Ёган Вольфганг фон Гётэ

Ёган[8] Во́льфганг фон Гё́тэ (ням.: Johann Wolfgang von Goethe нямецкае вымаўленне імя (i); таксама Göthe; 28 жніўня 1749, Франкфурт-на-Майне — 22 сакавіка 1832, Веймар) — нямецкі паэт, пісьменнік і навуковец.

Гётэ тварыў у розных жанрах: паэзія, драма, эпас, аўтабіяграфія, эпісталярыя і інш. Гётэ стаў галоўным ідэолагам плыні «Буры і напор». Разам з Шылерам, Гердэрам і Віландам ён стварыў так званы Веймарскі класіцызм. Раман Гётэ «Вільгельм Мейстэр» заклаў асновы выхаваўчага рамана эпохі Асветніцтва. Творы Гётэ, асабліва трагедыя «Фаўст», прызнаны шэдэўрамі нямецкай і сусветнай літаратуры.

Спадчына філосафа і паэта захоўваецца і вывучаецца ў Архіве Гётэ і Шылера ў Веймары.

Біяграфія

Пачатак жыцця

Гётэ нарадзіўся ў Франкфурце-на-Майне ў сям’і заможнага адваката. Першыя літаратурныя спробы Іагана адносяцца да васьмігадовага ўзросту. Не надта суровае хатняе выхаванне і адукацыя, а потым вольныя студэнцкія гады пакідалі маладому паэту багата часу для чытання і літаратурных спробаў ва ўсіх жанрах і стылях эпохі Рэнесанса, так што да ўзросту 19 год, калі цяжкая хвароба прымусіла яго прыпыніць навучанне, Гётэ ўжо валодаў прыёмамі версіфікацыі і драматургіі і быў аўтарам немалой колькасці твораў, большасць з якіх потым знішчыў. Адмыслова была захаваныя толькі «Кніга Анета» (1767) — зборнік вершаў, прысвечаных Анеце Катарыне Шонкопф, дачцэ гаспадара карчмы, дзе Гётэ часта абедаў, і пастаральная камедыя «Настрой закаханага» (1767).

«Бура і націск»

Вывучаў права ў Лейпцыгу і Страсбургу па волі бацькі, хаця сам не хацеў звязваць лёс з гэтай прафесіяй. На страсбургскі перыяд прыпадае каханне Гётэ да маладой Фрыдэрыкі Брыён. Свае пачуцці малады паэт пачаў выказваць вершамі.

Іаган Гётэ ўзначаліў літаратурны бунт супраць прынцыпаў, усталяваных тэарэтыкамі Асветы. У Страсбургу Гётэ пазнаёміўся з Іаганам Готфрыдам Гердэрам, вядучым крытыкам і ідэолагам руху «Бура і націск», які будаваў планы стварэння ў Германіі новай вялікай літаратуры. Захапленне Гердэра Шэкспірам, Асіянам, англійскай паэзіяй і фальклорам адчыніла новыя далягляды перад маладым паэтам, чый талент тады толькі пачынаў раскрывацца. У гэты час паэт напісаў сваю першую п’есу, «Гётц фон Берліхінген», а праз некалькі год і трагедыю «Эгмант».

гётэ дапамагаў Гердэру збіраць народныя песні і склаў шмат вершаў на манеру народнай песні. Палкае шчасце побач з Фрыдэрыкай Брыён знайшло выраз у яскравай вобразнасці і пяшчотнасці вершаў, як «Сустрэча і развітанне», «Майская песня», «З размаляванай стужкай»; дакоры сумлення ад раставання з ёй адлюстраваліся ў сцэнах пакінутасці і адзіноты ў яго вялікіх паэмах. Пад уплывам нешчаслівага кахання да дзяўчыны сябра з’явіліся «Пакуты маладога Вертэра» (бел. пер. Л.Баршчэўскага, 1999), якія праславілі Гётэ на ўвесь свет. Пачалася праца над славутым «Фаўстам» 1781—1831; бел. пер. В.Сёмухі, 1976.

Пасля заканчэння навучання Гётэ працаваў адвакатам у Франкфурце. Яму не падабаўся гэты занятак, але іншым чынам ён не мог зарабіць сабе на жыццё.

