнік і вучань Фрэйда Шандар Ферэнцы, апісваючы ўплыў навукоўца на медыцыну, пісаў: «Як ні дзіўна, але да Фрэйда даследчыкі лічылі амаль амаральным разгляд сексуальных праблем і псіхалагічнага боку любоўных адносін»; менавіта гэта прывяло Фрэйда да пераасэнсавання практыкі і тэорыі тэрапіі, што цалкам правалілася ў спробах лячэння неўрозаў. Ференцы адзначаў, што найбольш важнае дасягненне навукоўца — гэта стварэнне спецыфічнай мовы і тэхнікі для даследавання несвядомага, якія дапамагаюць пры тлумачэнні сноў і неўратычных, псіхатычных сімптомаў у штодзённым жыцці. Падобна Лакану, Ферэнцы называе адкрыцці Фрэйда «вялікім пераваротам», параўноўваючы іх з укараненнем у медыцыну метадаў перкусіі(руск.) бел., рэнтгеналогіі, бактэрыялогіі і хіміі. Даследчык заканчвае артыкул словамі: «Фрэйд падарваў строгую дэмаркацыйную мяжу паміж навукамі пра прыроду і дух. <…> Уплыў Фрэйда на медыцыну глыбока ўздзейнічаў на развіццё гэтай навукі. Магчыма, што імкненне да яе развіцця існавала і раней, але фактычнае ажыццяўленне запатрабавала з’яўлення асобы такой значнасці, як Фрэйд»[177].
Расійскі філосаф Сяргей Марэеў дапусціў, што фрэйдызм(руск.) бел. можна разглядаць як адну з трох асноўных, нароўні з марксізмам і хрысціянствам, сістэм светапогляду XX стагоддзя; Марэеў піша, што ўплыў Фрэйда ў асноўным праявіўся ў псіхалогіі і філасофіі. На думку даследчыка, уклад Фрэйда ў філасофію заключаецца ў вылучэнні прынцыпова новага сцвярджэння, якое абвяшчае, што «душэўнае жыццё чалавека зусім не ёсць паток уражанняў і рэакцый, а ўтрымлівае ў сабе нейкую субстанцыю, нейкую канстанту, якая не толькі не паддаецца ўплыву вонкавых уражанняў, а, наадварот, знутры іх вызначае, прыдаючы ім такое значэнне, якое зусім невытлумачальнае ні з сучаснасці, ні з мінулага вопыту». Такім чынам, тлумачыць Марэеў, Фрэйд аспрэчыў дамінантнае ў эмпірычнай навуцы ўяўленне пра душу як нематэрыяльны пачатак — адпаведна, бацька-заснавальнік псіхааналізу вярнуў паняццю «душа» строга навуковы сэнс (хоць і часткова занава сфарміраваны); як вынік, дадзенае паняцце выйшла за рамкі адной толькі філасофіі, да якой было раней аднесена навукоўцамі-эмпірыкамі[178].
Іншы даследчык, псіхолаг Людміла Абухава, піша, што галоўны сакрэт велізарнага ўплыву Фрэйда заключаецца ў распрацаванай ім дынамічнай тэорыі развіцця асобы, якая даказала, што «для развіцця чалавека галоўнае значэнне мае іншы чалавек, а не прадметы, якія яго атачаюць». Спасылаючыся на Джэймса Уотсана, Обухава заўважыла, што Фрэйд значна апераджаў свой час і (нароўні з Чарлзам Дарвінам) «разбурыў вузкія, нягібкія межы цвярозага розуму свайго часу і расчысціў новую тэрыторыю для вывучэння чалавечых паводзін»[179]. А. П. Каракіна адзначае значны ўплыў Фрэйда на развіццё культуралагічнай думкі ў XX стагоддзі — асноўны ўклад навукоўца ў дадзенай вобласці заключаецца ў стварэнні арыгінальнай канцэпцыі культуры, паводле якой усе культурныя каштоўнасці ёсць прадукт сублімацыі, ці, іншымі словамі, працэсу падначалення культурай энергіі «Яно» і перанакіравання яе з сексуальных мэт на духоўныя (мастацкія). Каракіна піша: «Культура, у разуменні псіхааналітычнай тэорыі, заснавана на прымусе і забароне імкненняў, яна ёсць механізм прыгнечання першасных жаданняў, што пагражаюць грамадству, яна скіроўвае інстынкты, у тым ліку і агрэсіўнасць, у іншае рэчышча, і менавіта таму культура, з пункту гледжання Фрэйда, з’яўляецца крыніцай псіхічнага нездароўя індывіда»[180].
Фрэйд істотна паўплываў на эвалюцыю тэорый асобы — яго погляды на развіццё чалавека, аб’яднаныя ў рамках псіхааналізу, дагэтуль застаюцца добра вядомымі ў псіхалогіі. Нямногія ідэі ў гісторыі чалавечай цывілізацыі мелі такі шырокі і глыбокі ўплыў, як фрэйдаўскія[181]. Папулярнасць канцэпцый Фрэйда працягвае пашырацца ў розныя навуковыя сферы. Як заўважыў Джэром Неу (доктар філасофіі, прафесар Каліфарнійскага ўніверсітэта ў Санта-Крус(англ.) бел.[182]), «у Фрэйда яшчэ ёсць чаму павучыцца»[183].
Крытыка
На Захадзе псіхааналіз Фрэйда ўжо пры самым сваім з’яўленні быў раскрытыкаваны, у прыватнасці фенаменалагічна арыентаванымі аўтарамі, такіх як К. Ясперс, А. Кронфельд(руск.) бел., К. Шнайдэр(англ.) бел., Вайтбрэхт і многія іншыя[184]. Спачатку непрыманне канцэпцыі Фрэйда еўрапейскімі псіхіятрамі было рашучым і паўсюдным — за нешматлікімі выключэннямі, як, напрыклад, Э. Блейлер і У. П. Сербскі(руск.) бел.. Школу Фрэйда большасць псіхіятраў лічыла маргінальнай сектай, што займаецца псіхатэрапіяй неўрозаў, само паняцце якіх уяўлялася фантомам — недыферэнцыраванай зборнай групай саматанеўралагічных расстройстваў, пагранічных з нормай. Аднак у 1909 пачалася «заваяванне» навукай Фрэйда ЗША, а пасля Другой сусветнай вайны — і нямецкай псіхіятрыі[185].
К. Ясперс ставіўся з безумоўнай павагай да Фрэйда як асобы і навукоўца і прызнаваў значны ўклад яго тэорый у навуку, але лічыў псіхааналітычны кірунак даследаванняў непрадуктыўнай вульгарызацыяй ідэй Шапенгаўэра і Ніцшэ, «спараджэннем міфатворчых фантазій», а сам рух псіхааналізу — сектанцкім[186]. Высока ацэньваючы асобныя гіпотэзы Фрэйда і сабраны ім эмпірычны матэрыял, Ясперс тым не менш паказваў на фантастычнасць многіх яго абагульненняў[187]. Ясперс называў псіхааналіз «папулярнай псіхалогіяй», якая дазваляе абывацелю лёгка вытлумачыць што заўгодна. Фрэйдызм для К. Ясперса, гэтак жа як і марксізм, — сурагат(руск.) бел. веры. На думку Ясперса, «псіхааналіз нясе значную долю адказнасці за агульнае зніжэнне духоўнага ўзроўню сучаснай псіхапаталогіі»[186].
