Мацуа Басё

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Басё.

Мацуа Басё (яп.: 松尾芭蕉 ці Matsuo Bashō) (1644 — 12 кастрычніка 1694) — японскі паэт. Адзін са стваральнікаў жанру і эстэтыкі хайку. Яго стыль адрозніваюць вытанчаная немудрагелістаць, асацыятыўнасць, гармонія прыгожага, глыбіня спасціжэння гармоніі свету[6]. Стваральнік празаічнага жанру хайбун[7][8].

Паходзіў з самурайскай сям’і. Пачаткаў вывучаў паэзію ў 1664 годзе ў Кіёта. У 1672 годзе паступіў на дзяржаўную службу ў горадзе Эдо, пазней выкладаў паэзію. Слыннасць Мацуа Басу прынесла яго майстэрства ў жанры камічнага рэнга[7], але асноўнай яго заслугай стаў унёсак у жанр і эстэтыку хайку[9]. Ён ператварыў чыста камічны жанр у вядучы лірычны, заснаваны на пейзажнай лірыцы[10], уклаў у яго філасофскае ўтрыманне[11].

Адзінства яго вобразнай сістэмы, выразных сродкаў, яго мастацкую своеасаблівасць характарызуюць вытанчаная прастата, асацыяцыйнасць, гармонія выдатнага, глыбіня зразумення гармоніі свету[11]. У 1680-я гады Басё, пад уплывам дзэн-будызму, выкарыстоўваў у творчасці прынцып «азарэння»[7].

Басу пасля сябе пакінуў 7 анталогій, у стварэнні якіх бралі ўдзел і яго вучні: «Зімовыя дні» (1684), «Вясновыя дні» (1686), «Заглухлае поле» (1689), «Гарбуз-гарлянка» (1690), «Саламяны плашч малпы» (кніга 1-я, 1691, кніга 2-я, 1698), «Мяшок вугалю» (1694), лірычныя дзённікі, прадмовы да кніг і вершаў, лісты, утрымоўвальныя меркаванні пра мастацтва і творчы працэс у паэзіі[7]. Шляхавыя лірычныя дзённікі ўтрымваюць апісанні краявідаў, сустрэч, гістарычных падзей. У іх улучаны ўласныя вершы і цытаты з твораў выбітных паэтаў. Лепшым з іх лічыцца «Па сцяжынках Поўначы» («Акуні хасаміці», 1689)[9]. Паэзія і эстэтыка Басё істотна паўплывалі на японскую літаратуру таго часу[7], «стыль Басё» вызначыў развіццё японскай паэзіі амаль на 200 гадоў[9].

Біяграфія

Басё нарадзіўся ў вёсцы Уэно, правінцыя Іга (сучасная прэфектура Міэ) у сям’і самурая (яп.: 松尾与左衛門). Басё быў трэцім дзіцем у сям’і. У дзяцінстве меў розныя імёны: Кінсаку, Цюэмон, Дзінсіціра, Тосіціра (яп.: 甚七郎). Пазней ён пачаў называць сябе Мацуа Мунэфуса. З дзесяці год служыў пры двары Тода Ёсітадэ. Першае хайку датуецца 1662 годам, у 1664 годзе ў зборніку «Саёнонакаяма-сю» былі надрукаваны два хайку Мацуа Мунэфуса. У 1665 годзе ўпершыню ўдзельнічае ў сачыненні хайкай-но рэнга («нанізаныя строфы»). Ён вывучаў літаратуру і каліграфію. У 1675 годзе паэт пераехаў у Эдо (тагачасная назва Токіа), дзе на змену паэтычнай школы Тэйтоку прыходзіць Данрын, якая дэкларавала поўную свабоду паэтычнага выяўлення. Андым з найбольш актыўных паэтаў гэтай школы быў Юдзан (Такано Наосігэ). Басё некаторы час служыў у Юдзана пісчыкам, запісваў на скрутак строфы, напісаныя ўдзельнікамі паэтычных сходаў. Басё ўдзельнічае ў зборніку «Супастаўленне 50 пар хайку», выданым сынам Фука Расэнам. У 1676 годзе ён быў прызнаны майстрам хайку, надрукаваў разам з Сода «Эдаскія строфы двух паэтаў», што засведчыла аб канчатковым адыходзе Басё ад старога стылю Тэйтоку. Утварылася кола яго вучняў, паслядоўнікаў. Яны і пабудавалі ў 1680 годзе яму першую хаціну. Частку свайго жыцця пражыў у хацінах, назіраў за прыродай. «Мацуа» — прозвішча, але яго звычайна завуць проста «Басё» (яп.: 芭蕉). Слова «басё» азначае «бананавае дрэва»[12]. Паэт узяў такі псеўданім, бо аднойчы вучань падараваў яму гэтую расліну. Басё пасадзіў дрэва ля свайго дома, але клімат быў дужа халодны, каб яно давала плады.

