Амар Хаям

Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Магчымы машынны пераклад, ужыванне ненарматыўнага правапісу або лексікону. Для праверкі ёсць адмысловыя праграмы.

УМАР ХАЯМ Гіясаддзін Абу-ль-Фатх ібн Ібрахім (18 мая 1048, Нішапур, Іран — 4 снежня 1131) — персідскі і таджыкскі паэт, фізік, матэматык, астраном.

Жыў у Самаркандзе, Ісфахане, Бухары і інш.

Найвялікшы астраном свайго часу: за 500 гадоў да рэформы папы Рыгора XIII ажыццявіў рэформу календара ў выніку шматгадовых назіранняў за зорным небам. Паслядоўнік філасофіі Арыстоцеля і Ібн Сіны.

Жыццё

Ураджэнец горада Нішапура ў Харасане (цяпер іранская правінцыя Харасан-Рэзаві).

Амар быў сынам палатачніка, таксама ў яго была малодшая сястра Аіша. У 8 гадоў грунтоўна займаўся матэматыкай, астраноміяй, філасофіяй. У 12 гадоў Амар стаў вучнем Нішапурскага медрэсэ. Ён бліскуча закончыў курс па мусульманскаму праву і медыцыне, атрымаўшы кваліфікацыю хакіма, г.зн. лекара. Але медыцынская практыка мала цікавіла Амара. Ён вывучаў творы вядомага математыка і астранома Сабіта ібн Куры, працы грэчаскіх матэматыкаў.

Дзяцінства Хаяма прыйшлося на гаротны час сельджукскага заваявання Цэнтральнай Азіі. Загінула мноства людзей, у том ліку значная частка вучоных. Пазней у прадмове да сваёй «Алгебры» Хаям напіша горкія словы:

Мы былі сведкамі гібелі вучоных, ад якіх засталася невялікая шматпакутная кучка людзей. Суровасць лёсу ў гэтыя часы не дазваляе ім цалкам аддацца ўдасканаленню і паглыбленню сваёй навукі. Большасць тых, хто цяпер маюць выгляд вучоных, адзяваюць ісціну хлуснёю, не выходзячы ў навуцы за граніцы падробкі і крывадушнасці. І калі яны сустракаюць чалавека, адметнага тым, што ён шукай ісціну і любіць праўду, стараецца адкінуць хлусню і крывадушнасць і адмовіцца ад самахвальства і падману, яны робяць яго прадметам сваёй пагарды і насмешак.

Ва ўзросце шаснаццаці гадоў Хаям перажыў першую ў сваём жыцці страту: падчас пошасці (эпідэміі) памёр яго бацька, а потым і маці. Амар прадаў бацькоўскі дом і майстэрню і адправіўся ў Самарканд. У тыя часы гэта быў прызнаны на Усходзе навуковы і культурны цэнтр. У Самаркандзе Хаям становіцца спачатку вучнем аднаго з медрэсэ, але пасля некалькіх прамоў на дыспутах ён так уразіў усіх сваёю вучонасцю, што яго адразу ж зрабілі настаўнікам.

Як і іншыя буйныя навукоўцы таго часу, Амар не затрымліваўся доўга ў нейкум адном горадзе. Усяго праз чатыры гады ён пакінуў Самарканд і пераехаў у Бухару, дзе пачаў працаваць у кнігасховішчах. За дзесяць гадоў, якія вучоны пражыў у Бухары, ён напісаў чатыры фундаментальныя трактаты па математыцы.