Э. Крэпелін таксама негатыўна ставіўся да фрэйдызму, сцвярджаючы[188]:
На падставе рознабаковага вопыту я сцвярджаю, што працяглыя і настойлівыя роспыты хворых пра іх інтымныя перажыванні, а таксама звычайнае моцнае падкрэсліванне палавых адносін і звязаныя з гэтым парады могуць пацягнуць за сабой самыя неспрыяльныя наступствы.— Крэпелін, Э. Уводзіны ў псіхіятрычную клініку
Вядомыя антраполагі Маргарэт Мід, Рут Бенедыкт, Кара Дзюбуа і Франц Боас сабралі дадзеныя, якія аспрэчваюць сцвярджэнне пра ўніверсальнасць такіх асноўных фрэйдаўскіх паняццяў, як лібіда, інстынкты разбурэння і смерці, прыроджаныя інфантыльныя сексуальныя стадыі і эдыпаў комплекс. Шэраг гэтых канцэпцый правяраўся эксперыментальна, у выніку чаго выявілі, што яны памылковыя. Роберт Сірс(руск.) бел., разглядаючы гэтыя эксперыментальныя дадзеныя ў сваёй працы «Агляд аб’ектыўных даследаванняў псіхааналітычных паняццяў», зрабіў вывад[189]:
Паводле крытэрыяў фізічных навук, псіхааналіз не з’яўляецца сапраўднай навукай… <…> Псіхааналіз засноўваецца на метадах, якія не дазваляюць паўтарыць назіранні, не валодаюць відавочнасцю, ці дэнататыўнай валіднасцю, і нясуць на сабе ў некаторай ступені адбітак суб’ектыўных прадузятасцей назіральніка. Калі такі метад выкарыстоўваецца для адкрыцця псіхалагічных фактараў, якія павінны валодаць аб’ектыўнай валіднасцю, ён аказваецца зусім неабгрунтаваным.
Псіхааналіз падвяргаўся праследаванням у Германіі з прыходам нацыстаў да ўлады і вельмі хутка аказаўся ў падобным становішчы на тэрыторыі СССР (хоць непрацяглы час тэорыі Фрэйда былі там досыць папулярныя). Псіхааналіз як навуковы кірунак у псіхалогіі з’явіўся ў Расіі яшчэ да 1917 года, яго паслядоўнікі выпускалі ўласны навуковы часопіс, сярод прыхільнікаў навукі Фрэйда былі відныя члены Расійскай акадэміі навук. У Петраградзе была арганізавана адмысловая аналітычная група для дзяцей з неўратычнымі расстройствамі, к канцу дзесяцігоддзя паспяхова функцыянавалі навучальны інстытут, амбулаторная клініка і эксперыментальная школа, заснаваныя на псіхааналітычных прынцыпах. Працы Фрэйда актыўна перакладаліся на рускую мову. Адна са сталічных вышэйшых навучальных устаноў займалася падрыхтоўкай псіхааналітыкаў. Аднак к сярэдзіне 1920-х гадоў псіхааналіз аказаўся выцеснены з асяроддзя афіцыйнай навукі[190]. Найболей востра супярэчнасці паміж прыхільнікамі і праціўнікамі Фрэйда выявіліся ў дыскусіі аб магчымасці аб’яднання псіхааналізу з марксізмам:
«Аб’ектам крытыкі ў час гэтых дэбатаў часта рабіўся не сам Фрэйд, а розныя тлумачальнікі і інтэрпрэтатары яго ідэй. <…> Таму, каб скласці абвінавачанне супраць псіхааналізу, была зусім не цяжка знайсці любую колькасць дурнаватых ідэй, якія выдаваліся за фрэйдысцкія, — напрыклад, сцвярджэнне нейкага аналітыка (якое цытавалася ў час адной з савецкіх палемічных кампаній супраць Фрэйда) пра тое, што камуністычны лозунг „Пралетарыі ўсіх краін, злучайцеся!“ на самай справе з’яўляецца неўсвядомленай праявай гомасексуальнасці. Такія ж грубыя і спрошчаныя трактоўкі сустракаліся і ў сферы літаратурнай крытыкі, дзе псіхааналіз, здавалася, мала чаго змог дабіцца апроч пошуку фалічных знакаў. Але ж зразумела, што такую складаную і шматбаковую тэорыю, як псіхааналіз, трэба ацэньваць па яе лепшых, а не горшых, праявах».— Фрэнк Брэнер. «Адважная думка: Псіхааналіз у Савецкім Саюзе»[190]
З 1930-х гадоў з пункту гледжання афіцыйнай савецкай псіхалагічнай навукі Фрэйд стаў «злачынцам № 1». Гэтаму ў значнай ступені спрыяла асабістая непрыязнасць да псіхааналізу Іосіфа Сталіна[191]. У Савецкім Саюзе тэорыі Фрэйда з гэтага часу разумеліся выключна «як брудныя словы, што асацыіруюцца з сексуальнай разбэшчанасцю». Для афіцыйнай ідэалогіі фрэйдызм быў непрымальны яшчэ па адной прычыне: псіхааналіз разглядаў індывіда ізалявана, не ўлічваючы яго сувязі з грамадствам. Вынік канфрантацыі быў вельмі сумны: «Ужо ў 1930 годзе любая актыўнасць савецкага псіхааналітычнага руху была спынена, і з гэтага моманту згадваць фрэйдысцкую тэорыю дазвалялася толькі ў плане асуджэння. Як і вельмі многія іншыя перспектыўныя культурныя тэндэнцыі, выкліканыя самой рэвалюцыяй, псіхааналіз быў вырваны з коранем і знішчаны сталінскім тэрорам»[190].
Аднак крытыка псіхааналізу была абумоўлена не толькі палітычнымі прычынамі. Пасля смерці Фрэйда ў 1939 годзе гарачыя спрэчкі вакол псіхааналізу і самога навукоўца не спыніліся — наадварот, яны разгарэліся з новай сілай. Супярэчлівасць у ацэнках укладу Фрэйда ў навуку назіраецца і да сёння. Біёлаг і нобелеўскі лаўрэат Пітэр Медавар ахарактарызаваў псіхааналіз як «самае грандыёзнае інтэлектуальнае ашуканства дваццатага стагоддзя»[21]. Філосаф навукі(англ.) бел. Карл Попер крытычна адклікаўся пра навуку Фрэйда. Попер сцвярджаў, што тэорыі псіхааналізу не валодаюць прадказальнай сілай, і што немагчыма паставіць такі эксперымент, які б мог іх аспрэчыць (то-бок псіхааналіз нельга фальсіфікаваць(руск.) бел.); такім чынам, гэтыя тэорыі псеўданавуковыя[22]. Апроч Карла Попера, ідэі Фрэйда крытыкавалі Фрэдэрык Крус і Адольф Грунбаўм, якія адзначалі недастатковасць эмпірычнага базіса псіхааналізу і неправяральнасць асноўных яго палажэнняў; навукоўцы называлі фрэйдызм пабудаваным на спекуляцыйных разважаннях і «азарэннях»[20].
