Марыя Мікалаеўна Косіч

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Косіч. У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Уладзімірава. Марыя Мікалаеўна Косіч, у дзявоцтве Уладзімірава (1850, в. Расуха Мглінскага пав. Чарнігаўскай губ. — 28 сакавіка 1911, там жа) — беларуская фалькларыстка, этнограф і пісьменніца.

Асабістае жыццё

Жыла ў маёнтку дзеда Г. М. Сілевіча каля вёскі Расуха сярод беларускага насельніцтва са своеасаблівымі этнаграфічнымі і моўнымі рысамі. Адукацыю атрымала ў інстытуце ў Санкт-Пецярбургу. З маленства палюбіла народныя песні, прывязалася сэрцам да народа. Мела багатую бібліятэку. Ведала французскую мову[1].

Марыя Мікалаеўна ўзяла шлюб з ветэрынарным урачом, але дзяцей не мела. Узімку яна з мужам з’яжжала з Расухі ў Чарнігаў, дзе працавала ў рэдакцыі. Зямлю звычайна здавалі ў арэнду.

У 1911 г. у «Русской музыкальной газете» з’явіўся некралог аб смерці Марыі Косіч. У 1917 г. яе маёнтак і бібліятэка былі разрабаваныя мясцовымі сялянамі. Пахаваная ў Разрытаўскім манастыры (цяпер разбураны) за 6 км ад в. Расуха.

Этнаграфічная праца

Ужо ў юнацтве пачала вывучаць фальклор (у 60-я гг. стала даследваць беларускую народную песню). З 1897 г. пад уплывам вядомага ўкраінскага грамадскага дзеяча А. Русава, які пасяліўся непадалёку, прыступіла да сістэматычнага збору народных песень. Аўтар працы «Ліцвіны-беларусы Чарнігаўскай губерні, іх побыт і песні» (1901), прысвечанай вуснай народнай паэзіі і духоўнай культуры беларусаў. У прадмове да зборніка характарызавала жыццё і побыт сялян, іх вераванні, паданні, песні, асаблівасці гаворкі і спеваў. У 1906 г. надрукавала этнаграфічны артыкул «Аб пабудовах беларускага селяніна Чарнігаўскай губерні». Гэтыя працы былі выкарыстаны ў сваёй рабоце беларускім мовазнаўцам Паўлам Растаргуевым.[2].

Літаратурная творчасць

Ад этнаграфічна-фалькларыстычнай працы М. Косіч перайшла да ўласнай творчасці на беларускай мове. У вершаваным творы «На перасяленне: Расказ Цёткі Домны з Палесся» раскрыла характэрную асаблівасць жыцця беларускай парэформеннай вёскі — масавае перасяленне беззямельных і малазямельных сялян у Сібір. Выдатнае веданне вясковых рэалій і народнай мовы, шчырае спачуванне народу дазволілі ёй намаляваць даволі яркія сцэны падрыхтоўкі сялян да перасялення, развітання з роднымі мясцінамі.

Мы ў сваім сяле век свой векавалі, — ну, такой нуды, як нам у Сібіры, нашы дзяды й прадзеды не зазналі. Наша-ж то сяло стаіць пры рацэ, а за рэчкай — луг, а там усё — дубравы… Ёсць у тых дубравах равы глыбакія, горы высакія, ляды шыракія. Лецечкам святым чаго ў нас няма? У нашым гаёчку грыб, арэх і жолуд; усякая ягада: і суніца, і брусніца, касцяніца і чарніца, і рабіна і каліна, — усяго ёсць там! Чорна ягада смародыня — і тая расце па лугам. Ды што па вясне, як пачне лес раскідацца, усе лужкі-даліны траўкай ураджацца, какалуша па лесе распушчацца! Божухна мой мілы, во як там прыгожа! Такія дзіковінкі, як там у Расусе, ня знайдзеш ній-дзе у цэлай акрузе. У нас крэпка душна улетку ня бывае. Ды што там узімку, як мароз прыцісьне, — унясеш у хатку сухенькіх дравец, вытапіш ляжанку, тады наша хатка — цёплая, як матка. Сядзіш сабе— люба! Пасканні прадзеш, а шчэ, калі трапіцца, й песню завядзеш. Праўда, што бывала хлеба небагацька — ета ня ў дзіковінку. Хоць галадавалі, ды не паміралі! Там у нас і так бывала: у каго хлеба не хватала, паедзе на «паньскае», нарубае дроў, воз лык накладзе, у горад адвязе, — і хлебца прыпасе. Можна было жыць: што Бога гнявіць![3].