У 1074 годзе яго запрасілі ў прігласілі ў Ісфахан, цэнтр дзяржавы Санджараў, да двара сельджукскага султана Мелік-шаха I. Па ініціатыве і пры заступніцтве галоўнага шахскага візіра Нізам аль-Мулька Амар становіцца духоўным настаўнікам султана. Праз два года Малік-шах прызначіў яго кіраўніком палацавай абсерваторыі, адной з буйнейшых у свеце[4]. Працуючы на гэтуй пасадзе, Амар Хаям не толькі працягваў заняткі матэматыкай, але і стаў вядомым астраномам. З групай навукоўцаў ён распрацаваў і ўвёў у 1079 г. сонечны каляндар, дакладнейшы за грыгарыянскі. Склаў «Малікшахскія астранамічныя табліцы», якія ўключалі невялікі зорны каталог[5]. І тут таксама напісаў «Камментарыі да цяжкасцей ва ўводзінах кнігі Еўкліда» (1077 г.) з трох кніг; у другой і трэцяй кнігах даследаваў тэорыю адносін (дзелей) і вучэнне аб ліку[6]. Аднак у 1092 годзе, са смерцю свайго заступніка султана Мелік-шаха і візіра Нізам ал-Мулка, ісфаханскі перыяд яго жыцця заканчваецца. Абінавачаны ў блюзнерстве і вольнадумстве, паэт вымушаны быў пакінуць сельджукскую сталіцу.

Аб апошніх гадзінах жыцця Хаяма вядома са слоў яго малодшага сучасніка — Бехакі, які спасылаецца на словы зяця паэта.

Аднойчы ў час чытання «Кнігі аб вылячэнні» Абу Алі ібн Сіны Хаям адчуў набліжэнне смерці (а было тады яму ўжэ за восемьдзесят). Спыніўся чытаць ён на раздзеле, які быў прысвечаны найцяжэйшаму метафізічнаму пытанню і называўся «Адзінае ў множнум», залажыў між аркушаў залатую зубачыстку, якую трымаў у руцэ, і закрыў фаліянт. Затым ён паклікаў сваіх блізкіх і вучняў, склаў тэстамент і пасля гэтага ўжэ не прымаў ні ежы, ні піцця. Памаліўшыся як перад сном, ён зрабіў зямны паклон і, стоячы на каленях, вымавіў: «Божа! Па меры сваіх сіл я імкнуўся спазнать Цябе. Даруй мне! Насколькі я спазнаў Цябе, настолькі я да Цябе наблізіўся». З гэтымі словамі на вуснах Хаям і памёр.

Таксама ёсць звесткі аб апошніх гадах жыцця паэта, засведчаныя аўтарам «Чатырох гутарак»:

У годзе 1113 у Балху, на вуліцы Гандляроў рабамі, у доме Абу Саіда Джаррэ спыніліся хаджа імам Амар Хаям і хаджа імам Музаффар Ісфізарі, а я далучыўся да служэння ім. Падчас піравання я пачуў, як Доказ Ісціны Амар сказаў: «Магіла мая будзе размешчана ў таком месцы, дзе кожную вясну вецярок будзе асыпаць мяне кветкамі». Мяне гэтыя словы здзівілі, але я ведаў, што такі чалавек не стане гаварыць пустых слоў. Калі ў 1136 я прыехаў у Нішапур, прайшло ўжэ чатыры года з часу, як той вялікі закрыў свой твар покрывам зямлі, і нізкі свет асірацеў без яго. І для мяне ён быў настаўнікам. У пятніцу я пайшоў пакланіцца яго праху, узяўшы з сабою аднаго чалабека, каб ён паказаў мне Хаямаву магілу. Ён прывёў мяне на могілкі Хайре, павярнуў налева ля падножжа сцяны, што агароджвала сад, і я ўбачыў яго магілу. Грушавыя і абрыкосавыя дрэвы звесіліся з гэтага саду і, распасцёршы над магілаю квітнеючыя галінкі, усю магілу яго хавалі пад кветкамі. І прыйшлі мне на памяць тыя словы, што я чуў ад яго ў Балху, і я расплакаўся, бо на ўсёй зямлі і ў краінах Населенай чвэрці я не ўбачыў бы для яго прыдатнейшага месца. Бог, Святы і Усявышні, да падрыхтуе яму месца ў райскіх кушчах міласцю сваёю і щодрасцю!