Так, А. Грунбаўм паказваў, што трывалы тэрапеўтычны поспех, на якім засноўваецца сцвярджэнне Фрэйда аб этыялагічнай доказнасці метаду свабодных асацыяцый, ніколі не меў месца ў рэчаіснасці, што вымушаны быў прызнаць Фрэйд і ў пачатку, і ў самым канцы сваёй кар’еры, а часовыя тэрапеўтычныя вынікі цалкам вытлумачальныя не сапраўднай эфектыўнасцю гэтага метаду, а эфектам плацэба. «Ці не вельмі гэта проста, каб быць праўдай — то, што хтосьці можа пакласці псіхічна заклапочанага суб’екта на кушэтку і выявіць этыялогію яе ці яго захворвання з дапамогай свабоднай асацыяцыі? Параўнальна з высвятленнем прычын асноўных саматычных захворванняў(англ.) бел. гэта выглядае амаль дзівам, калі толькі праўдзіва», — піша А. Грунбаўм. Ён адзначае, што за ўсё мінулае стагоддзе не было паказана большай эфектыўнасці лячэння псіхааналізам у параўнанні з кантрольнай групай такіх жа пацыентаў, чые выцясненні не былі зняты. Грунбаўм бярэ пад сумненне эфектыўнасць метаду свабодных асацыяцый у вызначэнні прычын як неўратычных сімптомаў, так і сноў ці памылак і абмовак (і называе аб’яднанне першых, другіх і трэціх, дзякуючы якому ствараецца ўражанне «ўхвальнай усеахопнасці цэнтральнай тэорыі выцяснення», «псеўда-аб’яднаннем» і «сумнеўнай уніфікацыяй»). Ён згадвае, што, паводле дадзеных старанных даследаванняў, так званыя «свабодныя асацыяцыі» ў рэчаіснасці не свабодныя, але залежаць ад ледзь заўважных падказак псіхааналітыка пацыенту і таму не могуць надзейна ручацца за змест меркаваных выцясненняў, якія імі нібы здымаюцца[192].
Навуковая спадчына Фрэйда была падвергнута крытыцы з боку Эрыха Фрома, які лічыў, што навуковец, знаходзячыся пад уплывам «буржуазнага матэрыялізму», «не мог уявіць сабе псіхічныя сілы, што не мелі фізіялагічнай крыніцы — адсюль зварот Фрэйда да сексуальнасці». Фром таксама скептычна ставіўся да прапанаванай Фрэйдам структуры асобы чалавека («Яно», «Я» і «Звыш-Я»), лічачы яе іерархічнай — то-бок адмаўляючай магчымасць свабоднага існавання чалавека, які не знаходзіцца пад прыгнётам грамадства. Прызнаючы заслугу навукоўца ў вывучэнні несвядомага, Фром знаходзіў погляд Фрэйда на дадзены феномен залішне вузкім — паводле бацькі-заснавальніка псіхааналізу, канфлікт паміж быццём і мысленнем ёсць канфлікт паміж мысленнем і інфантыльнай сексуальнасцю; Фром лічыў падобны вывад хібным, крытыкуючы само разуменне сексуальнасці Фрэйдам, які ігнараваў яе як магчымы прадукт імпульсаў, абумоўленых сацыяльна-эканамічнымі і культурнымі фактарамі[17]. Іншы важны «слуп» псіхааналітычнай тэорыі — канцэпцыя эдыпава комплексу — таксама быў раскрытыкаваны Фромам:
«Фрэйд дапусціў памылку, вытлумачыўшы прыхільнасць хлопчыка да маці праз сексуальнасць. Тым самым Фрэйд няправільна вытлумачыў сваё адкрыццё, не зразумеў, што прыхільнасць да маці — адна з найбольш глыбокіх эмацыйных сувязей (не абавязкова сексуальных), якія караняцца ў сапраўдным (гуманістычным) існаванні чалавека. Іншы аспект „эдыпава комплексу“, які заключаецца ў варожых адносінах сына да бацькі, таксама быў няправільна вытлумачаны Фрэйдам, які разглядаў дадзены канфлікт як сексуальны, тым часам як яго вытокі ляжаць у прыродзе патрыярхальнага грамадства»: «Іншая частка Эдыпава комплексу, то-бок варожае саперніцтва з бацькам, што дасягае кульмінацыі ў жаданні забіць яго, таксама з’яўляецца дакладным назіраннем, якое, аднак не абавязкова павінна быць злучана з прыхільнасцю да маці. Фрэйд прыдае ўсеагульную значнасць рысе, характэрнай толькі для патрыярхальнага грамадства. У патрыярхальным грамадстве сын падначальваецца волі бацькі; ён належыць бацьку, і яго лёс вызначаецца бацькам. Каб быць спадчыннікам бацькі — то-бок у шырэйшым сэнсе дабіцца поспеху — ён павінен не толькі дагаджаць бацьку, ён павінен скарацца яму і замяняць сваю волю воляй бацькі. Як вядома, прыгнёт прыводзіць да нянавісці, да жадання вызваліцца ад прыгнятальніка і ў канчатковым рахунку знішчыць яго. […] Фрэйд убачыў гэты канфлікт, але не зразумеў, што гэта — рыса патрыярхальнага грамадства, а вытлумачыў яго як сексуальнае саперніцтва паміж бацькам і сынам».— Лейбін В. М.(руск.) бел. «Адкрыцці і абмежаванасць тэорыі Фрэйда»[17]
Эрых Фром раскрытыкаваў кожны значны аспект фрэйдысцкай тэорыі, уключаючы канцэпцыі трансферу, нарцысізму, характару і тлумачэння сноў. Фром сцвярджаў, што псіхааналітычная тэорыя была адаптавана да патрэб буржуазнага грамадства, «канцэнтрацыя на праблемах сексу ў рэчаіснасці вяла ад крытыкі грамадства і, такім чынам, насіла часткова рэакцыйны палітычны характар. Калі ў аснове ўсіх псіхічных расстройстваў ляжыць няздольнасць чалавека вырашыць свае сексуальныя праблемы, то адпадае ўсякая патрэба крытычнага аналізу эканамічных, сацыяльных і палітычных фактараў, што стаяць на шляху індывідуальнасці, якая развіваецца. З іншага боку, палітычны радыкалізм сталі разглядаць як адмысловую прыкметы неўрозу, тым больш што Фрэйд і яго паслядоўнікі ўзорам псіхічна здаровага чалавека лічылі ліберальнага буржуа. Левы ці правы радыкалізм сталі тлумачыць наступствамі неўратычных працэсаў накшталт Эдыпава комплексу, і ў першую чаргу неўратычнымі аб’яўляліся палітычныя перакананні, адрозныя ад поглядаў ліберальнага сярэдняга класа»[17].
Доктар філасофіі Роберт Кэрал(англ.) бел. у кнізе «Слоўнік скептыка» крытыкаваў псіхааналітычную канцэпцыю несвядомага, якое захоўвае памяць пра траўмы дзяцінства, як супярэчную сучасным уяўленням пра работу імпліцытнай памяці(англ.) бел.: «Псіхааналітычная тэрапія ў многіх адносінах заснавана на пошуку таго, што, напэўна, не існуе (прыгнечаныя дзіцячыя ўспаміны), здагадцы, якая, напэўна, памылковая (што дзіцячы вопыт з’яўляецца прычынай праблем пацыентаў), і на тэрапеўтычнай тэорыі, якая амаль не мае шанцаў быць вернай (што перавод прыгнечаных успамінаў у свядомасць ёсць істотная частка курса лячэння)»[193].
