Юзаф Мацкевіч

Юзэф Мацкевіч (нар. 1 красавіка 1902 г. у Пецярбургу, памёр 31 студзеня 1985 г. у Мюнхене ) — польскі пісьменнік і журналіст.

Біяграфія

Дзяцінства і школьныя гады

Бацька, Антоні, паходзіў з польскай шляхецкай сям’і, быў дырэктарам і саўладальнікам пецярбургскага прадпрыемства па імпарце віна «Fochts i Spółka». Яго маці, Марыя ў дзявоцтве Петрашкевіч, паходзіла з Кракава. Юзаф быў братам Станіслава і Севярына. У 1907 годзе сям’я Мацкевічаў пераехала ў Вільню, дзе праз тры гады Юзаф пачаў вучыцца ў класічнай гімназіі ім. Вінаградава. Сямнаццацігадовым вучнем шостага класа гімназіі пайшоў добраахвотнікам у польска-бальшавіцкую вайну. Пасля заканчэння школы, нягледзячы на адсутнасць атэстата аб сярэдняй адукацыі, пачаў вывучаць прыродазнаўства ў Варшаўскім універсітэце, які, аднак, не скончыў. Таксама вучыўся ў Віленскім універсітэце Стэфана Баторыя. Па фінансавых прычынах вучобу не скончыў.

Пачаткі журналісцкай працы

Першыя артыкулы апублікаваў у пачатку 1920-х гадоў. У 1923–1939 гадах Мацкевіч працаваў у віленскай штодзённай газеце «Слова (Słowo)», галоўным рэдактарам якой быў Станіслаў Мацкевіч, яго старэйшы брат. Няўдалы шлюб, які ён заключыў у 1924 годзе з настаўніцай Антанінай Капанскай (з якой у яго была дачка Галіна), праз некалькі гадоў распаўся. Пасля расставання з жонкай ён ненадоўга звязваўся з Вандай Жылоўскай (загінула падчас вайны), з якой у яго была дачка Ідалія, якая да яго смерці (1998 год) жыла ў Вільні (сын Ідалі — грамадзянін Літвы). Паўторна ажаніўся ў 1939 годзе (шлюб адбыўся ў праваслаўнай царкве) з Барбарай Тапорскай, якая працавала ў «Слова» (дзяцей ад гэтых адносін у яго не было). У 1973 годзе — пасля смерці Антаніны Капанскай — Барбара і Юзаф заключылі каталіцкі шлюб [6] .

Канфлікты з уладамі

У 1938 годзе апублікаваў зборнік “Бунт багнаў (Bunt rojstów)[7], які ўяўляў сабой падборку рэпартажаў, напісаных для «Слова». У тым жа годзе ён перайшоў у праваслаўе на знак пратэсту супраць тагачаснага зносу праваслаўных храмаў на Хэлмшчыне. Да смерці быў верны праваслаўнаму прыходу ў Мюнхене [8] .

Пасля ўступлення Саветаў у Польшчу ён уцёк у Коўна, але ў лістападзе 1939 года, пасля таго, як літоўцы захапілі Вільню, вярнуўся і выдаваў адну з трох штодзённых газет у Вільні - “Gazeta Codzienna”. У маі 1940 г. урад Літвы пазбавіў яго права друкавацца, а калі 15 чэрвеня 1940 г. Вільня зноў перайшла ў савецкія рукі, і ён зарабляў на хлеб, працуючы фурманам. Пасля пачатку нямецка-савецкай вайны ў чэрвені 1941 г. немцы прапанавалі яму рэдагаваць часопіс на польскай мове, але Я. Мацкевіч катэгарычна адмовіўся. У 1941 годзе ў « Goniec Codzienny», выданні, публікаваным нямецкімі акупацыйнымі ўладамі на польскай мове, ён апублікаваў некалькі антыкамуністычных артыкулаў, якія падпісваў ініцыяламі JM [9]

Справа аб смяротным прыгаворы

На мяжы 1942–1943 гадоў Юзаф Мацкевіч быў асуджаны спецыяльным судом Арміі Краёвай да смяротнага пакарання (хоць у 1942 годзе ён ужо нічога не друкаваў у часопісах, якія выдавалі немцы). Начальнік Упраўлення Арміі Краёвай Сергіюш Пясецкі адмовіўся расстраляць Мацкевіча, і камендант Віленскай акругі падпалкоўнік Аляксандр Кшыжаноўскі вырашыў апраўдаць яго. Абставіны смяротнага прысуду дагэтуль не зразумелыя, верагодна, за гэтым стаяла савецкая агентура ў шэрагах Арміі Краёвай.

