Сафокл

Сафо́кл (Σοφοκλής, каля 496 да н.э., Калон (Атыка) — 406 да н.э.) — старажытнагрэчаскі драматург.

Нарадзіўся ў 495 годзе да н. э., у афінскім прадмесце Калон. Месца свайго нараджэння, здаўна праслаўленае святынямі і алтарамі Пасейдона, Афіны, Еўменід, Деметры, Праметэя, паэт апеў у трагедыі «Эдып ў калоніі». Паходзіў з забяспечанай сям’і Сафіла, атрымаў добрую адукацыю.

Пасля саламінскай бітвы (480 год да н. э.) удзельнічаў у народным свяце як кіраўнік хору. Двойчы быў абраны на пасаду ваеначальніка і адзін раз выконваў абавязкі члена калегіі, якiя ведалі саюзнай казной. Афіняне выбралі Сафокла ў ваеначальнікі ў 440 годзе да н. э. падчас Самоскай вайны пад уражаннем яго трагедыі «Антыгона», пастаноўка якой на сцэну адносіцца, такім чынам, да 441 года да н. э.

Галоўным яго заняткам было складанне трагедый для афінскага тэатра. Першая тэтралогія, пастаўленая Сафоклам у 469 годзе да н. э., прынесла яму перамогу над Эсхілам і адкрыла сабой шэраг перамог, атрыманых на сцэне ў спаборніцтвах з іншымі трагікаў. Крытык Арыстафан Візантыйскі прыпісваў Сафоклу 123 трагедыі.

Сафокл адрозніваўся вясёлым, таварыскім характарам, ня цурайцеся радасцяў жыцця, як відаць з слоў нейкага кефалі ў Платонава «Дзяржаве» (I, 3). Быў блізка знаёмы з гісторыкам Герадотам. Памёр Сафокл на 90-м годзе жыцця, у 405 г. да н. э. у горадзе Афіны. Гараджане збудавалі яму ахвярнік і штогод ўшаноўвалі як героя.

Сын Сафокла — Іяфон сам стаў афінскім трагікаў.

Біяграфічныя звесткі

Граў важную ролю пры ўвядзенні ў Афінах культу Асклепія (420—419 да н.э.), і за гэта, відаць, атрымаў і рэлігійныя гонары — пасля смерці, як паўбог, атрымаў імя Дэксій.

Сын Софіла; ані разу не пакідаў Афінаў. Меў спакойны, ураўнаважаны характар, цешыўся агульнай любоўю; сябраваў з Перыклам.

18 разоў перамагаў са сваімі творамі на конкурсах, усе іншыя разы браў другое месца. Аўтар трагедый. Буйнейшую трагедыю «Цар Эдып» напісаў у семдзесят пяць гадоў. А ў дзевяноста зноў вярнуўся да любімага героя ў п’есе «Эдып у Калоне», каб усё ж высветліць для сябе, чаму багі караюць невінаватага.

Творчасць

Крытык Арыстафан Бізантыйскі прыпісваў Сафоклу 123 трагедыі. Да нашага часу дайшлі поўныя тэксты сямі трагедый: «Цар Эдып» («Эдып-цар»), «Антыгона», «Электра», «Філактэт», «Аякс», «Трахінянкі», «Эдып у Калоне».

Сюжэт трагедыі «Цар Эдып» наступны. Эдып забівае бацьку, не ведаючы, што гэта бацька, і бярэ шлюб з маці, зноў-такі не ўяўляючы ісціны. Багі караюць яго, хоць усё было прадвызначана імі ж яшчэ да з’яўлення Эдыпа на свет. У маладосці, даведаўшыся пра сваю небяспечную будучыню ў Дэльфійскага аракула, Эдып робіць усё, каб пазбегнуць такога лёсу, але кожны яго крок толькі садзейнічае запланаванаму на Небе развіццю падзей. Удары Року, здаецца, знішчаюць чалавека: маці-жонка Іакаста заканчвае жыццё самагубствам, сам Эдып асляпляе сябе і пакідае Фівы. I ўсё ж у кашмарнай сітуацыі застаецца нешта нявыяўленае, нявытлумачанае. Высакародны чалавек ідзе на злачынствы па волі багоў, і яны ж вінавацяць яго ў гэтым. Эдып адчувае, што багі адступіліся ад яго, і адзінае яго імкненне — зноў яму, злачынцу, наблізіцца да багоў.