Лэслі Стывенсан, філосаф, ганаровы лектар Сент-Эндрускага ўніверсітэта, які падрабязна разглядаў канцэпцыі Фрэйда ў кнізе «Дзесяць тэорый пра прыроду чалавека» (англ.: Ten Theories of Human Nature, 1974), адзначаў, што прыхільнікі фрэйдызму могуць «лёгка ў зневажальным ключы прааналізаваць матывацыю яго крытыкаў» — то-бок спісаць на несвядомае супраціўленне(англ.) бел. любыя спробы ўсумніцца ў праўдзівасці канцэпцыі, якую яны падзяляюць. Па сутнасці, фрэйдызм уяўляе сабою замкнёную сістэму, якая нейтралізуе любыя сведчанні, якія гавораць пра фальсіфікацыі, і можа быць успрыняты як ідэалогія, прыняцце якой абавязковае для кожнага псіхааналітыка. Эмпірычная верыфікацыя псіхааналітычнай канцэпцыі Фрэйда — практычна невыканальнае заданне па шэрагу прычын: першае, наступствы траўматычнага дзяцінства далёка не заўсёды паддаюцца знішчэнню; другое, «слушная» тэорыя можа даць дрэнныя вынікі пры «няправільным» яе прымяненні ў клінічнай практыцы; трэцяе, крытэрыі лячэння ад неўратычных захворванняў выразна не вызначаны[194]. Стывенсан таксама адзначае:
«Псіхааналіз — гэта хутчэй не набор навуковых гіпотэз, абавязаных праходзіць эмпірычную праверку, а ў першую чаргу спосаб разумення людзей, разгляд сэнсу іх учынкаў, памылак, жартаў, сноў і неўратычных сімптомаў. […] Многія фрэйдаўскія канцэпцыі можна разглядаць як дадатак да звычайных спосабаў разумення людзьмі адзін аднаго ў тэрмінах штодзённых паняццяў — кахання, нянавісці, страху, трывогі, саперніцтва і т.п. І ў вопытным псіхааналітыку можна ўбачыць таго, хто знайшоў глыбокае інтуітыўнае разуменне спружын чалавечай матывацыі і авалодаў мастацтвам інтэрпрэтацыі дзеянняў гэтых разнастайных складаных механізмаў у пэўных сітуацыях, незалежна ад тэарэтычных поглядаў, якіх ён прытрымліваецца».— Стывенсан Л. «Дзесяць тэорый пра прыроду чалавека»[194]
Сур’ёзнай крытыцы падверглася і сама асоба Фрэйда. У прыватнасці, яго папракалі ў «ненавуковасці», сцвярджалі, што яго клінічныя даследаванні былі нярэдка памылковымі, а ён сам праяўляў сексізм. Апроч гэтага, навукоўца вінавацілі ў падвядзенні псіхалагічнага грунту пад практычна кожнае захворванне — аж да алергіі ці астмы(руск.) бел.[195]. Неаднаразова крытыкавалася прымяненне метадаў псіхааналізу да літаратурных твораў: інтэрпрэтацыя мастацкіх тэкстаў з пазіцый фрэйдысцкай тэорыі, на думку шэрага даследчыкаў, стаіць на «беспадстаўным і хібным» дапушчэнні, паводле якога на паперы выяўляюцца несвядомыя думкі і жаданні аўтара, а многія літаратурныя героі ёсць не што іншае, як праекцыі псіхікі іх стваральніка[196]. Некаторыя апаненты Фрэйда называлі яго не навукоўцам, а геніяльным драматургам, «Шэкспірам XX стагоддзя», «у прыдуманых якім драмах змагаюцца злыдзень („Яно“), герой („Звыш-Я“) і ўсё круціцца вакол сексу»[191].
Паводле даследаванняў Амерыканскай асацыяцыі псіхааналітыкаў, нягледзячы на тое, што ў многіх гуманітарных навуках псіхааналіз шырока пашыраны, факультэты псіхалогіі (прынамсі, на тэрыторыі ЗША) ставяцца да яго толькі як да гістарычнага артэфакта[197]. Шэраг аўтараў адзначае, што з навуковага пункту гледжання вучэнне Фрэйда мёртвае і як тэорыя развіцця, і як тэрапеўтычная тэхніка: эмпірычных доказаў праходжання чалавекам стадый псіхасексуальнага развіцця так і не было атрымана, таксама не было атрымана доказаў таго, што трансферы і катарсісы з’яўляюцца прычынамі эфектыўнасці псіхааналітычнай тэрапіі. Ніякіх доказаў таго, што псіхааналіз з’яўляецца больш прадуктыўным метадам лячэння, чым іншыя формы псіхатэрапіі, таксама на дадзены момант няма. Прафесар медыцынскага аддзялення Гарвардскага ўніверсітэта Дру Вестэрн (англ.: Drew Western), напрыклад, называе фрэйдаўскага тэорыю архаічнай і састарэлай[198].
Даследаваннем навукі Фрэйда займаўся таксама вядомы псіхолаг Г. Ю. Айзенк(руск.) бел.. Ён прыйшоў да высноў, што пераканаўчай эксперыментальнай падтрымкі фрэйдаўскіх тэорый не з’явілася[199][200][201]. Айзенк адзначаў, што на працягу працяглага часу «перавага псіхааналізу проста меркавалася на грунце псеўданавуковых аргументаў без якіх-небудзь аб’ектыўных довадаў», а выпадкі з практыкі, апісаныя Фрэйдам, не з’яўляюцца такімі довадамі, бо тое, што заяўлялася ім як «лячэнне», у рэчаіснасці лячэннем не было. У прыватнасці, знакаміты «чалавек-воўк(руск.) бел.», насуперак сцвярджэнням пра гэта, зусім не быў вылечаны, бо на самай справе сімптомы яго расстройства захоўваліся ў наступныя 60 гадоў жыцця хворага, на працягу якіх ён увесь час лячыўся. Беспаспяховым было лячэнне і «чалавека-пацука». Падобная сітуацыя і з вядомым выпадкам «вылечвання» Брэерам Ганны О.: у рэчаіснасці, як паказалі гісторыкі, дыягназ істэрыі, выстаўлены хворы, быў памылковым — жанчына пакутавала туберкулёзным менінгітам і доўгі час знаходзілася ў шпіталі з сімптомамі гэтага захворвання[201].
На падставе многіх даследаванняў Айзенк прыходзіць да заключэння, што рэмісія(англ.) бел. без лячэння («спантанная рэмісія») развіваецца ў неўратычных хворых гэтак жа часта, як і лячэнне пасля псіхааналізу: каля 67 % хворых з сур’ёзнымі сімптомамі папраўляліся на працягу двух гадоў. Зыходзячы з таго, што псіхааналіз не эфектыўней, чым плацэба(руск.) бел., Айзенк робіць выснову, што сама тэорыя, што ляжыць у яго аснове, няслушная, а таксама што «зусім неэтычна прызначаць яго хворым, браць з іх за гэта грошы ці навучаць тэрапеўтаў такому неэфектыўнаму метаду». Апроч таго, Айзенк прыводзіць дадзеныя, што псіхааналіз можа аказваць і негатыўнае дзеянне на пацыентаў, пагаршаць іх псіхалагічны і фізічны стан[201].
Адлюстраванне ў культуры
Літаратура і кінематограф
Фрэйд неаднаразова згадваўся ў мастацкіх творах. У якасці персанажа навуковец з’яўляўся ў раманах «Страсці розуму» (1971) Ірвінга Стоўна, «Рэгтайм» (1975) Эдгара Доктараў, «Белы атэль» (1981) Д. М. Томаса, «Калі Ніцшэ плакаў» (1992) Ірвіна Ялама, «Забойства па Фрэйду» (2006) Джэда Рубенфельда(англ.) бел., «Маленькая кніга» (2008) Сэлдэна Эдвардса і «Венскі трохвугольнік» (2009) Брэнды Вэбстэр(англ.) бел.[202]. Значны ўплыў З. Фрэйд і яго тэорыя зрабілі на вядомага расійскага і амерыканскага пісьменніка Уладзіміра Набокава — нягледзячы на старанна задакументаваную і добра вядомую непрыязь апошняга да Фрэйда і псіхааналітычных інтэрпрэтацый у цэлым[203], уплыў бацькі-заснавальніка псіхааналізу на пісьменніка прасочваецца ў многіх раманах; так, напрыклад, апісанні Набокавым інцэста ў рамане «Лаліта» ў яўнай ступені падобныя з фрэйдаўскім разуменнем тэорыі спакушэння(англ.) бел.[204]. Апроч «Лаліты», адсылкі да прац Фрэйда ўтрымліваюцца і ў многіх іншых творах Набокава, нягледзячы на шматлікія нападкі апошняга на псіхааналіз і закляйменне Фрэйда «Венскім шарлатанам»[205]. Напрыклад, аўтар кнігі The Talking Cure: Literary Representations of Psychoanalysis Джэфры Берман (англ.: Jeffrey Berman, прафесар англійскай мовы ў Універсітэта ў Олбані(англ.) бел.), піша: «Фрэйд з’яўляецца цэнтральнай фігурай у жыцці Набокава, заўсёды ідзе ценем за пісьменнікам»[206].