Пры Веймарскім двары

У 1775 малады герцаг Веймарскі Карл-Аўгуст запрасіў Гётэ на пасаду міністра. Для паэта пачаўся перыяд чынавенскай кар’еры ва ўрадзе невялічкага герцагства. Не прыпыняе Гётэ і пісьменніцкую дзейнасць, з’яўляюцца балады як «Эльфійскі князь» і «Рыбак».

Адзінаццаць гадоў пры веймарскім двары карэнным чынам змянілі жыццё паэта. Гётэ заўсёды знаходзіўся ў цэнтры свецкага жыцця, быў сябрам герцагскай Тайнай рады, а потым — дзяржаўным міністрам. Ён займаўся развіццём інфраструктуры, фінансамі, рэкрутаваннем войска, здабычай выкапняў і іншым. Многія гады ён правёў вывучаючы геалогію, мінералогію, батаніку, анатомію. Эмацыйнасць і бунтарства яго маладосці адыходзяць на другі план, саступаючы месца новым ідэалам: стрыманасці, самакантролю, ураўнаважанасці, гармоніі.

Вялікая занятасць у дзяржаўных справах перашкаджае Гётэ завяршаць пачатыя творы — «Вільгельм Майстар», «Эгмонт», «Іфігенія ў Таўрыдзе», «Тарквата Таса». Паэт бярэ адпачынак на паўтары гады і ад’язджае ў Італію, дзе займаецца выяўленчым мастацтвам і чытаннем.

Класічны перыяд

З ад’ездам Гётэ ў Італію (1786—1788) «пачаўся класічны» перыяд у яго творчасці.

Вярнуўшыся ў Веймар у 1789 годзе, Гётэ наступныя шэсць год шмат вандраваў, наведаў Венецыю, суправаджаў герцага ў яго паездцы ва Вроцлаў, удзельнічаў у ваеннай кампаніі супраць Напалеона. У чэрвені 1794 ён пазнаёміўся з Фрыдрыхам Шылерам, які прасіў дапамогі ў выданні часопісу, а пасля жыў галоўным чынам у Веймары. Сяброўства з Шылерам, сумесная праца над сатырычнымі Ксеніямі (1796), баладамі (1797) сталі для Гётэ выдатным творчым стымулам. Былі скончаныя і апублікаваныя многія яго творы, у тым ліку «Рымскія элегіі». Былі завершаныя «Гады вучэння Вільгельма Майстра», працягнулася праца над «Фаўстам», з’явіліся некалькі новых твораў («Алексіс і Дора», «Амінтас», «Герман і Даратэя» і іншыя). Іаган Гётэ напісаў у прозе «Гутаркі нямецкіх эмігрантаў».

У 1806 годзе Гётэ ажаніўся з Крысціянай Вульпіус, маладой жанчынай, ад якой меў шмат дзяцей, з якіх, аднак, выжыў толькі сын Аўгуст.

У сярэдзіне 1810-х гг. Гётэ напісаў лібрэта да музыкі оперы «Фаўст» аўтарства А. Г. Радзівіла, кампазітара родам з Вільні.

Слава Іагана Гётэ распаўсюджвалася шырэй і шырэй. Прыхільнікі з розных краін з’яжджаліся ў Веймар, каб выказаць яму сваю пашану. Сам паэт, аднак, усё больш хаваўся ад людзей і іх меркаванняў, будуючы ў сваёй творчасці ўласны свет прыгажосці і ідэальных формаў. Гётэ пачаў займацца прыродазнаўствам.

Канец жыцця

Да самой смерці Гётэ працягваў быць актыўным пісьменнікам і палымяным каханкам. Свае пачуцці да чарговай пасіі Марыяны фон Вілемер ён выказаў у «Заходне-ўсходнім дыване».

Свае ўспаміны Гётэ ўвасобіў у творы «Сачыненне і праўда». Неўзабаве перад сваёй смерцю ён скончыў другую частку драмы «Фауст», яшчэ аднаго знакавага твору, над якім Гётэ працаваў доўгія дзесяцігоддзі. У гісторыі доктара Фауста Іаган Гётэ паказвае шлях чалавека-шукальніка з заблытанага жыцця да паразумення яго сапаўднага паклікання — службы грамадству.

Вялікі паэт памёр у Веймары ва ўзросце 83 гадоў.

Творчасць Гётэ

Энтані Графтан назаве Гётэ «ўзорам таго, як антычныя ідэалы ўзбагачалі сучасную культуру»[9].