Творчасць

Сусветную вядомасць як паэту прынеслі яму рубаі (чатырохрадкоўі), у якіх адлюстраваны свет чалавечых перажыванняў, думы пра жыццё, чалавека і яго веды, глыбокі філасофскі роздум, пропаведзь дабра і чалавечнасці. Многія рубаі сталі афарызмамі, хаця свабодалюбасць рубаі выклікала моцныя нападкі духавенства.

Аўтар трактатаў на арабскай і персідскай мовах: матэматычных («Трактат пра доказы задач алгебры і алмукабалы»), фізічных («Вагі мудрасцей»), філасофскіх («Аб усеагульнасці быцця», «Адказ на тры пытанні», «Трактат пра існаванне»), гістарычных («Науруз-намэ»). Збярогся ўрывак «Мелікшахскіх астранамічных табліц» Умара Хаяма, напісаных па-арабску.

Зноскі

1. 1 2 MacTutor History of Mathematics archive Праверана 22 жніўня 2017.
2. 1 2 Omar Khayyám // SNAC — 2010. Праверана 9 кастрычніка 2017.
3. 1 2 Archivio Storico Ricordi — 1808. Праверана 3 снежня 2020.
4. ↑ Глезер, 1982, с. 121
5. ↑ Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 28 лістапада 2012. Праверана 18 мая 2013.. // историко-астрономические исследования. Вып. VIII. 1962. С.83-192.
6. ↑ Боголюбов, 1983, с. 501

Літаратура

Беларускія пераклады твораў Хаяма

Асобныя рубаі пераклаў Уладзімір Клішэвіч[1].

• Рубаі / Пер. з фарсі-кабулі Р. Барадулін. — Мн.: Мастац. літ., 1989. — 94 с.
• Выбраныя рубаі / Пер. з фарсі-кабулі Р. Барадулін. — Мн.: Зміцер Колас, 2016. — 92 с. («Паэты планеты»).

Пра Хаяма і яго жыццё

• История математики (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 28 лістапада 2012. Праверана 18 мая 2013. с древнейших времён до начала XIX столетия (под ред. А. П. Юшкевича). — Т. I. — М.: Наука, 1972.
• Боголюбов А. Н. Математики. Механики. Биографический справочник. — Киев: Наукова думка, 1983. — 639 с.
• Глезер Г. И. История математики в школе. VII – VIII классы. — М.: Просвещение, 1982. — 240 с.

Матэматычныя, прыродазнаўчыя і філасофскія трактаты Хаяма

• Хайям Омар. О доказательстве задач алгебры и алмукабалы. Историко-математические исследования, 6, 1953, с. 15—66.
• Хайям Омар. Комментарии к трудным постулатам книги ЕВКЛида. Историко-математические исследования, 6, 1953, с. 67-107.
• Хайям Омар. Об искусстве определения золота и серебра в состоящем из них теле. Историко-математические исследования, 6, 1953, с. 108—112.
• Хайям Омар. Трактаты. (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 28 лістапада 2012. Праверана 18 мая 2013. Перевод А. П. Юшкевича. Статья и комментарии Б. А. Розенфельда и А. П. Юшкевича. М.: Изд. вост. лит., 1961.
• Хаййам Омар. Трактаты. Перевод Б. А. Розенфельда. Редакция В. С. Сегаля и А. П. Юшкевича. Статья и комментарии Б. А. Розенфельда и А. П. Юшкевича. М., 1962.
• Хайям Омар. Первый алгебраический трактат. Историко-математические исследования, 15, 1963, с. 445—472.
• Хайям Омар. О прямом кустасе. Историко-математические исследования, 19, 1974, с. 274—278.
• Хайям Омар. Речь о родах, которые образуются квартой. Историко-математические исследования, 19, 1974, с. 279—284.

1. ↑ Галасы з-за небакраю: анталогія паэзіі свету ў беларускіх перакладах ХХ ст. Склад. М. Скобла. — Мн.: Лімарыус 2008. — 896 с.