Фрэйд не раз рабіўся героем драматычных твораў — да прыкладу, «Істэрыі» (1993) Тэры Джонсана(англ.) бел., «Лячэння гутаркай» (2002) Крыстофера Хэмптана (экранізавана Дэвідам Кроненбергам у 2011 годзе пад назвай «Небяспечны метад»), «Іглака» (2008) Майкла Коне, «Апошняга сеанса Фрэйда» (2009) Марка Гермайна(англ.) бел.[202]. Навуковец таксама стаў персанажам шматлікіх кінастужак і тэлесерыялаў — поўны іх спіс па каталозе IMDb складае 71 карціну[207].
Музеі і помнікі
У гонар Фрэйда ўсталявана некалькі помнікаў — у Лондане, у Веню каля Альма-матэр навукоўца — яго статуя (таксама ў горадзе ёсць яго стэла); на доме, у якім нарадзіўся даследчык, у горадзе Пршыбар размешчана мемарыяльная дошка. У Аўстрыі партрэты Фрэйда выкарыстоўваліся ў афармленні шылінгаў — манет і банкнот. Існуе некалькі музеяў, прысвечаных памяці Фрэйда. Адзін з іх, Музей сноў Фрэйда, размешчаны ў Санкт-Пецярбургу; ён быў адкрыты ў 1999 годзе да стагоддзя выдання «Тлумачэнні сноў» і прысвечаны тэорыям навукоўца, снам, мастацтву і розным старажытнасцям. Музей уяўляе сабою ўсталёўку на тэму сноў і размешчаны ў будынку Усходне-Еўрапейскага Інстытута Псіхааналізу[208].
Буйнейшы музей Зігмунда Фрэйда размешчаны ў Вене па адрасе Бергасе, 19 — у доме, дзе вялікую частку жыцця працаваў навуковец. Музей быў створаны ў 1971 годзе пры спрыянні Ганны Фрэйд і на дадзены момант займае памяшканні былой кватэры і рабочых кабінетаў даследчыка; яго калекцыя ўтрымлівае вялікую колькасць арыгінальных прадметаў інтэр’ера, якія належалі навукоўцу прадметы даўніны, арыгіналы многіх рукапісаў і шырокую бібліятэку. Апроч гэтага, у музеі дэманструюцца кіназапісы з архіва сям’і Фрэйдаў, забяспечаныя каментарыямі Ганны Фрэйд, функцыянуюць лекцыйная і выставачныя залы[209].
Музей Зігмунда Фрэйда таксама існуе ў Лондане і размяшчаецца ў будынку, дзе заснавальнік псіхааналізу жыў пасля вымушанай эміграцыі з Вены. Музей валодае вельмі багатай экспазіцыяй, што змяшчае арыгінальныя прадметы побыту навукоўца, перавезеныя з яго дома на Бергасе. Апроч таго, выстаўка ўключае мноства ўзораў антыкварыяту з асабістай калекцыі Фрэйда, у тым ліку творы старажытнагрэчаскага, старажытнарымскага і старажытнаегіпецкага мастацтва. У будынку музея функцыянуе навукова-даследчыцкі цэнтр[210].
Музей і зала памяці Зігмунда Фрэйда размешчаны на радзіме навукоўца, у чэшскім горадзе Пршыбар. Яго адкрылі да 150-годдзя з дня нараджэння Фрэйда — дом была выкуплена гарадскімі ўладамі і атрымала статус культурнай спадчыны; адкрыццё музея прайшло пры спрыянні прэзідэнта Чэшскай Рэспублікі Вацлава Клауса і чатырох унукаў навукоўца[211].
- Музей сноў (Санкт-Пецярбург)
- Лонданскі Музей
- Венскі Музей
- Стэла Фрэйда (Вена)
- Мемарыяльная дошка (Пршыбар; Чэхія)
- Статуя Фрэйда (Лондан)
- Помнік Фрэйду (Вена)
Заўвагі
- ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118535315 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 9 красавіка 2014.
- ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
- 1 2 Czech National Authority Database Праверана 23 лістапада 2019.
- 1 2 3 Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118535315 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016.
- ↑ The Fine Art Archive — 2003. Праверана 1 красавіка 2021.
- ↑ Фрейд Зигмунд // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
- ↑ Sigmund Freud // Нацыянальны музей Швецыі — 1792. Праверана 9 кастрычніка 2017.
- ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118535315 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 14 жніўня 2015.
- ↑ http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10481885.2014.911601
- ↑ Lundy D. R. The Peerage
- 1 2 Kindred Britain
- 1 2 3 Фрейджер, Фейдимен, 2008, с. 51—2
- 1 2 3 Фрейд, 2002, с. 7
- ↑ Яровицкий, Вячеслав. Зигмунд Фрейд // 100 великих психологов. — Вече, 2004. — 432 с. — (100 великих). — ISBN 5-94538-397-X.
- 1 2 Хьелл, Зиглер, 2003, с. 106
- ↑ Кордуэлл, Майк. Зигмунд Фрейд // Психология А-Я: Словарь-справочник / Пер. с англ. К. С. Ткаченко. — 2001. — 448 с. — ISBN 5-8183-0105-2.
- 1 2 3 4 Лейбин, Валерий Моисеевич. Открытия и ограниченность теории Фрейда (нявызн.) (недаступная спасылка). Вопросы Психологии. voppsy.ru. Архівавана з першакрыніцы 1 верасня 2012. Праверана 13.05.2012.
- ↑ Ellis, Albert. The Albert Ellis reader: a guide to well-being using rational emotive behavior therapy. — N.J.: A Citadel Press Book, 1998. — P. 316—25.
- ↑ Szasz, Thomas.. Karl Kraus And the Soul-Doctors: a Pioneer Critic and His Criticism of Psychiatry and Psychoanalysis(англ.) (недаступная спасылка). Webster University. webster.edu (10 кастрычніка 2004). Архівавана з першакрыніцы 9 красавіка 2012. Праверана 12.05.2012.
- 1 2 Grayling, A. C.. Scientist or storyteller? (нявызн.) (недаступная спасылка). The Guardian. guardian.co.uk (22 чэрвеня 2002). Архівавана з першакрыніцы 2 студзеня 2012. Праверана 12 мая 2012.
- 1 2 Jose, Brunner. Freud and politics of psychoalanysis. — N.J.: Transaction Publishing, 2001. — P. xxi. — 241 p. — ISBN 0-7658-0672-X.
- 1 2 Schick, Theodore. Readings in the Philosophy of Science. — C.A.: Mayfield Publishing Company, 2000. — P. 9—13.
- ↑ Полное Собрание сочинений Зигмунда Фрейда в 26 томах. (нявызн.) (недаступная спасылка). Психотерапевтический центр «Московский психоанализ» и информационный портал «Всё о психоанализе». psychoanalyse.ru. Архівавана з першакрыніцы 30 мая 2012. Праверана 17.05.2012.
- ↑ Лейбин, 2010, с. 836
- ↑ Карпенко, Л., Петровский А. Зигмунд Фрейд // История психологии в лицах. Персоналии. — ПЕР СЭ, 2005. — 784 с. — (Психологический лексикон. Энциклопедический словарь в 6 томах). — ISBN 5-9292-0064-5.
- 1 2 Касафонт, 2006, с. 112
- ↑ Зараз Фрайберг мае назву Пршыбар і знаходзіцца на тэрыторыі Чэхіі.