У трагедыі «Эдып у Калоне» апісваецца дзіўная смерць Эдыпа: ён проста знікае ў ззянні святла, нібы багі, як бы кампенсуючы сваю несправядлівасць у адносінах да чалавека, прынімаюць яго да сябе. Нямецкі філосаф Ф. Ніцшэ (XIX ст.) палічыў, што сваёй незвычайнай смерцю Эдып заслужыў свет, дзе не дзейнічае Рок. Для іншага буйнейшага філосафа і псіхолага — аўстрыйца 3. Фрэйда — сюжэт пра Эдыпа стаў асновай яго тэорыі псіхааналізу.

Надзвычай глыбокая па змесце яшчэ адна трагедыя Сафокла — «Антыгона». Яна распавядае пра дзяцей Эдыпа, бо Рок звычайна карае ўвесь род. Сыны героя Этэокл і Палінік не маглі падзяліць уладу пасля смерці бацькі. Палінік вядзе ворагаў на горад Фівы. Абодва сыны Эдыпа гінуць. Функцыі ўладара бярэ на сябе брат Іакасты — Крэонт. Ён з пашанай хавае Этэокла, які адстойваў родны горад, а труп здрадніка Палініка кідае на спажыву сабакам і драпежным птушкам. Пад пагрозай смяротнага пакарання сястра абодвух загінуўшых Антыгона хавае Палініка. Крэонт жорстка карае сваю пляменніцу, замураваўшы яе жывою. У склепе Антыгона заканчвае жыццё самагубствам. Ад адчаю закалоў сябе яе жаніх Гемон — сын Крэонта. Маці Гемона, жонка Крэонта, таксама выбірае смерць. Крэонт застаецца адзін, разлічыўшыся адзінотай за сваю вер-насць літары закону.

Сафокл не асуджае ніводнага з сваіх герояў. Учынак Антыгоны, безумоўна, выклікае захапленне. Але і Крэонт мае рацыю на ўзроўні палітычнай неабходнасці, цяжкага ваеннага становішча горада. Ён лічыць, што ўшанаваць мёртвага здрадніка Палініка — значыць пакрыўдзіць памяць патрыёта Этэокла. Вобраз Крэонта ўвасабляе з сябе дзяржаўны парадак і грамадзянскае права, юрыдычны закон. Космас Антыгоны больш шырокі. Яна адстойвае пераважнае права няпісаных законаў, якімі заўсёды кіруецца народ, над законамі афіцыйнымі. Антыгона спакойна прынімае смерць, даючы ўрок перавагі свабоднай душы перад палітычным парадкам.

Усведамленне абмежаванасці чалавечых магчымасцей пад уладай вечных багоў (законаў Космасу) не пазбаўляе герояў Сафокла актыўнасці, свабоды волі, адказнасці за свае дзеянні. У той самы час тут усё ж сцвярджаецца ўсёмагутнасць волі багоў, прытым, што маральна-этычны сэнс іх імкненняў застаецца загадкай для людзей. Няпісаныя законы, якімі кіруецца Антыгона, устаноўлены, на думку аўтара, багамі, а Крэонт, які іх парушае, ва ўсім церпіць паразу. Імкненне змагацца з Рокам у Эдыпа непазбежна заканчваецца расплатай ад Рока — тых жа Законаў. Воля багоў усёмагутная, але ж людзі, якія супрацьстаяць ёй, — Эдып, Крэонт — таксама надзелены магутнай воляй. Таму гэтыя вобразы атрымаліся такія яркія, незвычайныя. Праўда, велічныя, моцныя духам і тыя, хто змагаецца за свае правы кіравацца няпісанымі законамі ў жорстка рэгламентаваным соцыуме — як Антыгона. Героі Сафокла, што самастойна выбіралі свой шлях, сведчылі пра ўсё болыпае значэнне індывідуальнага пачатку ў літаратуры Антычнасці.

На беларускую мову творы Сафокла перакладалі Ю. Дрэйзін, Л. Баршчэўскі.