Ранняя творчасць

Першым значным творам Гётэ гэтай новай пары з’яўляецца «Гёц фон Берліхінген» (спачатку «Gottfried von Berlichingen mit der eisernen Hand»), 1773) — драма, што вырабіла на сучаснікаў велізарнае ўражанне. Яна высоўвае Гётэ ў першыя шэрагі нямецкай літаратуры, ставіць яго на чале пісьменнікаў перыяду «Буры і націску». Своеасаблівасць гэтага твора, напісанага прозай у манеры гістарычных хронік Шэкспіра, не столькі ў тым, што ён рэабілітуе нацыянальную даўніну, драматызуючы гісторыю рыцара XVI стагоддзя, — бо ўжо Бодмер, Э. Шлегель, Клапшток, а пад канец XVII стагоддзя Лоэнштейн («Арміній і Туснельда») звярталіся да старажытных перыядаў германскай гісторыі, — колькі ў тым, што гэта драма, узнікаючы за межамі літаратуры ракако, уступае таксама ў супярэчнасць з літаратурай Асветніцтва, найболей уплывовым дагэтуль плынню культуры. Выява змаганца за сацыяльную справядлівасць — тыповую выяву літаратуры Асветніцтва — атрымвае ў Гётэ незвычайную інтэрпрэтацыю. Рыцар Гёц фон Берліхінген, які засмучаецца пра становішча спраў у краіне, узначальвае сялянскае паўстанне; калі ж апошняе прымае вострыя формы, адыходзіць ад яго, кленучы перарослы яго рух. Усталяваны правапарадак святкуе: прад ім роўна нямоглыя рэвалюцыйны рух мас, вытлумачаны ў драме як развязаны хаос, і асоба, што спрабуе супрацьставіць яму «свавольства». Гёц знаходзіць волю не ў свеце людзей, але ў смерці, у зліцці «з маці-прыродай». Значэнне знака мае апошняя сцэна п’есы: Гёц выходзіць з вязніцы ў сад, бачыць бязмежнае неба, яго атачае якая ажывае прырода: «Бог Усёмагутны, як добра пад Тваім небам, як добрая воля! Дрэвы распускаюць ныркі, увесь свет выкананы спадзяванняў. Бывайце, дарагія! Карані мае падсечаны, сілы мяне пакідаюць». Апошнія словы Гёца: «О, якое нябеснае паветра! Свабода, воля!».

Творы

• «Клавіга» (1774)
• «Пакуты юнага Вертэра» (1774)
• «Іфігенія ў Таўрыдзе» (1779—1788)
• «Тарквата Таса» (1780—1789)
• «Лясны цар» (1782)
• «Эгмант» (1788)
• «Досвед пра метамарфоз раслін» (1790)
• «Рэйнэкэ-ліс[de]» (1792)
• «Герман і Даратэя[de]», (1794)
• «Фаўст» (1774—1832)
• «Да тэорыі колеру» (ням.: Zur Farbenlehre), (1810)
• «Заходне-ўсходні дыван[de]» (1819)
• Аўтабіяграфія

«Пакуты юнага Вертэра»

«Пакуты юнага Вертэра» (1774) — раман у лістах, самае дасканалае стварэнне Гётэ перыяду «Буры і націску». Калі «Гёц фон Берліхінген» зрабіў імя Гётэ шырока вядомым у Германіі, то «Вертэр» даў аўтару сусветную славу. У рамане адлюстраваны канфлікт паміж чалавекам і светам, што прыняў форму любоўнай гісторыі. Вертэр — рамантык, моцная ў сваім разуменні асоба. Фінальным стрэлам юнак кідае выклік жорсткаму, несправядліваму свету і якія жывуць у ім ганарыстым людзям. Ён адпрэчвае законы цяперашняй бюргеровской Германіі і аддае перавагу памерці, але не зраўнацца напышлівым, ліслівым людзям. Ён — антыпод Праметэя, і ўсё ж Вертэр-Праметэй — канчатковыя звёны аднаго ланцуга вобразаў Гётэ перыяду «Буры і націску». Іх быццё ў роўнай меры разгортваецца пад знакам асуджанасці. Вертэр спусташае сябе ў спробах адбараніць рэальнасць выдуманага ім свету, Праметэй імкнецца ўшанаваць сябе ў стварэнні «вольных», незалежных ад улады Алімпа істот, стварае рабоў Зеўса, людзей, падначаленых вышэй іх якія стаяць, трансцэндэнтным сілам.