- ↑ Джонс, 1996, с. 19
- ↑ Касафонт, 2006, с. 15—6
- ↑ Касафонт, 2006, с. 19
- ↑ Касафонт, 2006, с. 16
- ↑ Джонс, 1996, с. 25
- 1 2 Касафонт, 2006, с. 20
- ↑ Касафонт, 2006, с. 18
- ↑ Касафонт, 2006, с. 23
- ↑ Касафонт, 2006, с. 21
- 1 2 Джонс, 1996, с. 30
- ↑ Фрейд, 2002, с. 10
- 1 2 Хьелл, Зиглер, 2003, с. 107
- 1 2 Касафонт, 2006, с. 30
- 1 2 3 Джонс, 1996, с. 33
- ↑ Дадун, 1994, с. 51
- ↑ Касафонт, 2006, с. 31—3
- ↑ Фрейджер, Фейдимен, 2008, с. 29
- ↑ Джонс, 1996, с. 37
- ↑ Касафонт, 2006, с. 34—5
- ↑ Дадун, 1994, с. 53
- ↑ Джонс, 1996, с. 41
- 1 2 Фрейд, 2002, с. 11
- 1 2 3 4 5 6 Фрейджер, Фейдимен, 2008, с. 30
- ↑ Джонс, 1996, с. 129
- ↑ Джонс, 1996, с. 46
- ↑ Касафонт, 2006, с. 39
- ↑ Дадун, 1994, с. 59
- ↑ Джонс, 1996, с. 49
- ↑ Джонс, 1996, с. 50
- ↑ Дадун, 1994, с. 54
- ↑ Касафонт, 2006, с. 64
- ↑ Джонс, 1996, с. 51
- ↑ Касафонт, 2006, с. 64—8
- ↑ Джонс, 1996, с. 56—65
- ↑ Дадун, 1994, с. 62—3
- ↑ Фрейд, Зигмунд. Валерий Зеленский «Фрейд и кокаин» // Статьи о кокаине / пер. с англ. Ю. Донца. — СПб.: Азбука, 2011. — 160 с. — ISBN 978-5-389-02819-7.
- ↑ Джонс, 1996, с. 54
- ↑ Касафонт, 2006, с. 69
- ↑ Касафонт, 2006, с. 55
- ↑ Дадун, 1994, с. 65
- ↑ Джонс, 1996, с. 122
- 1 2 3 Хьелл, Зиглер, 2003, с. 108
- ↑ Фрейд, 2008, с. 10
- ↑ Джонс, 1996, с. 124
- ↑ Касафонт, 2006, с. 46—7
- 1 2 Джонс, 1996, с. 134
- ↑ Hergenhahr, B. R. An Introduction to the History of Psychology. — Cengage Learning, 2008. — P. 520-2. — 728 p. — ISBN 9780495506218.
- ↑ Касафонт, 2006, с. 74—5
- 1 2 3 Касафонт, 2006, с. 75
- ↑ Фрейд, 2002, с. 11—2
- 1 2 Джонс, 1996, с. 140
- 1 2 Лейбин, 2010, с. 326—8
- ↑ Касафонт, 2006, с. 76
- 1 2 3 4 5 6 Лейбин, 2010, с. 690—2
- 1 2 3 Райкрофт, 1995, с. 168—9
- ↑ Kuper, Adam; Kuper, Jessica. The Social Science. Encyclopedia.. — Taylor & Francis, 2003. — P. 544. — 952 p. — ISBN 9780415285605.
- ↑ Лейбин, 2010, с. 529—39
- ↑ Phillips, L. Mental Illness and the Body: Beyond Diagnosis. — Taylor & Francis, 2006. — P. 69. — 2008 p. — ISBN 9780415383202.
- ↑ Фрейд, 2010, с. 11
- ↑ Джонс, 1996, с. 143
- ↑ Касафонт, 2006, с. 76—7
- ↑ Джонс, 1996, с. 145
- ↑ Касафонт, 2006, с. 80
- ↑ Касафонт, 2006, с. 81
- ↑ Фрейд, 2002, с. 21
- ↑ Касафонт, 2006, с. 82
- ↑ Фрейд, 2005, с. 12
- 1 2 Хьелл, Зиглер, 2003, с. 109
- ↑ Фрейд, 2005, с. 21
- ↑ Райкрофт, 1995, с. 181-2
- ↑ Лейбин, 2010, с. 786—7
- 1 2 Лапланш, Понталис, 1996, Процесс первичный, процесс вторичный
- ↑ Лейбин, 2010, с. 247
- 1 2 Мур, Файн, 2000, с. 198—9
- ↑ Райкрофт, 1995, с. 143
- ↑ Фрейд, 2006, с. 22—3
- ↑ Касафонт, 2006, с. 86
- ↑ Фрейд, 2006, с. 24
- ↑ Джонс, 1996, с. 204
- ↑ Касафонт, 2006, с. 90
- ↑ Джонс, 1996, с. 207
- ↑ Джонс, 1996, с. 212—4
- ↑ Джонс, 1996, с. 216
- ↑ Джонс, 1996, с. 227
- ↑ Касафонт, 2006, с. 92
- ↑ Джонс, 1996, с. 228
- ↑ Джонс, 1996, с. 232
- 1 2 3 4 Джонс, 1996, с. 261
- 1 2 3 Касафонт, 2006, с. 94
- ↑ Джонс, 1996, с. 260
- ↑ Фрейджер, Фейдимен, 2008, с. 126
- ↑ Джонс, 1996, с. 270
- ↑ Фрейджер, Фейдимен, 2008, с. 97
- ↑ Лейбин, 2010, с. 368
- ↑ Джонс, 1996, с. 266
- ↑ Касафонт, 2006, с. 95
- ↑ Джонс, 1996, с. 269
- ↑ Джонс, 1996, с. 240
- ↑ Фрейд, 2006, с. 57
- ↑ Джонс, 1996, с. 271
- 1 2 Касафонт, 2006, с. 96—7
- 1 2 Джонс, 1996, с. 272
- ↑ Касафонт, 2006, с. 99—100
- ↑ Касафонт, 2006, с. 100
- 1 2 Касафонт, 2006, с. 101
- 1 2 Лейбин, 2010, с. 397
- ↑ Райкрофт, 1995, с. 90
- ↑ Ellman, Steven. When theories touch: a historical and theoretical integration of psychoanalytic thought. — Karnac Books, 2010. — P. 86. — 708 p. — ISBN 9781855758681.
- ↑ Касафонт, 2006, с. 105
- ↑ Касафонт, 2006, с. 106
- ↑ Касафонт, 2006, с. 107
- ↑ Касафонт, 2006, с. 108
- ↑ Касафонт, 2006, с. 109
- ↑ Касафонт, 2006, с. 114
- ↑ Джонс, 1996, с. 422—3
- ↑ Касафонт, 2006, с. 120—1
- ↑ Джонс, 1996, с. 434
- ↑ Pearson, Lynn F. Discovering Famous Graves. — Ospray Publishing, 2008. — P. 59. — 158 p. — ISBN 9780747806196.