Бацька і старэйшы брат будучага паэта выкладалі каліграфію пры дварах больш забяспечаных самураяў, і вужэй хаты ён атрымаў добрую адукацыю. У юнацкасці захапляўся кітайскімі паэтамі, такімі як Ду Фу. У тыя часы кнігі ўжо былі даступныя нават дваранам сярэдняй рукі. З 1664 года ў Кіёта вывучаў паэзію.

Быў у слугаванні ў шляхетнага і багатага самурая Тода Ёсітады (яп.: 藤堂良忠), з якім ён падзяляў захапленне жанрам хакай[en] — папулярнай японскай формай супольнай паэтычнай творчасці. У 1665 годзе Ёсітада і Басё з некалькімі знаёмымі склалі стострофны хакай. Раптоўная смерць Ёсітады ў 1666 годзе спыніла спакойнага жыцця Мацуа і ўрэшце ён пакінуў дом[13]. Дабраўся да Эдо (цяпер Токіа), дзе знаходзіўся на дзяржаўнай службе з 1672 года. Але жыццё ўрадоўца было для паэта невыносным, ён робіцца настаўнікам паэзіі.

Лічыцца, што Басё быў стройным чалавекам невялікага ўзросту, з тонкімі вытанчанымі рысамі твару, густымі бровамі і які выступае носам. Як гэта прынята ў будыстаў, ён галіў галаву. Здароўе ў яго было слабое, усё жыццё ён пакутаваў ад нястраўнасці. Па лістах паэта можна выказаць дапушчэнне, што ён быў чалавекам спакойным, умераным, незвычайна клапатлівым, шчодрым і дакладным у адносінах да родных і сябрам. Нягледзячы на тое, што ўсё жыццё ён пакутаваў ад галечы, Басу, як праўдзівы філосаф-будыст, амаль не надаваў увагі гэтай акалічнасці.

У Эдо Басё жыў у простай халупе, падоранай яму адным з вучняў. Каля дома ён сваімі рукамі пасадзіў банан. Лічыцца, што менавіта ён даў псеўданім паэту «банан» (яп.: 芭蕉 басё:?). Бананавая пальма неаднаразова згадваецца ў творах Басё:

* * * Я банан посадил - И теперь противны мне стали Ростки бурьяна… * * * Как стонет от ветра банан, Как падают капли в кадку, Я слышу всю ночь напролёт. Узімку 1682 года сёгунская сталіца Эдо ў чарговы раз стала ахвярай буйнага пажару. Гэты пажар загубіў «Прыстанак бананавага ліста» — жыллё паэта, і сам Басё ледзь не загінуў у полымі . Паэт моцна перажываў страту дома. Пасля кароткага знаходжання ў правінцыі Каі ён вярнуўся ў Эдо, дзе з дапамогай вучняў пабудаваў у верасні 1683 года новую халупу і зноў пасадзіў банан.

* * * Парящих жаворонков выше, Я в небе отдохнуть присел, - На самом гребне перевала. Пасля страты жылля Басё ўжо рэдка хочацца заставацца на адным месцы доўгі час. Ён падарожнічае ў адзіноце, радзей — з адным ці двума самымі блізкімі вучнямі, у якіх у паэта нястачы не было. Яго мала хвалюе падобнасць на звычайнага жабрака, вандроўнага ў пошуках хлеба надзённага. Ва ўзросце сарака гадоў у жніўні 1684 года ў суправаджэнні свайго вучня Ціры ён адпраўляецца ў сваё першае вандраванне. У тыя часы падарожнічаць па Японіі было вельмі цяжка. Шматлікія заставы і бясконцыя праверкі пашпартоў прычынялі падарожнікам нямала клопатаў. Яго дарожнае адзенне было такім: вялікі плецены капялюш (якія звычайна насілі святары) і светла-карычневы баваўняны плашч, на шыі вісела торба, а ў руцэ кій і ружанцы са ста васьмю пацерамі. У торбе ляжалі дзве-тры кітайскія і японскія анталогіі, флейта і маленечкі драўляны гонг.