Змены ў пастаноўцы дзеянні

Адпаведна поспехам, якімі трагедыя была абавязаная Сафокла, ім зробленыя новаўвядзенні ў сцэнічнай пастаноўцы п’ес. Так, ён павялічыў лік акцёраў да трох, а лік харэўтаў з 12 да 15, скараціўшы ў той жа час харавыя часткі трагедыі, удасканаліў дэкарацыі, маскі, наогул бутафорскі бок тэатра, унёс змену ў пастаноўку трагедый у выглядзе тэтралогіі, хоць не вядома ў дакладнасці, у чым гэтая перамена складалася. Нарэшце, ён жа ўвёў ва ўжыванне размаляваныя дэкарацыі. Усе перамены мелі мэтай паведаміць хаду драмы на сцэне больш руху, узмацніць ілюзію гледачоў і ўражанне, што атрымліваецца з трагедыі. Захоўваючы за прадстаўленнем характар ​​ўшанавання бажаства, святарства, якім была трагедыя першапачаткова, па самым паходжанні свайго з культу Дыяніса, Сафокл ачалавечыў яго значна больш, чым Эсхіл. Ачалавечванне легендарнага і міфічнага свету багоў і герояў рушыла ўслед непазбежна, як толькі паэт засяродзіў сваю ўвагу на больш глыбокім аналізе душэўных станаў герояў, якія былі вядомыя публіцы да гэтага часу толькі па знешніх пракудам іх зямнога жыцця. Адлюстраваць душэўны свет напаўбагоў магчыма было няйначай, як рысамі простых смяротных. Пачатак такому абыходжанню з легендарным матэрыялам пакладзена было бацькам трагедыі, Эсхілам: дастаткова нагадаць створаныя ім вобразы Праметэя або Орэста; Сафокл пайшоў далей па слядах папярэдніка.

Характэрныя рысы драматургіі

Сафокл любіў сутыкаць паміж сабой герояў з рознымі жыццёвымі прынцыпамі (Крэонт і Антыгона, Адысей і Неаптолем і інш.) або супрацьпастаўляць адзін аднаму людзей з аднолькавымі поглядамі, але з рознымі характарамі — для падкрэслення сілы характару аднаго пры яго сутыкненні з іншым, слабахарактарным (Антыгона і Ісмена, Электра і Хрысафеміда). Ён любіць і ўмее адлюстроўваць перапады ў настроі герояў — пераход ад вышэйшага напалу запалу да стану заняпаду сіл, калі чалавек прыходзіць да горкага ўсведамлення сваёй слабасці і бездапаможнасці. Гэты пералом можна назіраць і ў Эдыпа ў фінале трагедыі «Цар Эдып», і ў Крэонта, які даведаўся пра смерць жонкі і сына, і ў Аякса (у трагедыі «Аякс»). Для трагедый Сафокла характэрныя рэдкія па майстэрству дыялогі, дынамічнасць дзеяння, натуральнасць у развязванні складаных драматычных вузлоў.

Сюжэты трагедый

Ледзь ці не ва ўсіх трагедыях, якія дайшлі да нас, не парадак палажэнняў ці знешніх падзей прыкоўвае да сябе ўвагу гледачоў, але паслядоўнасць душэўных станаў, перажываных героямі пад уплывам адносін, адразу ясна і канчаткова пастаўленых у трагедыі. Утрыманнем «Эдыпа» служыць адзін момант з ўнутранага жыцця героя: выяўленне злачынстваў, ім зробленых, да пачатку трагедыі.

У «Антыгона» дзеянне трагедыі пачынаецца з таго моманту, як царская забарона хаваць Палініка абвешчана фіванцам праз вяшчальніка, і Антыгона беспаваротна вырашыла гэту забарону парушыць. У абедзвюх трагедыях глядач сочыць за развіццём матываў, намечаных у самым пачатку драмы, і знешняя развязка той ці іншы драмы магла быць лёгка прадбачыць гледачом. Якіх-небудзь нечаканасцяў, заблытаных ускладненняў аўтарам не ўводзіцца ў трагедыю. Але пры гэтым Сафокл дае нам не адцягненыя ўвасаблення той ці іншы запал або схільнасці; героі яго - жывыя людзі з уласцівымі чалавечай прыродзе слабасцямі, са знаёмымі кожнаму пачуццямі, адсюль непазбежныя ваганні, памылкі, злачынствы і т. д. Якія ўдзельнічаюць у дзеянні іншыя асобы надзелены кожнае індывідуальнымі рысамі.