- ↑ Urn containing Sigmund Freud’s ashes smashed in raid on Golders Green Crematorium
- ↑ Куттер, Мюллер, 2011, с. 27
- ↑ Лейбин, Владимир Моисеевич. Глава 2. Истоки возникновения психоанализа // Психоанализ. — Питер, 2008. — 592 с. — ISBN 978-5-388-00232-7.>
- ↑ Шульц, Дайана; Шульц, Сидни Элен. Место психоанализа в истории психологии // История современной психологии. — Евразия, 1998. — 528 с. — ISBN 5-8071-0007-7;.>
- ↑ Фрейджер, Фейдимен, 2008, с. 32—3
- ↑ Лейбин, 2010, с. 476—7
- 1 2 Лейбин, 2010, с. 892
- ↑ Фрейд, 2005, с. 23
- ↑ Фрейджер, Фейдимен, 2008, с. 36
- ↑ Фрейджер, Фейдимен, 2008, с. 37
- ↑ Лейбин, 2010, с. 927—9
- ↑ Лейбин, 2010, с. 777
- 1 2 Лосева, В. К., Луньков А. И. Глава 1. Стадии и линии психосексуального развития ребенка // Психосексуальное развитие ребенка. — М.: А.П.О., 1995. — 52 с.
- ↑ Хьелл, Зиглер, 2003, с. 118-9
- ↑ Лейбин, 2010, с. 893
- ↑ Кордуэлл, Майк. Эдипов комплекс // Психология А-Я: Словарь-справочник / Пер. с англ. К. С. Ткаченко. — 2001. — 448 с. — ISBN 5-8183-0105-2.
- ↑ Лейбин, 2010, с. 894
- ↑ Фрейджер, Фейдимен, 2008, с. 46
- ↑ Лейбин, 2010, с. 250—2
- ↑ Хайгл-Эверс, Аннелизе; Хайгл, Франц; Отт, Юрген; Рюгер, Ульрих. Бессознательное // Базисное руководство по психотерапии. — Речь, Восточно-Европейский Институт Психоанализа, 2002. — 790 с. — ISBN 5-88787-018-4.
- ↑ Лапланш, Понталис, 1996, Бессознательное.
- ↑ Свободные ассоциации // Психотерапевтическая энциклопедия / Под общ. ред. Б. Д. Карвасарского. — СПб.: Питер, 2006. — 944 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-318-00694-9.
- ↑ Лейбин, 2010, с. 788
- ↑ Лейбин, 2010, с. 789
- ↑ Лейбин, 2010, с. 529
- ↑ Головин, Сергей. Трансфер // Словарь практического психолога. — Харвест, АСТ, 2001. — ISBN 985-13-0374-7.
- 1 2 Хьелл, Зиглер, 2003, с. 13
- 1 2 Фрейджер, Фейдимен, 2008, с. 16
- ↑ Фрейд, 2002, с. 29
- ↑ Немировский, Карлос. Винникот и Кохут: Новые перспективы в психоанализе, психотерапии и психиатрии: Интерсубъективность и сложные психические расстройства. — М.: Когито-Центр, 2010. — С. 36—45. — 217 с. — ISBN 978-5-89353-321-1.
- ↑ Лакан, Жак. «Я» в теории Фрейда и технике психоанализа (Семинар, книга II (1954/55)) / Под общ. ред. Ж.- А. Миллера. — М.: Гнозис; Логос, 2009. — С. 13. — ISBN 5-8163-0037-7.
- ↑ Ференци, Шандор.. Влияние Фрейда на медицину (нявызн.) (недаступная спасылка). Психологическая помощь. psychol-ok.ru (10 кастрычніка 1933). Архівавана з першакрыніцы 20 ліпеня 2010. Праверана 21.05.2012.
- ↑ Мареев С. Н., Мареева Е. В. Глава 11. З. Фрейд и философия XX века // История философии (общий курс): Учебное пособие. — М.: Академический Проект, 2004. — 880 с. — (Gaudeamus). — ISBN 5-8291-0402-4.
- ↑ Обухова, Л. Ф. Глава III. Теория Зигмунда Фрейда // Детская психология. — М.: Тривола, 1995.
- ↑ Корякина, Е. П. Развитие культурологической мысли в XIX-XX веке: важнейшие концепции культуры: Учебное пособие. — М.: МГИ им. Е. Р. Дашковой, 2003. — С. 13—4. — 53 с.
- ↑ Schultz, Duane P.; Schultz, Sydney Ellen. Theories of Personality. — Cengage Learning, 2005. — P. 46. — 532 p. — ISBN 9780534624026.
- ↑ Jerome Neu(англ.) (недаступная спасылка). University of California Santa Cruz. psychology.ucsc.edu. Архівавана з першакрыніцы 23 чэрвеня 2012. Праверана 04.06.2012.
- ↑ Neu, Jerome. The Cambridge Companion to Freud. — Cambridge University Press, 1991. — P. 1. — 356 p. — ISBN 9780521377799.
- ↑ Грюнбаум А. Сто лет психоанализа: итоги и перспективы. Послесловие от редактора // Независимый психиатрический журнал. — 1997. — № 3. — С. 17—18.
- ↑ Савенко Ю.С. Наследие Крепелина и Фрейда в современной психиатрии: приобретения и издержки // Независимый психиатрический журнал. — 2006. — № 2. — С. 7—10.
- 1 2 Савенко Ю.С. Уроки Ясперса // Независимый психиатрический журнал. — 2003. — № 3. — С. 6—11.
- ↑ Руткевич А.М. Научный статус психоанализа // Вопросы философии. — 2000. — № 10. — С. 11—15.
- ↑ Крепелин Э. Введение в психиатрическую клинику / Э. Крепелин; Послесл. С. А. Овсянников. — М. : Бином. Лаборатория знаний, 2004. — 493 с: ил. с. — ISBN 94774-094-Х.
- ↑ Наэм Дж. Психология и психиатрия в США / Перевод с английского Л. В. Дубровиной и Н. И. Войскунской. — Москва: Прогресс, 1984. — С. 36—37.
- 1 2 3 Бреннер, Фрэнк.. Бесстрашная мысль: Психоанализ в Советском Союзе (нявызн.) (недаступная спасылка). Мировой социалистический веб-сайт. wsws.org/ru (3 снежня 1999). Архівавана з першакрыніцы 26 красавіка 2012. Праверана 13.05.2012.
- 1 2 Радзиховский, Л. А.. Теория Фрейда: смена установки (нявызн.) (недаступная спасылка). Вопросы Психологии. voppsy (15 жніўня 1988). Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2013. Праверана 13.05.2012.
- ↑ Грюнбаум А. Сто лет психоанализа: итоги и перспективы // Независимый психиатрический журнал. — 1997. — № 3. — С. 7—17.
- ↑ Carroll, Robert T.. Freudian psychoanalysis(англ.) (недаступная спасылка). The Sceptic’s Dictionary. skepdic.com. Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2012. Праверана 12.05.2012.
- 1 2 Стивенсон, Лесли. Критическое обсуждение // Десять теорий о природе человека. — СЛОВО/SLOVO, 2004. — 232 с. — ISBN 5-85050-832-5.
- ↑ Sigmund Freud(англ.) (недаступная спасылка). The Florida State University. College of Criminology and Criminal Justice. fsu.edu. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2012. Праверана 12.05.12.
- ↑ Delahoyde, Michael.. Psychoanalytic Criticism(англ.) (недаступная спасылка). Washington State University. wsu.edu. Архівавана з першакрыніцы 16 чэрвеня 2012. Праверана 12.05.2012.
- ↑ Cohen, Patricia.. Freud is Widely Taught at Universities, Except in the Psychology Department(англ.) (недаступная спасылка). New York Times. nytimes.com (25 лістапада 2007). Архівавана з першакрыніцы 20 снежня 2014. Праверана 12.05.2012.
- ↑ Kilhstrom, John F.. Is Freud Still Alive? No, Not Really(англ.) (недаступная спасылка). University of California, Berkley. berkley.edu (10 кастрычніка 2000). Архівавана з першакрыніцы 25 красавіка 2013. Праверана 12.05.2012.
- ↑ Hans Jürgen Eysenck. Sigmund Freud: Niedergang und Ende der Psychoanalyse. — List, 1985-01-01. — 246 с. — ISBN 9783471774182.