Адначасова яна працавала над «пералажэннямі» баек Крылова на беларускую мову. Па сутнасці, гэта былі не пераклады, а пераробкі-перапрацоўкі, творы ў многім самастойныя. Выклаўшы сюжэт байкі Крылова, Косіч пераходзіла потым на блізкія сітуацыі з бытавога і грамадскага жыцця роднай вёскі. У яе творах парушаны байкавы памер — вольны верш[4].

Уздумаў Воўк у дарогу сабірацца Прыходзіць ён з зязюляй папрашчацца - Не ноч мая тут, кажа, -жыць! Ну ды й народ! Вор на вару! Усё б ён біў ды грабіў; Хоць сам пан-чорт — І той яму б не ўладзіў. Воўк і зязюля[5].

У [1901](/1901 "1901") г. перадала рукапіс сваіх пералажэнняў 11 баек Крылова ў кіеўскую цэнзуру. Рукапіс разглядаўся ў Галоўным упраўленні па справах друку, ва ўпраўленні Віленскай навучальнай акругі. Рукапіс забаранілі, але нейкім чынам у [1903](/1903 "1903") г. Марыі Мікалаеўне ўдалося выдаць сваю кнігу ў друкарні Чарнігаўскага земства. У [1902](/1902 "1902") г. звярнулася да [Льва Талстога](/Леў_Талстой "Леў Талстой") з просьбай дазволіць ёй перакласці на «беларускую гаворку» яго камедыю «Першы вінакур, або як чарцянё акрайчык заслужыла». У якасці ўзору мовы да пісьма былі прыкладзены пералажэнні баек Крылова «Лебедзь, рак і шчука» і народных песень «літвінаў-беларусаў». Л. Талстой даў згоду на пераклад, яго рукапіс М. Косіч накіравала ў віленскую цэнзуру, якая дазволу на друкаванне камедыі не дала. Беларуская выдавецкая суполка [«Загляне сонца і ў наша аконца»](/Загляне_сонца_і_ў_наша_аконца "Загляне сонца і ў наша аконца") ўзяла на свой склад і прадавала кнігі Косіч[[6]](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_note-6). Асобныя яе рукапісы і аўтографы зберагаюцца ў сховішчах [Мінска](/Мінск "Мінск"), [Кіева](/Кіеў "Кіеў"), [Масквы](/Масква "Масква"), [Санкт-Пецярбурга](/Санкт-Пецярбург "Санкт-Пецярбург"). Невялікія творы альбо ўрыўкі з іх некалькі разоў змяшчаліся ў разнастайных хрэстаматыях, але буйныя работы дагэтуль не перадрукаваныя. Ацэнкі ------ [Яўхім Карскі](/Яўхім_Карскі "Яўхім Карскі") ў сваёй рабоце «Беларусы» ацаніў Марыю Мікалаеўну наступным чынам: *Гаворачы пра А Ельскага немагчыма не прыгадаць і дзейнасць іншага народалюбца, звязанага з этнаграфічным вывучэннем Чарнігаўскай Беларусі. Маю на ўвазе даволі вядомую даследчыцу М. Н. Косіч, якая ў 1902 г. выпусціла «Літвіны беларусы Чарнігаўскай губерні, іх быт і песні»… — даволі каштоўную этнаграфічную працу. З штучных твораў, якія належаць яе пяру і маюць на мэце асвету народу, адзначым дзве брашуры:* 1. На піресялення. Расказ цёткі Домны з Палесья. Чарнігаў, 1903…К(ошт)10 к(ап). Верш пачынаецца з апісання вёскі і яе ваколіц. Апісваецца клімат, адлюстроўваецца мясцовае жыццё. *У вершы шмат пачуццяў, безумоўна праводзіцца добрая думка, але замала складу, не заўважна знаёмства з тэхнікай верша, яшчэ больш памылак друку, як і ў асноўнай этнаграфічнай рабоце аўтара, назва якой прыведзена вышэй*. 