Пасля шматдзённага вандравання па галоўным тракту Такайда Басё і яго спадарожнік прыбытку ў правінцыю Ісэ, дзе пакланіліся храмаваму комплексу Ісэ дайдзінгу, прысвечанаму сінтаісцкай багіні Сонца Аматэрасу Амікамі. У верасні яны аказаліся на радзіме Басё, ва Уэно, дзе паэт пабачыў брата і пазнаў пра смерць бацькоў. Потым Ціры вярнуўся дахаты, а Басё пасля падарожжаў па правінцыях Ямата, Міна і Авары ізноў прыбывае ва Уэно, дзе сустракае новы год, і зноў падарожнічае па правінцыях Ямата, Ямасіра, Омі, Авары і Каі і ў красавіку вяртаецца ў свой прыстанак. Вандраванне Басё служыла і шыранню яго стылю, бо ўсюды паэты і арыстакраты запрашалі яго да сябе ў госці. Далікатнае здароўе Басу прымусіла пахвалявацца яго прыхільнікаў і вучняў, і яны палегчана ўздыхнулі, калі ён вярнуўся дахаты.

Да канца свайго жыцця Басу падарожнічаў, чэрпаючы сілы ў хароствах прыроды. Яго прыхільнікі хадзілі за ім натоўпамі, паўсюль яго сустракалі шэрагі прыхільнікаў — сялян і самураяў. Яго вандраванні і яго геній далі новы росквіт яшчэ аднаму празаічнаму жанру — жанру шляхавых дзённікаў, што зарадзіўся яшчэ ў X стагоддзі. Лепшым дзённікам Басу лічыцца «Аку ное хасаміці» («Па сцяжынках поўначы»). У ім апісваецца самае працяглае вандраванне Басу разам з яго вучнем па імі Сора, якое распачалося ў сакавіку 1689 года і доўжылася сто шэсцьдзясят дзён. У 1691 годзе ён ізноў адправіўся ў Кіёта, трыма гадамі пазней ізноў наведаў родны край, а потым прыйшоў у Асаку. Гэта вандраванне апынулася для яго апошнім. Басу сканаў ва ўзросце пяцідзесяці аднаго года.

Паэзія

Падрабязней гл. таксама: Стары стаў, Басё Слыннасць Мацуа Басё прынесла яго майстэрства ў жанры камічнага рэнга[7], але асноўнай яго заслугай стаў унёсак у жанр і эстэтыку хайку[9]. Ён ператварыў чыста камічны жанр у вядучы лірычны, заснаваны на пейзажнай лірыцы[10], уклаў у яго філасофскае ўтрыманне[11].

Адзінства яго вобразнай сістэмы, выразных сродкаў, яго мастацкую своеасаблівасць характарызуюць вытанчаная прастата, асацыяцыйнасць, гармонія выдатнага, глыбіня зразумення гармоніі свету[11]. У 1680-я гады Басё, пад уплывам дзэн-будызму, выкарыстоўваў у творчасці прынцып «азарэння»[7].

Басу пасля сябе пакінуў 7 анталогій, у стварэнні якіх бралі ўдзел і яго вучні: «Зімовыя дні» (1684), «Вясновыя дні» (1686), «Заглухлае поле» (1689), «Гарбуз-гарлянка» (1690), «Саламяны плашч малпы» (кніга 1-я, 1691, кніга 2-я, 1698), «Мяшок вугалю» (1694), лірычныя дзённікі, прадмовы да кніг і вершаў, лісты, утрымоўвальныя меркаванні пра мастацтва і творчы працэс у паэзіі[7]. Шляхавыя лірычныя дзённікі ўтрымваюць апісанні краявідаў, сустрэч, гістарычных падзей. У іх улучаны ўласныя вершы і цытаты з твораў выбітных паэтаў. Лепшым з іх лічыцца «Па сцяжынках Поўначы» («Аку но хасаміці», 1689)[9]. Паэзія і эстэтыка Басу істотна паўплывалі на японскую літаратуру таго часу[7], «стыль Басё» вызначыў развіццё японскай паэзіі амаль на 200 гадоў[9].