- ↑ Hans J. Eysenck, Glenn D. Wilson. The Experimental Study of Freudian Theories (Psychology Revivals). — Routledge, 2013-11-26. — 426 с. — ISBN 9781135020262.
- 1 2 3 Айзенк Г. Дж. Сорок лет спустя: новый взгляд на проблемы эффективности в психотерапии // Психологический журнал. — 1994. — № 4. — Т. 14. — С. 3—19.
- 1 2 Tobin, Robert Deam. Fixing Freud: The Oedipus Complex in Early Twenty-First Century US American Novels(англ.) // Psychoanalysis and History. — Edinburgh University Press, 2011. — Vol. 13. — № 2. — P. 245—246. — ISSN 1460-8235.
- ↑ Henry, David; Larmour, James. Discourse and Ideology in Nabokov’s Prose. — Routledge, 2002. — P. 62. — 176 p. — ISBN 9780415286589.
- ↑ O’Rourke, James L. Sex, Lies, And Autobiography: The Ethics of Confession. — 2006. — P. 169. — 215 p. — ISBN 9780813925127.
- ↑ Straumann, Barbara. Figurations of Exile in Hitchcock and Nabokov. — Edinburgh University Press, 2004. — P. 204. — 240 p. — ISBN 9780748636464.
- ↑ Rancour-Laferriere, Daniel. Russian Literature and Psychoanalysis. — John Benjamins Publishing Company, 1989. — P. 373. — 485 p. — ISBN 9789027215369.
- ↑ Sigmund Freud (Character)(англ.) (недаступная спасылка). Internet Movie Database. imdb.com. Архівавана з першакрыніцы 9 лістапада 2012. Праверана 29.05.2012.
- ↑ Freud’s Dream Museum (нявызн.) (недаступная спасылка). Музей сновидений Фрейда. freud.ru. Архівавана з першакрыніцы 11 чэрвеня 2012. Праверана 22.05.2012.
- ↑ Музей Зигмунда Фрейда (нявызн.) (недаступная спасылка). Путеводитель по Вене онлайн. wien.info. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2014. Праверана 22.05.2012.
- ↑ Музей Зигмунда Фрейда (нявызн.) (недаступная спасылка). Лондон (London) — музей, достопримечательности. london-info.ru. Архівавана з першакрыніцы 2 ліпеня 2012. Праверана 22.05.2012.
- ↑ Зигмунд Фрейд (нявызн.). VIA REGINA. psydon.ru. Архівавана з першакрыніцы 24 чэрвеня 2012. Праверана 22.05.2012.
Літаратура
- *Марозаў В. Дз..* Фрэйд // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2003. — Т. 16: Трыпалі — Хвіліна. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0263-6 (т. 16), ISBN 985-11-0035-8.
- Дадун, Роже. Фрейд. — М.: Х.Г.С, 1994. — 512 с. — ISBN 5-7588-0040-6.
- Джонс Э. Жизнь и творения Зигмунда Фрейда / пер. с англ. В. Старовойтова. — М.: Гуманитарий АГИ, 1996. — 448 с. — ISBN 5-89221-006-5.
- Касафонт, Хосеп Рамон. Зигмунд Фрейд / пер. с исп. А. Берковой. — М.: АСТ, 2006. — 253 с. — (Биография и творчество). — ISBN 5-17-037281-7.
- Куттер, Петер; Мюллер, Томас. Психоанализ. Введение в психологию бессознательных процессов. — М.: Когито-Центр, 2011. — 384 с. — (Университетское психологическое образование). — ISBN 978-3-608-94437-2.
- Лапланш, Жан; Понталис, Жан-Бернар. Словарь по психоанализу / Пер. с фр. Н. Автономовой. — М.: Высшая школа, 1996. — 623 с. — ISBN 5-06-002974-3.
- Лейбин В. М. Словарь-справочник по психоанализу. — М.: АСТ, 2010. — 956 с. — (Psychology). — ISBN 978-5-17-063584-9.
- Райкрофт, Чарльз. Критический словарь психоанализа. — СПб.: Восточно-Европейский Институт Психоанализа, 1995. — 288 с. — ISBN 5-88787-001-X.
- Феррис П. Зигмунд Фрейд / пер. с англ. Екатерины Мартинкевич. — Мн.: Поппури, 2001. — 448 с. — ISBN 985-438-526-4.
- Фрейджер, Роберт; Фейдимен, Джеймс. Большая книга психологии. Личность. Теории, упражнения, эксперименты. — СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2008. — 704 с. — ISBN 978-5-93878-241-9.
- Фромм Э. Величие и ограниченность теории Фрейда = Greatness and Limitation of Freud’s Thought (1979). — Москва: АСТ, 2000. — 448 с. — (Классики зарубежной психологии). — 5 000 экз. — ISBN 5-237-04524-3.
- Хьелл, Ларри Л.; Зиглер, Дэниэл Дж. Теории личности. — 3-е междунар. изд. — СПб.: Питер, 2003. — 608 с. — (Мастера психологии). — ISBN 5-88782-412-3.
- Ярошевский М. Г. Зигмунд Фрейд — выдающийся исследователь психической жизни человека // Фрейд, Зигмунд. Психология бессознательного. — СПб., 2002. — 400 с. — (Мастера психологии). — ISBN 5-94723-092-5.
- Зигмунд Фрейд // 100 человек, которые изменили ход истории : журнал. — М.: Де Агостини, 2008. — № 13. — ISSN 1996-8469.
- Психоаналитические термины и понятия: Словарь / Под ред. Б. Мура, Б. Файна. — М.: Класс, 2000. — 304 с. — (Библиотека психологии и психотерапии). — ISBN 5-86375-023-5.
- В. И. Майский. Фрейдизм и религия. Критический очерк. Издательство * Безбожник*. Москва, 1930 год.
- Фриц Виттельс. Фрейд. Его личность, учение и школа. ГИЗ, Ленинград, 1925 год.
- Ганс Юрген Айзенк. Зигмунд Фрейд. Упадок и конец психоанализа (Издательство «Лист-Ферлаг», Мюнхен, 1985. Русский перевод и публикация в сети Интернет 2016)
Спасылкі
Зігмунд Фрэйд у Вікіцытатніку | |
Зігмунд Фрэйд у Вікікрыніцах | |
Зігмунд Фрэйд на Вікісховішчы |
- Зігмунд Фрэйд у бібліятэцы Максіма Машкова
- Sigmund Freud — birthplace PRIBOR in Czech language
- Зигмунд Фрейд (нявызн.) (недаступная спасылка). — Биографическая статья в Новой философской энциклопедии. Архівавана з першакрыніцы 12 лістапада 2012. Праверана 27 жніўня 2012.
- Зигмунд Фрейд (нявызн.) (недаступная спасылка). — Биографическая статья В. И. Овчаренко. Архівавана з першакрыніцы 20 верасня 2016. Праверана 27 жніўня 2012.
- Зигмунд Фрейд (нявызн.) (недаступная спасылка). — Биографическая статья в Энциклопедии Кругосвет. Архівавана з першакрыніцы 21 кастрычніка 2012. Праверана 27 жніўня 2012.
- Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
- Библиография основных работ Фрейда (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2012. Праверана 27 жніўня 2012.
- Полная, верифицированная библиография Фрейда на русском языке
- Единственная сохранившаяся запись голоса Фрейда (нявызн.) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 13 сакавіка 2016. Праверана 27 жніўня 2012.
- Виртуальная выставка «Зигмунд Фрейд. К 155-летию со дня рождения»
- Фотографии Зигмунда Фрейда
Гэты артыкул уваходзіць у лік выдатных артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі. |
Гэта артыкул 2017 года Беларускай Вікіпедыі. |