Рэпартаж з Катыні

У маі 1943 г., пасля таго, як немцы ў Катыні выявілі магілы польскіх афіцэраў, забітых савецкімі ўладамі, па запрашэнні немцаў і са згоды польскіх падпольных уладаў выехаў у Катынь у якасці назіральніка за эксгумацыяй. Пасля яго вяртання ў «Goniec Codzienny» было надрукавана інтэрв’ю з Ю. Мацкевічам “Я бачыў на ўласныя вочы” , у якім ён расказваў пра сваё знаходжанне на месцы расстрэлу польскіх афіцэраў.

Пасляваенныя гады і эміграцыя

У канцы вясны 1944 года Мацкевічы пакінулі Чорны Бор [10] і здолелі дабрацца да Варшавы. Ім удалося выдаць тры нумары часопіса «Alarm», дзе даказвалі, што перамога Саветаў у вайне з Германіяй азначала для Польшчы чарговую акупацыю, на гэты раз савецкую. У апошнія дні ліпеня 1944 года яны пакінулі Варшаву [11] і ў неўстаноўлены час дабраліся да Кракава летам ці восенню 1944 года [12] . Мацкевіч напісаў брашуру “Аптымізм не заменіць нам Польшчу”. 18 студзеня 1945 года Мацкевічы пакінулі Кракаў у напрамку Кальварыі Зэбжыдоўскай [13] і дабраліся да Багуміна, адкуль чыгункай дабраліся да Вены[14]. Пасля некалькіх тыдняў у былой сталіцы Аўстрыі[15], у другой палове лютага ў якасці падстаўных членаў Ostturkmenische Waffen SS Мацкевічы адправіліся на ваенным чыгуначным транспарце ў Італію [16], а ў канцы лютага або ў пачатку сакавіка 1945 года дабраліся да Мілана[17] . Там у красавіку 1945 года яны дажылі да змены ўлады і захопу кантролю над горадам партызанамі і саюзнікамі[18]. У канцы вясны або пачатку лета 1945 года трапілі ў Рым[19]. Там па просьбе Бюро даследаванняў 2- га Польскага корпуса Ю. Мацкевіч падрыхтаваў кнігу пра “Катыньскае злачынства ў святле дакументаў” з прадмовай ген. Андэрса, якая была апублікаванай у 1948 годзе.

У 1945 годзе суд Асацыяцыі польскіх журналістаў зняў з Юзафа Мацкевіча абвінавачанне ў супрацоўніцтве з нацыстамі. Таксама ў Рыме быў апублікаваны рэпартаж Ю. Мацкевіча аб забойстве ў Понарах.

У 1946–1947 гадах Ю. Мацкевіч пачаў рэгулярна друкавацца ў некалькіх эміграцыйных часопісах, у т.л. у парыжскай « Культуры», лонданскай « Wiadomości», штотыднёвіку «Lwów i Wilno» і інш. Супрацоўнічаў з літоўскай, украінскай, беларускай і расійскай эмігранцкай прэсай. У гэты час Мацкевічы пераехалі ў Лондан . У 1949 годзе Мацкевіч выдаў у Швейцарыі ў перакладзе на нямецкую мову сваю кнігу “Катынь. Злачынства без суда і пакарання”(нямецкая назва: Katyn - ungesühntes Verbrechen ). Пазней яе пераклалі на іншыя мовы.