У «Эанце» душэўны стан героя вызначана падзеяй, папярэднім дзеяння трагедыі, і тое, што складае яе змест, гэта — рашучасць Эанта на самагубства, калі ён адчуў усю ганьбу дзеяння, здзейсненага ім у стане вар’яцтва.

Асабліва яркім узорам манеры паэта служыць «Электра». Забойства маці наканавана Апалонам, і выканаўцы яго павінен з’явіцца твары сына злачыннай Клітэмнестры, Орэста; але гераіняй трагедыі абраная Электра; яна прыходзіць да вырашэння, згодныя ў з божай воляй, незалежна ад аракула, глыбока абражаная ў сваім даччыным пачуцці паводзінамі маці. Тое ж самае мы бачым у «Філактэце» і «Трахінянках». Выбар падобных сюжэтаў і падобная распрацоўка асноўных тэм скарачалі ролю звышнатуральных фактараў, бажаствоў або лёсу: месцы для іх застаецца мала; з легендарных герояў амаль здымаецца друк звышчалавечнасці, якая адрознівала іх у першапачатковых пра іх паданнях. Як Сакрат звёў філасофію з неба на зямлю, так трагікі раней яго звялі напаўбагоў з іх пастаментаў, а багоў адхілілі яго ад непасрэднага ўмяшання ў людскія адносіны, пакінуўшы за імі ролю вярхоўных кіраўнікоў лёсаў чалавека. Катастрофа, якая спасцігае героя, досыць падрыхтаваная яго асабістымі якасцямі ў залежнасці ад навакольных умоў; але калі катастрофа вылілася, гледачу даецца зразумець, што яна згодная з воляй багоў, з патрабаваннямі вышэйшай праўды, з божым вызначэннем, і рушыла ўслед у навучанне смяротным за віну самога героя, як у «Эанце», або яго продкаў, як у «Эдыпе» або «Антыгоне». Разам з аддаленне ад людской мітусні, ад людскіх запалу і сутыкненняў, бажаства становяцца больш спірытуалістычнымі, а чалавек больш свабодным у сваіх рашэннях і ўчынках і больш за іх адказным. З іншага боку, прысуд аб вінаватасці чалавека ставіцца ў залежнасць ад яго памкненняў, ад ступені яго свядомасці і наўмыснасці. У самім сабе, ва ўласным свядомасці і сумлення герой носіць або асуджэнне, або апраўданне сабе, і патрабаванне сумлення супадае з прысудам багоў, хоць бы яно аказвалася ў відавочнай супярэчнасці і са станоўчым законам, і са спрадвечнымі вераваннямі. Эдып — сын злачыннага бацькі, і ён вінаваты трываць кару за віну бацькоў; і забойства бацькi, і кровазмяшэння з маці прадусталяваныя бажаством і прадказаны яму аракулам. Але ён асабіста, па сваім уласным якасцях, не заслугоўвае гэтак цяжкай долі; злачынствы ўчынены ім у недасведчанасці, і да таго ж адкуплены побач зневажанняў і душэўных выпрабаванняў. І гэты самы Эдып набывае сабе міласэрны ўдзел багоў; ён атрымлівае не толькі поўнае прабачэнне, але і славу праведніка, ганараванага далучыцца да ліку багоў. Да таго самага дома, заплямленага злачынствамі, належыць Антыгона; яна парушае царскую волю і за тое асуджаная на пакаранне смерцю. Але яна парушыла закон з чыстага падахвочвання, жадаючы палегчыць долю памерлага брата, і без таго няшчаснага, і перакананая ў тым, што яе рашэнне будзе заўгодна багам, што яно адпавядае з іх настаўленнямі, існуючымі ад веку і больш абавязковымі для людзей, чым якія б то ні было законы, людзьмі прыдуманыя. Антыгона гіне, але як ахвяра памылкі Крэонта, менш чулага да патрабавання чалавечай прыроды. Яна, загінуўшая, пакідае па сабе памяць годнай жанчыны; яе велікадушнасць, рацыя ацэнены пасля смерці усімі фіванскімі грамадзянамі, засведчаны на свае вочы багамі і раскаяннем самога Крэонта. У вачах не адных грэкаў смерць Антыгона варта таго жыцця, на якую асуджаная сястра яе Ісмена, з-за страху смерці ухілам ад удзелу ў выкананні доўгу, і яшчэ ў большай меры варта таго жыцця, якім асуджаны жыць Крэонт, што не знаходзіць сабе падтрымкі і апраўдання ні ў навакольных, ні ва ўласным сумленні, які па сваёй віне страціў ўсіх блізкіх і дарагіх яму, пад цяжарам праклёну каханай жонкі, з-за яго ж загінулай. Так скарыстаўся паэт імёнамі і палажэннямі, створанымі задоўга да яго ў іншым настроі, для іншых мэтаў народнай фантазіяй і паэтамі. У апавяданні аб гучных подзвігі герояў, якія дзейнічалі на ўяўленне многіх пакаленняў, пра цудоўныя прыгоды з напаўбога, ён удыхнуў новае жыццё, зразумелую яго сучаснікам і наступным пакаленням, сілай сваёй назіральнасці і мастацкага генія выклікаў да дзейнай праявы найглыбейшыя душэўныя эмоцыі і ўзбуджаў ў сваіх сучаснікаў новыя думкі і пытанні.