«Іфігенія»

Іфігенія — гераіня аднайменнай драмы — ратуе свайго брата Арэста і яго сябра Пілада, якіх як чужаземцаў чакае смерць на берагах Таўрыды, тым, што аддае свой і іх лёс у рукі Таанта — цара Таўрыды, адмаўляючыся ад іншых, прапанаваных Піладам, шляхоў выратавання. Гэтым учынкам яна здымае з роду Тантала праклён. Свавольства Танталу адкуплена Іфігеніяй, якая зракаецца ад свавольства. Разам з Іфігеніяй Арэст — глыбока паказальная фігура. У пачатку драмы ён, гнаны фурыямі, агорнуты злавеснай турботай. Уся яго істота ахоплена замяшаннем, апантанасцю; канец драмы прыносіць яму вылячэнне. У яго душы, абноўленай Іфігеніяй, запаноўвае мір. Арэст, падобна Гёцу і Вертэру, спадзяваўся знайсці вызваленне ў смерці; падобна Праметэю, ён бачыў у алімпійцах істот, варожых чалавеку; падобна многім персанажам эпохі «Буры і напору», ён не ў сілах быў нідзе знайсці «адпачынку і супакою» [ср. верш «Jägers Nachtlied» — «Начная песня паляўнічага» («ніколі, ні дома, ні ў поле, не знаходзіць ні адпачынку, ні супакою…»)]. Іфігенія вылечвае яго. У фінале п’есы ён дзее як ёй падобны. Арэст — двайнік Гётэ, які пераадольвае «Буру і націск».

«Рымскія элегіі»

Цэнтральны вобраз «Элегій» — паэт (Гётэ), перапоўнены паганскай радасцю жыцця, далучаюцца да свету антычнай культуры («Тут я ў старажытных учусь… На гэтай класічнай глебе цяперашняе стагоддзе і мінулае больш зразумела мне кажуць», V элегія), Які бачыць свет вокам скульптара («Гляджу чуллівыя вочы, глядзелай рукой мацаю», там жа). Ён аддаецца радасцям пачуццёвага кахання, але любоў цяпер тлумачыцца не як сіла, што збліжае чалавека са смерцю, але як з’ява, якое сведчыць аб трываласці зямных сувязей. Герой «Элегія» бярэ ў жыцці ўсё, што яна можа яму даць, не парываецца да недаступнага.

«Эгмант»

Фонам для трагедыі «Эгмант» служыць барацьба Нідэрландаў з іспанскім панаваннем. Аднак Эгмант, пастаўлены ў становішча змагара за нацыянальную незалежнасць, не ахарактарызаваны як змагар, палюбоўнік ў ім засланяе палітыка. Жывучы імгненнем, ён адракаецца ад замаху на волю лёсу, на волю гісторыі. Такая эвалюцыя ладу змагара за лепшую рэчаіснасць у творчасці Гётэ. На змену таму, Гёцу, які ўмее змагацца і ненавідзець, з’яўляецца Эгмант, які прадстаўляе жыцця ісці сваім усталяваным шляхам і гіне ў выніку сваёй бестурботнасці.

«Тарквата Таса»

У 1790 Гётэ заканчвае драму «Тарквата Таса», у якой паказана сутыкненне двух натур: паэта Таса (у вобразе якога часткова ажывае Вертэр), не ўмелага падпарадкаваць сябе законах навакольнага асяроддзя (норавах і звычаях Ферарскага двара), і прыдворнага Антоніа (статс-сакратара герцага Ферары), добраахвотна наступнага гэтых законах, які знайшоў душэўны свет у адмове ад замахаў на нормы прыдворнага побыту. Спробы Тасы супрацьпаставіць волі двара волю сваёй незалежнай «я» сканчаюцца узрушаючай Тасу няўдачай, якая змушае яго ў фінале п’есы прызнаць жыццёвую мудрасць Антоніа («…я моцна за цябе хапаюся абедзвюма рукамі. Так за скалу хапаецца плывец, якая разбіць яго пагражала»). Драма уводзіць нас у псіхічны свет самога Гётэ — былога шцюрмера і хадзіў пад законам Веймарскага двара.