2. У тым жа родзе, што датычыцца вершаў і брашура «Пералажэнне некаторых баек Крылова на беларускае нарэчча»*. Чарн(ігаў). 1903…К(ошт)15 к(ап). Да перакладаў і пераробак часта далучаныя павучанні і вывады, якія маюць злабадзённы мясцовы характар. У якасці вываду аўтар закранае недахопы ў справах мясцовых грамадскіх устаноў[[7]](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_note-7).* Салідарызуецца з Карскім і беларускі літарутаразнавец [Янка Казека](/Янка_Казека "Янка Казека"): *…"пералажэнні" М. Косіч, як і іншыя яе працы, не страцілі сваёй этнаграфічнай цікавасці. І ў «пералажэннях» крылоўскіх баек ёсць цікавыя дэталі этнаграфічнага характару; напісаны гэтыя творы з захаваннем асаблівасцей гаворкі беларускага насельніцтва былых Мглінскага і Суражскага паветаў (цяпер Бранскай вобласці)*. *«Пералажэнні» Марыі Косіч у мастацкіх адносінах досыць прымітыўныя*. *Прыстасаваўшы крылоўскія байкі да тых ці іншых мясцовых здарэнняў, пісьменніца збядніла і здрабніла іх змест, пазбавіла іх вострай грамадскай накіраванасці і сатырычнай сілы. …не магла наша літаратура, якая мела ўжо «Тараса на Парнасе», «Пінскую шляхту», «Дудку беларускую» і «Смык беларускі», лічыць гэтыя «пералажэнні» сваім значным здабыткам*[[8]](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_note-8). А вось ацэнка беларускім паэтам [Нілам Гілевічам](/Ніл_Гілевіч "Ніл Гілевіч") песеннага матэрыяла, сабранага беларускай «прагрэсіўнай рэвалюцыйна-дэмакратычнай фалькларысткай»: '*Песенны матэрыял, сабраны Косіч, вельмі разнастанйны ў жанравых і тэматычных адносінах. Абрадавая лірыка ахоплівае бадай што ўсе вядомыя этнаграфічныя рубрыкі. Шырока пададзена таксама сямейна-бытавая лірыка, салдацкія і рэкруцкія песні («на прызывы»), балады, розныя хлапечыя песні, затым — гульнёвыя, турэмныя і гістарычныя («Пра Платона-казака»). Вельмі многа песень і прыпевак жартоўных, вясёлых — яны аб'яднаны пад загалоўкам «Ігрышчы або вечарніцы»*. З каляндарна-абрадавых песень хочацца адзначыць цудоўны варыянт папулярнай і сёння купальскай песні «Ой рана на Йвана».

Ой рана на Йвана Проці Йвана ночка мала, Йдзе Купала начавала? Начавала ў чыстым полі У чыстым полі ў густом жыці Што Купала вячэрала? Вячэрала варэнікі Чым Купала запівала? Запівала гарэлачкай. [9].