У 1951 годзе ў першую чаргу выйшла « Забойства ў Катынскім лесе», першая кніга пра разню ў Катыні на англійскай мове. Праз некалькі месяцаў Я. Мацкевіч быў прызначаны Спецыяльнай следчай камісіяй Кангрэса ЗША па расследаванні Катынскай бойні (т.зв. Madden Commission ) у якасці сведкі і эксперта адначасова [ неабходна зноска ] .

Апошнія гады ў Мюнхене

У 1955 годзе Мацкевічы назаўсёды пераехалі з Лондана ў Мюнхен. Яны абодва жылі тут да самай смерці, выжываючы на мізэрныя выдавецкія ганарары. Праз два гады выйшла «Контра » — раман пра данскіх казакоў, якія падчас Другой сусветнай вайны ваявалі супраць Саветаў і былі перададзеныя Саветам саюзнікамі паводле Ялцінскага пагаднення (так званая аперацыя «Кілхаул» ). У 1962 выйшла «Справа палкоўніка Мясаедава» і выдадзеная за свой кошт «Перамога правакацыі» аб прычынах распаўсюджвання камунізму ў свеце. Далейшыя кнігі Ю. Мацкевіча ўключаюць зборнік апавяданняў «Пад кожным небам», выдадзены ў 1964 г., «Lewa wolna» (1965) і « Не трэба гаварыць» (1969). У 1972 быў апублікаваны аналіз палітыкі Папы Яна XXIII у адносінах да камунізму — кніга “У ценю Крыжа” . У 1975 Ю. Мацкевіч у сваёй кнізе “Ватыкан у цені чырвонай зоркі” працягнуў крытыку палітыкі Каталіцкага Касцёла ў дачыненні да камунізму, на гэты раз падчас пантыфікату Папы Паўла VI .

У 1971 годзе прэзідэнт Рэспублікі Польшча ў выгнанні Аўгуст Залескі ўзнагародзіў яго Камандорскім крыжам ордэна Restituta Polonia [20] .

У 1974 годзе амерыканскі ўніверсітэт у Канзасе вылучыў Мацкевіча на Нобелеўскую прэмію [21] .

Юзаф Мацкевіч памёр 31 студзеня 1985 г.; жонка перажыла яго менш чым на паўгода. Прах абодвух мужа і жонкі спачыў у Лондане.

У 2009 годзе Ніна Карсава атрымала прэмію Асацыяцыі польскіх пісьменнікаў замежжа за выданне збору твораў Юзэфа Мацкевіча.

Канфлікт за правы

Пасля смерці пісьменніка аўтарскія правы на яго кнігі на падставе завяшчання атрымала яго жонка, якая потым перадала іх свайму даўняму выдаўцу Карсаў-Шэхтэр ( [22] больш падрабязна). Паміж тэстаментам Мацкевіча на Барбару Тапорскую і завяшчанне Барбары Тапорскай на Ніну Карсову была яшчэ адна завяшчанне Юзэфа Мацкевіча. Яго апублікавала Барбара Тапорска пасля смерці Юзэфа Мацкевіча ў сакавіку 1985 года. Яго змест ніколі не быў прызнаны несапраўдным ніводным дакументам, асабліва Барбарай Тапорскай, якая абвясціла пра гэта ў сваёй «Заяве ад сакавіка 1985 года»:

Згодна з завяшчаннем памерлага Юзэфа Мацкевіча, любое нелегальнае выдавецтва ў Польскай Народнай Рэспубліцы мае права перадрукоўваць яго кнігі, пры ўмове, што не ўносяцца скарачэнні, карэкціроўкі, уступы, каментарыі і г.д. [. . . ] Прашу перадрукаваць ва ўсіх лістах. (Барбара Тапорска, «Культура», Парыж, сакавік 1985 г.). Правы на нацыянальныя другатыражныя выданні перадаў лістом сваёй дачцэ Галіне (якая, аднак, падчас ваеннага становішча спаліла яго, баючыся быць вобшукам, бо ў лісце былі прозвішчы людзей з падполля) . Аднак пасля 1989 года Ніна Карсаў-Шэхтэр захавала ўсе правы і не дапускала афіцыйных рэспубліканскіх выданняў, тлумачачы гэта перададзенай ёй «завяшчаннем нябожчыка», і пастаянна падавала ў суд на ўсіх, хто друкаваў больш шырокія часткі яго твораў без яе згоды. У той жа час у сваім лонданскім выдавецтве « Kontra » яна апублікавала трыццаць пяць тамоў «Твораў» Юзэфа Мацкевіча, якія ёсць у некаторых кнігарнях Польшчы, а таксама ў польскіх інтэрнэт-кнігарнях і ўключаюць у сябе кнігі, выдадзеныя ў Польшчы да вайны і ў эміграцыі, а таксама і зборнікі артыкулаў за ўвесь перыяд яго творчасці, а таксама знойдзеныя спісы і тэксты, раней не апублікаваныя. У Польшчы BDM займаецца распаўсюджваннем кніг Мацкевіча ў выдавецтве Kontra.