Балады

У 1797 годзе Гётэ і Шылер правялі спаборніцтва ў напісанні балад («год балад»), даўшы такім чынам штуршок развіццю жанру. Сярод балад, напісаных Гётэ — «карынфскімі нявеста» («Die Braut von Korinth»), «скарбашукальнікаў» («Der Schatzgräber»), «Бог і Баядэрка» («Der Gott und die Bajadere»), «Вучань чарадзея» (“Der Zauberlehrling “). У сваіх баладах Гётэ закранаў любоўныя ўзаемаадносіны і імкнуўся, па сцвярджэнні крытыкаў, «спасцігнуць таямніцы светабудовы, зазірнуць у бездань»[10].

«Гады вучэння Вільгельма Майстэра»

Сын заможных бюргераў Вільгельм Майстэр адмаўляецца ад акцёрскай кар’еры, якую ён было выбраў як адзіную, якая дазваляе бюргеру развіць ўсе яго фізічныя і духоўныя здольнасці, стаць незалежным ва ўмовах феадальнага акружэння, нават адыгрываць значную ролю ў жыцці краіны («На падмостках адукаваны чалавек (бюргер) такая ж бліскучая асоба, як і прадстаўнік вышэйшага класа (дваранства)»). Ён адмаўляецца ад сваёй мары і канчае тым, што, пераадолеўшы свой бюргерскі гонар, аддае сябе цалкам у распараджэнне нейкай тайнай дваранскага саюза, які імкнецца згуртаваць вакол сябе людзей, якія маюць падставы баяцца рэвалюцыйнага перавароту (Ярна: «Наша старая вежа дасць пачатак грамадству, якое можа распаўсюдзіцца па ўсіх частках свету… Мы ўзаемна гарантуем адзін аднаму існаванне на той адзіна выпадак, калі дзяржаўны пераварот канчаткова пазбавіць каго-небудзь з нас яго уладанняў»). Вільгельм Майстэр не толькі не замахваецца на феадальную рэчаіснасць, але нават гатовы разглядаць свой сцэнічны шлях як некаторую «сваволю» ў адносінах да яе, паколькі ён прыйшоў да тэатра, акрылены імкненнем узвысіцца над гэтай рэчаіснасцю, развіць у сабе жадаючага панавання бюргера.

Вельмі паказальная эвалюцыя, якая адбылася з выявай Праметэя, які зноў узнікае ў творчасці Гётэ ў пачатку XIX ст. («Пандора»). Некалі мяцежны праціўнік Зеўса малюецца зараз пазбытым сваёй мінуўшчыны бунтарскага запалу, ён вужы толькі майстэрскі рамеснік і мудры апякун людскіх рамёстваў, яго дапаўняе Эпіметэй, што з’яўляецца цэнтральным персанажам п’есы, сузіральнік, чалавек, які наважна цураецца змагання, бунту. У «Пандоры» сустракаюцца словы, гэтак тыповыя для светапогляду Гётэ веймарскага перыяду: «Велічна вы пачынаеце, тытаны, аднак толькі багам дадзена весці да вечна добрага, вечна выдатнага, падайце ім дзеяць… бо з багамі не павінен раўнавацца ніводны чалавек». Усталяваны парадак святкуе, асоба павінна зрачыся ад замахаў на яго, яна павінна дзеяць у строга акрэсленых, предуказанных ёй межах. У эпоху «Буры і напору» Гётэ цешыўся мяцежнай дзёрзкасцю сваіх герояў. Зараз ён цешыцца іх цярплівасцю, іх гатовасцю да самаабмежавання, да адрачэння ад «самаволі». Матыў адрачэння робіцца асноўным матывам у творах спелага і старога Гётэ. На адрачэнне, на ўменне абмяжоўваць свае імкненні Гётэ і яго персанажы глядзяць як на вышэйшую ўчыннасць, ушануй як на закон прыроды. Характэрны падзагаловак рамана «Гады падарожжаў Вільгельма Мейстэра» — «Тыя, што зракаюцца», намякалы на «саюз якія зракаюцца», да якога прыналежыць асноўная маса дзейных асоб рамана (Мейстэр, Ленарда, Ярна-Мантан і інш.). Члены саюза абавязваюцца зрачыся ад замахаў на існы палітычны лад («Неадменнае абавязанне… — не дакранацца ніякіх формаў кіравання… падначальвацца кожнай з іх і не выходзіць з меж яе ўлады»), яны вучацца таймаваць свае парывы, самахоць прымаючы на сябе выкананне розных аброкаў. У сваіх творах веймарскага перыяду Гётэ дакладна імкнецца вычарпаць усе магчымыя віды людскага адрачэння: ён паказвае рэлігійнае адрачэнне («Прызнанні выдатнай душы», VI гл. «Гадоў навукі»), любоўнае адрачэнне («Выбарчае падабенства» — раман, у якім атмасфера ахвярнага адрачэння дасягае высокай напружанасці, «Марыенбадская элегія») і інш.