Такім чынам, большасць даследчыкаў высока ацэньваючы этнаграфічную частку яе працы, лічуць літаратурную творчасць Марыі Мікалаеўнаы дастаткова аматарскай. Цікавыя факты ------------- У [1909](/1909 "1909") г. адна з першых беларускіх перакладчыц [Тэрэза Гардзялкоўская](/Тэрэза_Гардзялкоўская "Тэрэза Гардзялкоўская") прасіла рэдакцыю [Нашай Нівы](/Наша_Ніва_(1906) "Наша Ніва (1906)") выслаць ёй кнігі Марыі Косіч «На перасяленне» і «Басні Крылова на беларускую мову пераложанныя».[[10]](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_note-10) Адзін з піянераў беларускага руху, [Антон Луцкевіч](/Антон_Луцкевіч "Антон Луцкевіч"), так напісаў пра яе:

Вось жа, ня дзіва, што беларускі адраджэнскі рух у першыя гады свайго існавання налічвае ў сваіх радах дужа мала дзяўчат і кабет беларускіх. Праўда, ужо ў канцы 90-х гадоў мінулага сталецця з'яўляюцца ў беларускай літаратуры першыя жаноцкія імёны, да якіх належыць, прыкладам, Марыя Косіч, аўтар этнаграфічных прац аб беларусах Чарнігаўшчыны і апавяданняў, ды перакладчыца баек Крылова. але гэта яшчэ адзінкі — прадстаўніцы старэйшых інтэлігентных пакаленняў, сярод якіх ніколі не заміраў нейкі асаблівы «сантымент» да беларушчыны[11].