У жніўні 2006 года суд пацвердзіў права Ніны Карсовай на спадчыну пісьменніцы, і дачка падала скаргу. 19 жніўня 2008 года касацыйная скарга была адхілена, а рашэнне першай інстанцыі, паводле якога пісьменніцу перайшла ў спадчыну Ніна Карсаў-Шэхтэр [23] .

У 1997 годзе ў Польшчы выйшла першае выданне польскамоўнага тэксту твора пісьменніка пра Катыньскую бойню з дадаткам да артыкулаў, якія ён апублікаваў на тэму Катыні. Кніга мае назву: Катынь. Злачынства без суда і пакарання . З-за пярэчання праваўладальніка суд пастанавіў зняць кнігу з кнігарняў, але яе публікацыя ў « Zeszyty Katyńskie » даступная ў інтэрнэце [24] . Кніга Юзэфа Мацкевіча пра Катынь выйшла ў выдавецтве «Контра» ў 2009 годзе як 19-ы том «Dzieła» — пад назвай Sprawa mordu Katyn . У 2012 годзе суд прызнаў (і пацвердзіў у 2013 годзе), што выданне кнігі « Катынь. Злачынства без суда і пакарання ў 1997 годзе не парушала аўтарскія правы, бо ў выпадку з гэтым творам аўтарскія правы належаць дачцэ пісьменніка — Галіне Мацкевіч, бо пры жыцці аўтара гэтае выданне не выходзіла на польскай мове .

Ушанаванне памяці

Штогод 11 лістапада, пачынаючы з 2002, надаецца Літаратурная Прэмія імя Юзафа Мацкевіча.

Юзаф Мацкевіч стаў апекуном пачатковай школы № 1. Юзафа Мацкевіча ва Уроцлаве. Яго імя было прысвоена 31 студзеня 2005 года, у дваццатую гадавіну смерці пісьменніка.

Пастановай Сейма Рэспублікі Польшча 9- га тэрміну паўнамоцтваў ад 29 кастрычніка 2021 года было прынята рашэнне аб прызначэнні 2022 года Годам Юзэфа Мацкевіча .

29-й Фестываль «Міжнародныя паэтычныя сустрэчы „Май над Віліяй“» 2022 г. у Вільні быў прысвечаны асобе Юзэфа Мацкевіча і дыскусіі пра праўду ў паэзіі, яе ролі сёння — пад лозунгам «Толькі праўда цікавая».