Як навізной і адвагай пытанняў, якія ўзнімаюцца аўтарам, так яшчэ больш схільнасцю афінян да дыялектыцы, тлумачыцца агульная асаблівасць сафоклавых трагедый у параўнанні з новай драмай, а менавіта: асноўная тэма трагедыі развіваецца ў славесным спаборніцтве паміж двума супернікамі, прычым кожны бок даводзіць становішча да яго крайніх наступстваў, адстойваючы сваё права; дзякуючы гэтаму, пакуль спаборніцтва доўжыцца, чытач атрымлівае ўражанне як бы адноснай толькі справядлівасці або памылковасці таго і іншага становішча; звычайна бакі разыходзяцца, высветліўшы многія падрабязнасці спрэчнага пытання, але не прапаноўваючы старонняму сведку гатовага зняволення. Гэта апошняе павінна быць вынята чытачом ці гледачом з усяго ходу драмы. Вось чаму ў новай філалагічнай літаратуры існуюць шматлікія і супярэчлівыя спробы адказаць на пытанне: як глядзіць на прадмет спрэчкі сам паэт, за які са спаборніх бакоў варта разам з паэтам прызнаваць перавагу праўды ці ўсю праўду; ці правы Крэонт, які забараняе хаваць астанкі Палініка, або права Антыгона, якая насуперак царскай забароны здзяйсняе абрад пахавання над целам брата? Ці вінаваты, ці не вінаваты Эдып у зробленых ім злачынствах, і такім чынам ці заслужаныя бедствы, якія яго спасцігаюць? і т. п. Аднак, героі Сафокла не толькі спаборнічаюць, яны перажываюць на сцэне цяжкія душэўныя пакуты ад спасцігаюць іх бедстваў і толькі знаходзяць сабе палёгку ад пакут у свядомасці слушнасці сваёй, ці таго, што злачынства іх здзейснена па недасведчанасці або наканаванае багамі. Сцэны, выкананыя глыбокага пафасу, захапляльныя і новага чытача, маюцца ва ўсіх ацалелых трагедыях Сафокла, і няма ў гэтых сцэнах ні напышлівасці, ні рыторыкі. Такія цудоўныя плачы Дэяніры, Антыгона, Эанта перад смерцю, Филоктета, падманам які патрапіў у рукі лютых ворагаў, Эдып, перакананы ў тым, што ён сам — той бязбожнік, які наклікаў на фіванскую зямлю гнеў багоў. Гэтым злучэннем ў адным і тым жа асобе высокага гераізму, калі неабходна абараніць топчаце праўду або здзейсніць слаўны подзвіг, і пяшчотнай адчувальнасці да абрынулі бедству, калі доўг ужо выкананы або фатальная памылка непапраўная, гэтым злучэннем Сафокл дасягае вышэйшага эфекту, выкрываючы ў сваіх велічных вобразах рысы, якія радняць іх з звычайнымі людзьмі і выклікаюць да іх больш ўдзелу.