Аповед пра сваё вандраванне па Японіі Басу азагаловіў «Засівераныя падарожныя нататкі»[ja]. Пасля года спакойнага разважання ў сваёй халупе, у 1687 годзе, Басу выдае складанку вершаў «Вясновыя дні» (яп.: 春の日 хару но хі?) — сябе і сваіх вучняў, дзе свет убачыў самы вялікі верш паэта — «Стары стаў». Гэта веха ў гісторыі японскай паэзіі. Вось што пісаў пра гэты верш Ямауці Міці ў сваім даследаванні «Імпрэсіянізм як панавальны кірунак японскай паэзіі»: «Еўрапеец не мог зразумець, у чым тут не толькі хараство, але нават і зусім які-небудзь сэнс, і быў здзіўлены, што японцы могуць захапляцца падобнымі рэчамі. Тым часам, калі японец чуе гэты верш, то яго ўяўленне імгненна пераносіцца да старажытнага будыйскага храма, аточанаму стагадовымі дрэвамі, удалечыні ад горада, куды зусім не даносіцца шум людскай. Пры гэтым храме звычайна ёсць невялікая сажалка, якая, у сваю чаргу, можа, мае сваю легенду. І вось пры наступе змяркання ўлетку выходзіць будыйскі пустэльнік, толькі што які адарваўся ад сваіх святых кніг, і падыходзіць задуменнымі крокамі да гэтай сажалкі. Вакол усё ціхае, так ціхае, што чуваць нават, як скокнула ў ваду жаба…»

Не толькі поўная бездакорнасць гэтага верша з пункту гледжання шматлікіх наказаў гэтай лаканічнай формы паэзіі (хоць Басё ніколі не баяўся парушаць іх), але і глыбокі сэнс, квінтэсэнцыя хараства Прыроды, спакою і гармоніі душы паэта і навакольнага свету, прымушаюць лічыць гэта хайку вялікім творам мастацтва.

Басу не вельмі любіў традыцыйны прыём марукэкатомба, пошук утоеных сэнсаў. Лічыцца, што Басё выказаў у гэтым вершы прынцып мона-но аварэ — «сумнага зачаравання».

У прастаце выяў крыецца сапраўднае хараство, лічыў Басё, і казаў сваім вучням, што імкнецца да вершаў, «дробным, як рака Сун агава».

Філасофскія і эстэтычныя прынцыпы паэзіі Басё

Глыбокае ўплыў на японскае мастацтва зрабіла школа будызму дзэн, якая прыйшла ў Японію з Кітая. Прынцыпы дзэн увайшлі ў практыку мастацтваў, стаў іх грунтам, сфармаваўшы характэрны стыль японскай творчасці, што адрозніваўся кароткасцю, безуважнасцю і тонкім успрыманнем хараства. Менавіта дзэн, што вызначыў светаадчуванне мастака, дазволіў Басё ператварыць літаратурны кірунак «хакай» (літар. «камічнае») ва ўнікальную з’яву, спосаб светаўспрымання, пры якім творчасць здольна эстэтычна зусім адбіць хараство навакольнага свету і паказаць у ім чалавека без выкарыстання складаных канструкцый, мінімальнымі сродкамі, з дакладнасцю патрэбнай і дастатковай для пастаўленага задання.

Аналіз творчай спадчыны паэта і пісьменніка дазваляе вылучыць некалькі базавых філасофска-эстэтычных прынцыпаў дзэн, якім следаваў Басё, якія вызначалі яго пагляды на мастацтва. Адным з такіх з’яўляецца панятак «вечную адзіноту» — вабі (вівікта дхарма). Іста яго складаецца ў асаблівым стане безуважнасці, пасіўнасці чалавека, калі ён не залучаны ў рух, гушчару мітуслівасці і не напоўнены якім-небудзь сур’ёзным сэнсам навакольнага свету. Вабі вядзе нас да паняткаў пустэльніцтва, да ведання ладу жыцця пустэльніка, — чалавек не проста пасіўны, але свядома абірае шлях сыходу ад мітуслівага жыцця, адасабляючыся ў сваім сціплым прыстанку. Адхіленне ад матэрыяльнага свету дапамагае на шляху да прасвятлення, да здабыцця праўдзівай, просты, жыцці. Адсюль узнікненне ідэалу «беднаты», бо залішнія матэрыяльныя клопаты здольныя толькі адцягнуць ад стану залагоджанага смутку і перашкодзіць бачыць навакольны свет у яго спрадвечным харастве. Адсюль і мінімалізм, калі для таго, каб адчуць хараство вясны, досыць убачыць якія прабіваюцца з-пад снегу травінкі, без патрэбы бачыць пышнае квітненне сакуры, сход снягоў і буянства вясновых ручаёў[14].