Зноскі ------ 1. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-1) [Растаргуеў](/Павел_Андрэевіч_Растаргуеў "Павел Андрэевіч Растаргуеў") П. А. Северско-белорусский говор. [Ленинград](/Ленинград "Ленинград"), [1927](/1927 "1927"). С. 49 2. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-2) Мы маем шэраг крыніц, якія ўтрымліваюць фальклорныя запісы, даюць магчымасць зазірнуць у мінулае слоўніка, аддаленае ад нас перыядам часу ў 100 і больш гадоў. Якая каштоўнасць гэтых крыніц як лексікаграфічных матэр'ялаў? Канешне, не ўсе яны аднолькавай каштоўнасці. Найбольшае значэнне, як па аб'ёме, так і па якасці матэр'ялу мае мае работа М. М. Косіч «Літвіны-беларусы Чарнігаўскай губерні». Запісы рабіліся амаль выключна паводле слоў асоб жаночага полу ва ўзросце да 78 гадоў, прычым пераважна ад асоб ва ўзросце ад 40 да 65 гадоў. З указанай колькасці запісаў толькі 35 зроблены паводле слоў маладых людзей ва ўзросце ад 16 да 25 гадоў. Запісы рабіліся ў розныя часы; найбольш раннія з іх адносяцца да 50-х гг. ХІХ ст., пазнейшыя — да канца стагоддзя. найбольшая колькасць запісаў прыходзіцца на 90-я гг. ХІХ ст. Мэта працы М. М. Косіч — літаратурна-этнаграфічная: паказаць, як у песнях адлюстраваліся розныя бакі сялянскага быту. Але не без цікавасці яна ставіцца і да мовы запісаў, у прыватнасці да слоўнікавага саставу. Ёй указана (у тэксце і зносках, значэнне многіх слоў: барджэй, магерка, брыль, мушкаваны, хліп, бурдзяны, шапавал, намётка, ксціны, брахнійка, прыкліка, абыдзень і інш. Расторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. Мн., [1973](/1973 "1973"). С. 13 — 14. 3. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-3) [Гарэцкі](/Максім_Іванавіч_Гарэцкі "Максім Іванавіч Гарэцкі") М. І. Хрэстаматыя беларускай літаратуры. [Вільня](/Вільня "Вільня"), [1922](/1922 "1922"). С. 242. 4. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-4) Беларуская літаратура [XIX ст.](/XIX_стагоддзе "XIX стагоддзе") Хрэстаматыя. Мн., [1971](/1971 "1971"). С. 368. 5. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-5) .Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., [1971](/1971 "1971"). С. 327. 6. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-6) Supołka «Zahlanie sonca i u naše wakonce» wydała pokul što i pradaje…// Nasza Niwa, 1908, № 11, С. 8 7. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-7) Е. Ф. Карский. Белорусы. Т. III. Очерки словесности белорусского племени. Кн. 3. Художественная литература на народном наречии. — Петроград. 1922. С. 140—142 8. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-8) Казека Я. Беларуская байка. Мн., 1960. С. 56 9. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-9) . Паводле Гілевіч Н. С. З клопатам пра песні народа. Мн., [1970](/1970 "1970"). С. 104—105. 10. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-10) Беларускі дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва (БДАМЛіМ. Ф. 3. Воп. 1, Спр. 73, Арк. 64.) 11. [↑](/Марыя_Мікалаеўна_Косіч#cite_ref-11) Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленне. Вільня — Беласток, 2009. С. 312 Спасылкі -------- * [Катлярчук А.](/Андрэй_Катлярчук "Андрэй Катлярчук") [Беларусы Бранскага краю: Этнічная гісторыя і сучаснасць](http://arche.bymedia.net/2001-2/katla201.html) [Архівавана](https://web.archive.org/web/20151222163140/http://arche.bymedia.net/2001-2/katla201.html) 22 снежня 2015. // Arche № 2(16), 2001. * [Мария Косич](http://www.unecha.net/htm/zeml/kosichmar.htm) з кн. Тихая моя Родина. Брянск, 1997. * Бібліятэка сайта Беларуская Смаленшчына. Творы Марыі Мікалаеўны Косіч у электронным выглядзе Творы ----- * Косич М. Н. На пирисяленьня. Рассказ тётки Домны из Полесья. Чернигов, 1903. * Косич М. Н. Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни // Живая старина, Вып. II, СПб, 1901, С. 221—260. * Косич М. Н. Литвины-белорусы Черниговской губернии, их быт и песни // Живая старина, Вып. III—IV, СПб, 1901, С.1 — 88. * Косич М. Н. О постройках белорусского крестьянина Черниговской губернии, Мглинского уезда: деревни Бородинки и Амелькина хутора // Живая старина. Вып. I, 1906, С. 74 — 93. Літаратура ---------- * Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленне. Вільня — Беласток, 2009. С. 312, 370. * Бас І. Літаратурныя пошукі, знаходкі, даследванні. Мн., 1969. * Беларуская літаратура XIX ст. Хрэстаматыя. Мн., 1971. С. 327—330, 368. * Казека Я. Беларуская байка. Мн., 1960. С. 48 — 56. * Карский Е. Белорусы. Т. III. Вып. 3. Петроград. 1922. С. 140—142 * Гарэцкі М. І. Хрэстаматыя беларускай літаратуры. Вільня, 1922. С. 242. * Гілевіч Н. С. З клопатам пра песні народа. Мн., 1970. С. 103—106. * Кісялёў Г. В. Косіч Марыя // Беларускія пісьменнікі: Бібліяграфічны слоўнік. У 6 Т. Т. 3. — Мн. 1994. — С. 386—387. * Пятроўская Г. А. Косіч Марыя Мікалаеўна // [Беларуская энцыклапедыя](/Беларуская_энцыклапедыя "Беларуская энцыклапедыя"). У 18 Т. Т. 8. Мн., 1999. -С. 430. * Расторгуев П. А. Северско-белорусский говор. Ленинград. 1927. * Расторгуев П. А. Словарь народных говоров Западной Брянщины. Мн., 1973. Гл. таксама ----------- [Літвіны Севершчыны](/Літвіны_Севершчыны "Літвіны Севершчыны")

	Марыя Мікалаеўна Косіч у Вікікрыніцах
	Марыя Мікалаеўна Косіч на Вікісховішчы