Да нас дайшло сем трагедый Сафокла, з якіх па змесце тры належаць фіванскім цыкле паданняў: «Эдып», «Эдып ў калоніі» і «Антыгона»; адна да Гераклова цыкле — «Дэяніры», і тры да траянскага: «Эант», найбольш ранняя з трагедый Сафокла, «Электра» і «Філактэт». Акрамя таго, у розных пісьменнікаў захавалася каля 1000 фрагментаў. Акрамя трагедый, старажытнасць прыпісвала Сафоклу элегіі, пеаны і празаічны разважанне аб хоры.

У аснову «Трахінянак» лягло паданне пра Дэяніру. Пагоня кахаючай жанчыны ў чаканні мужа, мукі рэўнасці і безвыходная смутак Дэяніры пры вестцы аб пакутах атручанага Геракла складаюць галоўны змест «Трахінянак».

У «Эанте» завязка драмы ў тым, што спрэчка паміж Эантом (Аякс) і Адысеем з-за ўзбраення Ахіла вырашана ахейцамі на карысць апошняга. Ён пакляўся было адпомсціць перш за ўсё Адысею і Атрыдам, але Афіна, заступніца ахейцаў, пазбаўляе яго розуму, і ён ў жарсці прымае хатніх жывёл за ворагаў сваіх і збівае іх. Розум вярнуўся да Эанта, і герой адчувае сябе цяжка зганьбаваным. З гэтага моманту пачынаецца трагедыя, якая сканчаецца самагубствам героя, якому папярэднічае знакаміты маналог Эанта, развітанне яго з жыццём і яе радасцямі. Паміж Атридами і адзінакроўным братам Эанта тэўкры ўзгараецца спрэчка. Ці хаваць астанкі памерлага, ці пакінуць іх на ахвяру сабакам, спрэчка, якая вырашаецца на карысць пахавання.

Памяць

Верагодныя выявы — бюст гераізаванага Сафокла з павязкай жраца (захоўваецца у Ватыкане) і яго відавочныя копіі, таксама копія прыжыццёвай статуі (у музеі Латэранскага палацу.

Беларускія пераклады

• Сафокль. Антыгона / Пер. Ю. Дрэйзіна. Менск, 1926.
• Эсхіл. Прыкуты Праметэй; Сафокл. Антыгона. Мн., 1993.
• Сафокл. Эдып-цар / Пер. Л.Баршчэўскага // Дзеяслоў. 2009. №6 (43); 2-е, папр. выданне // Старагрэцкая драматургія. Мн., 2020 (“Драматургі свету”).

Літаратура

• Шамякіна Т. Антычная літаратура // Міфалогія і беларуская літаратура: нарысы і эсэ / Таццяна Шамякіна. — Мінск: Маст. літ., 2008. — С. 213—242. ISBN 978-985-02-0925-2.
• Хафнер Г. Выдающиеся портреты античности : 337 портретов в слове и образе / Пер. с нем. В. А. Сеферьянц. — М.: Прогресс, 1984. — 311 с.(руск.) .

Зноскі

1. 1 2 Bibliothèque nationale de France Record #11925151n // BnF catalogue général — Paris: BnF. Праверана 7 верасня 2016.
2. ↑ L. C. Sophocles // Encyclopædia Britannica — 11 — NYC: 1911. — Vol. 25. — P. 424–429.
3. 1 2 Archivio Storico Ricordi — 1808. Праверана 3 снежня 2020.
4. ↑ Archivio Storico Ricordi — 1808.
5. 1 2 3 Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes — 1999. Праверана 13 мая 2020.

Літаратура

• Баршчэўскі Л. П. Сафокл // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 14: Рэле — Слаявіна. — С. 201. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14), ISBN 985-11-0035-8.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сафокл
• Збор фрагментаў Сафокла ва Ўолкера (1921) (грэч.)