Дурны чалавек мае шмат рэчаў, каб турбавацца пра іх. Тыя, хто робяць мастацтва крыніцай узбагачэння,… не здольныя захаваць сваё мастацтва жывым.</span><div style="clear:both;"></div><div style="float:right">Мацуа Басё.</div></td>

</tr> </tbody></table>

Характэрная адмова ад агульнапрынятай этыкі, уласцівая дзэн[15], тым не менш не азначае яе адсутнасць. У японскай культуры этыка ў дзэн знайшла ўвасабленне ў рытуальных формах, праз якія і адбываецца выраз, хоць і вельмі скупы, адносіны да навакольнага свету і людзей. Адпаведныя ўяўленні знайшлі ўвасабленне ў японскім эстэтычным светапоглядзе вабі-сабі.

Жыццё ў сціплай халупе — гэта не толькі і не гэтулькі прытрымліванне сваім жаданням, гэта, што важней, непасрэдна шлях творчасці, што знаходзіць выраз у паэзіі[14].

</cite></span><div style="clear:both;"></div><div style="float:right">Мацуа Басё^[16].</div></td>

</tr> </tbody></table>

Колькасць вершаў, у якіх гучыць тэма беднаты, створаных Басё ў перыяд 1680—1682 гадоў, вельмі значная. Варта адзначыць, што сціплыя, а часам і проста цяжкія ўмовы жыцця не абавязкова азначалі цяжкага душэўнага стану самага паэта. Наадварот, у спробах знайсці гармонію ў сабе і выказаць у сваёй творчасці гармонію навакольнага свету, Басу захоўвае спакой, і максімум яго гора — гэта частае сум і смутак. Сябры Басё, якія наведвалі паэта ў яго халупе, бачылі ў ім добрага і ветлага гаспадара, гатовага падзяліцца з імі хайку, поўных бесклапотнасці і лёгкасці. І калі лічыць багаццем не наяўнасць матэрыяльных каштоўнасцяў, а глыбіню спагадлівасці і ветласці ў адносінах да людзей, тое тлумачэнне панятку «ваби» як «хароствы беднаты» ці «раскошнай беднаты» дастасоўныя да Басё і яго творчасці ў поўнай меры[14].

Яшчэ адной прыкметай рэдукаванай этыкі ў дзэн, што выявіўся і ў паэзіі японца, можна лічыць выкарыстанне гумару ў апісанні розных з’яў навакольнага свету. Басу здольны ўсміхнуцца там, дзе, здавалася б трэба выявіць спачуванне ці жаль, ці ж смяецца там, дзе іншы б выпрабаваў сумнеўнае замілаванне. Безуважлівасць і спакойная сузіральнасць — менавіта яны дазваляюць мастаку весяліцца ў розных няпростых сітуацыях. Як заўважаў філосаф Анры Бергсан, «…адыдзіце ўбок, паглядзіце на жыццё як абыякавы глядач: шмат драм ператворыцца ў камедыю». Абыякавасць ці, інакш кажучы, неадчувальнасць — сыходзяць каранямі ў дзэн, але ўпікнуць Басу ў абыякавасці ці наўрад магчымае, бо для яго смех — гэта спосаб пераадолець нягоды жыцця, і ўласнай у тым ліку, і галоўнае — сапраўды ўменне пасмяяцца над самім сабой, часам нават вельмі іранічнае, апісваючы цяжкае жыццё ў падарожжах:

</cite></span><div style="clear:both;"></div><div style="float:right">Мацуа Басё^[16].</div></td>

</tr> </tbody></table>

Хоць у літаратурным кірунку хакай катэгорыя камічнага асобна не сфармулявана, мусібыць, што яна з’яўляецца істотнай часткай эстэтыкі хакай. Карані яе сыходзяць да традыцыі «абкасі», якая зарадзілася ў ранні перыяд японскай літаратуры.