«Фаўст»

Асноўны артыкул: Фаўст (трагедыя) Найболей вядомым стварэннем Гётэ з’яўляецца яго трагедыя «Фаўст», над якой ён працаваў на працягу ўсяго жыцця.

Асноўныя даты творчай гісторыі «Фаўста»:

• 1774—1775 — «Urfaust» (Прафаўст),
• 1790 — выданне «Фаўста» у выглядзе «урыўка»,
• 1806 — сканчэнне першай часткі,
• 1808 — выйсце ў святло першай часткі,
• 1825 — пачатак працы над другой часткай,
• 1826 — сканчэнне «Алены» (першы накід — 1799),
• 1830 — «Класічная Вальпургіева ноч»,
• 1831 — «Філемон і Баўкіда», сканчэнне «Фаўста».

У «Прафаўсце» Фаўст — вырачаны бунтар, які дарма імкнецца да пранікнення ў таямніцы прыроды, да сцвярджэння ўлады свайго «я» над навакольным светам. Толькі са з’яўленнем пралога «на Небе» (1800) трагедыя засвойвае тыя абрысы, у якіх абвык яе бачыць сучасны чытач. Справы Фаўста атрымваюць новую (запазычаную з Бібліі — Кніга Іова) матываванне. З-за яго спрачаюцца Бог і Сатана (Мефістофель), прытым Бог прадказвае Фаўсту, якому, як і кожнаму шукаламу чалавеку, наканавана мыляцца, выратаванне, бо «сумленны чалавек у сляпым исканьи усё ж цвёрдае ўсвядоміць, дзе правы шлях»: гэты шлях — шлях нястомных імкненняў да адкрыцця сапраўды значнага сэнсу жыцця. Падобна Вільгельму Мейстару, Фаўст, колішне чым выявіць канчатковую мэту свайго існавання, праходзіць шэраг «адукацыйных ступеняў». Першая ступень — яго каханне да наіўнай мяшчаначкі Грэтхен, што канчаецца трагічна. Фаўст пакідае Грэтхен, і тая, у роспачы забіўшы народжанае дзіцё, гіне. Але Фаўст не можа паступіць інакш, ён не можа замкнуцца ў вузкія рамкі сямейнага, пакаёвага шчасця, не можа жадаць лёсы Германа («Герман і Дарацэя»). Ён несвядома імкнецца да больш грандыёзных гарызонтаў. Другая ступень — яго саюз з антычнай Аленай, які павінен сімвалізаваць жыццё, прысвечанае мастацтву.

Фаўст, які быў акружаны аркадская гаямі, на час знаходзіць заспакаенне ў саюзе з выдатнай грачанкай. Але яму не дадзена спыніцца і на гэтай ступені, ён узыходзіць на трэцюю і апошнюю прыступку. Канчаткова адмаўляючыся ад усялякіх парываў у тагасветнае, ён, падобна «тым, што адракаюцца» з «Гадоў вандровак», вырашае прысвяціць свае сілы служэнню грамадству. Задумаўшы стварыць дзяржаву шчаслівых, свабодных людзей, ён пачынае на адваяванай у мора зямлі гіганцкую будоўлю. Аднак выкліканыя ім да жыцця сілы выяўляюць тэндэнцыю ў бок эмансіпацыі ад яго кіраўніцтва. Мефістофель у якасці камандуючага гандлёвым флотам і начальніка будаўнічых работ, насуперак загады Фаўста, знішчае двух дзядкоў земляробаў — Філемона і Баўкіду, якія жывуць у сваёй сядзібе ля старажытнай каплічкі. Фаўст узрушаны, але ён, усё ж працягваючы верыць у перамогу сваіх ідэалаў, да самай смерці кіруе працамі. У канцы трагедыі анёлы ўзносяць душу памерлага Фаўста на неба. Заключныя сцэны трагедыі ў значна большай ступені, чым іншыя творы Гётэ, насычаны пафасам творчасці, стварэння, гэтак характэрным для эпохі Сен-Сымона.