Зноскі

1. 1 2 Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #119037238 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 14 жніўня 2015.
2. 1 2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
3. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #119037238 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 22 снежня 2014.
4. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #119037238 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 31 снежня 2014.
5. ↑ LIBRIS — 2012. Праверана 24 жніўня 2018.
6. ↑ Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, tomy: 5 i 10, Warszawa 1997 i 2007.
7. ↑ . https://histmag.org/Bunt-rojstow-Jozef-Mackiewicz-bez-retuszu-o-Kresach-Wschodnich-18639.
8. ↑ Miało być bardzo źle. Rozmowa z arcybiskupem lubelskim i chełmskim Ablem Архівавана 6 снежня 2021., „Przegląd Prawosławny”, 2018, nr 7.
9. ↑ Jacek Trznadel, Józef Mackiewicz – sowieckie jądro ciemności jacektrznadel.pl [dostęp 2011-06-10].
10. ↑ „[po spacerze w opuszczonym już getcie w Wilnie]: W dwa miesiące później armia czerwona ‘wyzwalała’ Wilno”, Józef Mackiewicz, Getto wileńskie, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s. 66. Wilno zostało zdobyte przez Armię Czerwoną 17. lipca 1944. Również „było to [spotkanie ze Skiwskim w Warszawie] wiosną 1944… Jako przybyły świeżo z ‘Ostlandu’ i nie znający jeszcze bliżej stosunków w Generalnej Guberni’’, Józef Mackiewicz, Ludzie z głębszego podziemia, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s. 94
11. ↑ „Dnia 30 lipca 1944 r. przyjaciel mój namawiał, bym został. Staliśmy wtedy na chodniku Alei Jerozolimskich w Warszawie, a jemu zdawało się, że się waham”, Józef Mackiewicz, Na drogę do Kalwarii, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s. 143
12. ↑ „Rozmowa odbyła się w listopadzie 1944, przy ulicy św. Jana [w Krakowie] w kawiarni ‘Pani’”, Józef Mackiewicz, Ludzie z głębszego podziemia, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s. 97
13. ↑ „Był 18 stycznia 1945 roku. Z Krakowa pozostała jedyna droga wolna na Kalwarię. … Szliśmy prędko.”, Józef Mackiewicz, Na drogę do Kalwarii, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s. 145
14. ↑ „Na dworcu w Boguminie kolejarz Czech za ćwiartkę wódki monopolowej kupił nam normalne bilety wo Wiednia. Wsiedliśmy, jakby nigdy nic. Przyjechali”, Józef Mackiewicz, Więzienie, bazar, pole bitwy, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s. 148
15. ↑ „Po tygodniu portier zwraca mi uwagę. ‘Niestety, nikt nie może mieszkać dłużej niż tydzień. – ‘Jak jest ze zdrowiem pańskiego ojca?’ – ‘Och, ciągle cierpi’. ‘Z przyjemnością przyjdę mu z pomocą’ [i stawia na kontuarze butelkę wódki]. Jeszcze tydzień”, Józef Mackiewicz, Na drogę do Kalwarii, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s. 149
16. ↑ „Wyjazd z Wiednia nastąpił w drugiej połowie lutego 1945”, Józef Mackiewicz, Osttuerkemnische Waffen SS, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s. 156
17. ↑ „zmuszony jestem wyznać, że milicja faszystowskiej republiki Mussoliniego to była wielka granda. Naturalnie ani porucznik K. w dobrych przedwojennych czasach, ani my nawet, nie wiedzieliśmy jeszcze w marcu tego roku, jak wielką grandą okaże się włoska partyzantka ‘demokratyczna’, czyli bolszewicka”, Józef Mackiewicz, W Mediolanie, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s.166
18. ↑ „w kwietniu roku 1945, gdy nastąpiło wielkie ‘wyzwolenie’, sytuacja zmieniła się, jakby kto nożem rozciął masło”, Józef Mackiewicz, W Mediolanie, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s.168
19. ↑ „Było to w środku 1945 roku, w bezrzęsy upał, niemal wściekłe południe, na rogu Corso Umberto i via della Croce w Rzymie, gdy trzech Czerkiesów pożerało przy straganie…”, Józef Mackiewicz, Jeszcze jedno słowo honoru, [w:] Józef Mackiewicz, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1984, s.112
20. ↑ Józef Mackiewicz, Barbara Toporska, Listy do redaktorów „Wiadomości” with notes by Wacław Lewandowski, Londyn 2010, s. 464.
21. ↑ Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, tom 5, Warszawa 1997.
22. ↑ Jacek Trznadel, Prawa autorskie do Józefa Mackiewicza jacektrznadel.pl [dostęp 2011-09-27].
23. ↑ Rodzina nie dostanie spadku po Mackiewiczu rp.pl, 20 sierpnia 2008 [dostęp 2011-09-27].
24. ↑ Józef Mackiewicz: Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary, Warszawa 1997.