Прынцып «вечнай адзіноты», вызваляючы творцу ад мітусні свету, вядзе яго па дарозе ад утылітарных інтарэсаў і мэт да свайго найвысокага прызначэння. Такім чынам, творчасць знаходзіць сакральны сэнс, яно робіцца арыенцірам на жыццёвым шляху. Ад забаўкі, якім яно было ў юнацкасці, ад спосабу дамагчыся поспеху і атрымаць прызнанне, здабыўшы перамогу над супернікамі, якім яно ўяўлялася ў гады росквіту, у позныя гады пагляд паэта на занятак паэзіяй змяняецца да таго пункту погляду, што менавіта яно і з’яўлялася яго праўдзівым прызначэннем, менавіта яно вяло яго па жыццёвым шляху. Жаданне вызваліць гэты сакральны сэнс ад якіх б там ні было прыкмет меркантыльнасці, абараніць яго, прымушае Басу пісаць у пасляслоўі да паэтычнай складанкі «Мінасігуры» («Пустыя каштаны», 1683): «Ваби і паэзія (фуга) далёкія ад штодзённых патрэб. Гэта згрызеныя жучкамі каштаны, якіх людзі не падабралі пры наведванні халупы Сайгё ў горах»[14].

Памяць

У гонар Басё названы кратар[en] на Меркурыі[17].

Беларускія пераклады

На беларускую мову Басё перакладалі Лявон Баршчэўскі, Алесь Разанаў, Макс Шчур. У 2018 годзе выйшаў зборнік «Выбраныя хайку» ў перакладзе Разанава.

Заўвагі

1. ↑ Deutsche Nationalbibliothek, Staatsbibliothek zu Berlin, Bayerische Staatsbibliothek et al. Record #118653369 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 9 красавіка 2014.
2. ↑ Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1962.
3. ↑ Matsuo Bashō // SNAC — 2010. Праверана 9 кастрычніка 2017.
4. ↑ Bashô Matsuo // Babelio — 2007. Праверана 9 кастрычніка 2017.
5. ↑ The Fine Art Archive — 2003. Праверана 1 красавіка 2021.
6. ↑ Мацуо Басё // Большой энциклопедический словарь / Под ред. А. М. Прохорова. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2000.
7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Боронина И. А. Мацуо Басё // Большая советская энциклопедия: В 30 т.. — М.: Советская энциклопедия, 1969-1978.
8. ↑ Мацуо Басё // Япония от А до Я. Популярная иллюстрированная энциклопедия. (CD-ROM). — М.: Directmedia Publishing, «Япония сегодня», 2008. — ISBN 978-5-94865-190-3
9. 1 2 3 4 5 6 Мацуо Басё // Краткая литературная энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1962—1978.
10. 1 2 Хокку — артыкул з БСЭ (3-е выданне)
11. 1 2 3 4 Мацуо Басё // Большой энциклопедический словарь / Под ред. А. М. Прохорова. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2000.
12. ↑ Бреславец, 1981, с. 13
13. ↑ Ueda, Makoto (1982). The Master Haiku Poet, Matsuo Bashō. Tokyo: Kodansha International. ISBN 0-87011-553-7. https://archive.org/details/matsuobasho00ueda.  р. 20—21
14. 1 2 3 4 Бреславец Т. И. «Очерки японской поэзии IX—XVII веков». — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1994. — 237 с. Стр.149-215
15. ↑ Померанц Г. С. Дзэн // Большая советская энциклопедия: В 30 т. / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1972. — Т. 8.
16. 1 2 Мацуо Басё сю (Собрание сочинений Мацуо Басё). — (Полное собрание японской классической литературы). Т. 41. Токио, 1972. (Перевод стихотворений — Бреславец Т. И. из книги «Очерки японской поэзии IX—XVII веков». — 1994)
17. ↑ Planetary Names: Crater, craters: Bashō on Mercury (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 15 мая 2013. Праверана 14 мая 2013.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 10: Малайзія — Мугаджары. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10), ISBN 985-11-0035-8.
• Поэзия Мацуо Басё / Отв. ред. Т. П. Григорьева. — М. : Наука, 1981. — 152 с.
• Григорьева Т. П., Логунова В. В. Мацуо Басё // Японская литература. Краткий очерк. — М. : Наука, 1964. — С. 45—52. — 282 с.
• Shirane H. Traces of Dreams: Landscape, Cultural Memory, and the Poetry of Basho : (en). — Stanford University Press, 1998. — 400 p. — ISBN 978-0-8047-3098-3.

Спасылкі

• Басё. Хоку Архівавана 13 лютага 2007. (у перакладзе Алеся Разанава)
• Басё у перакладзе Макса Шчура
• Мацуо Басё на «Викиливре»
• Bosque de Bambú, camino del haiku — Bashô — Oku no Hosomichi Japones — Español
• Притчи про Басё на Притчи.ру