Трагедыя, пісаў на працягу амаль 60 гадоў (з перапынкамі), была пачата ў перыяд «Буры і націску», скончана ж у эпоху, калі ў нямецкай літаратуры панавала рамантычная школа. Натуральна, што «Фаўст» адлюстроўвае ўсе тыя этапы, па якіх варта было творчасць паэта.

Беларускія пераклады

На беларускую мову творы Гётэ перакладалі Ю. Гаўрук, А. Дудар, У. Дубоўка, С. Ліхадзіеўскі, Ю. Таўбін, В. Вольскі, М. Сяднёў, А. Зарыцкі, В. Сёмуха, А. Лойка, Л. Баршчэўскі, У. Папковіч, Я. Бяласін і інш. Шэраг афарызмаў Гётэ перакладзены Я. Барычэўскім.

Заўвагі

1. 1 2 Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118540238 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 9 красавіка 2014.
2. 1 2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
3. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118540238 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 10 снежня 2014.
4. 1 2 Archivio Storico Ricordi — 1808. Праверана 3 снежня 2020.
5. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118540238 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 30 снежня 2014.
6. ↑ http://biodiversitylibrary.org/page/37104235 Праверана 22 мая 2017.
7. ↑ https://www.kunstverein-sachsen.de/chronik/1828-1946.html
8. ↑ Таксама Іаган

9. ↑ [Журнальный зал

   НЛО, 2006 N82

   ЭНТОНИ ГРАФТОН — От полигистора к филологу](http://magazines.russ.ru/nlo/2006/82/gr4.html)

10. ↑ Пронин В.А. Год баллад // Литературная энциклопедия терминов и понятий. — 2001. — С. 180-181.

Найважнейшыя выданні на беларускай мове

• Гётэ, Ё. В. Фаўст / пераклаў Васіль Сёмуха; прадм. А. Міхайлава. Мн., 1991 (Скарбы сусветнай літаратуры).
• Гётэ, Ё. В. Выбраныя творы / Прадмова Л.Баршчэўскага і П.Копанева. — Мн., 1999. — 640 с.(Беларускі кнігазбор).
• Гётэ, Ё. В. Выбраная паэзія [у перакладах Лявона Баршчэўскага і Васіля Сёмухі]. Мн., 2016 (Паэты планеты).
• Гётэ, Ё. В. Спатканне і ростань: Выбр. лірыка / Прадм. і перакл. з ням. А.Лойкі. Мн., 1980 (Паэзія народаў свету).
• Гётэ, І. В. Рэйнэке-ліс / Перакл. з ням. В.Вольскага. Мн., 1935.

Літаратура

• Бекетов А. Н. Гёте, Иоганн Вольфганг // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
• В.М. Жирмунский. Гете в русской литературе. — Л.: Наука, 1981. — 558 с.
• Забулионите, А.-К. И. Тип-образ и универсальность типологического метода в натурфилософии И. В. Гете // Этносоциум и межнациональная культура. № 4 (36). — М., 2011.
• Канаев И. И. Гёте как естествоиспытатель. — Л. : Наука, Ленингр. отд., 1970. — 465 с. — (Научно-биографическая серия). — 6 000 экз.
• Караткевіч У. І наш Фаўст // Караткевіч Уладзімір. Збор твораў у 25 тамах. Том 14. Публіцыстыка. Літаратуразнаўства. Мн., 2016.
• Крупкіна (Сініла), Г. В. Мастацкі космас гётэўскага Фаўста і яго перастварэнне па-беларуску // Роднае слова. 2000. №№ 7—10.
• Сакалоўскі, У. Гётэ і беларуская літаратура // Полымя. 1999. № 8.
• Штейнер Р. Мировоззрение Гёте / Пер. с нем. — СПб.: Деметра, 2011. — 192 с., 500 экз., ISBN 978-5-94459-037-4 («Goethes Weltanschauung», 1897)
• Antoine Berman, L’épreuve de l’étranger. Culture et traduction dans l’Allemagne romantique: Herder, Goethe, Schlegel, Novalis, Humboldt, Schleiermacher, Hölderlin., Gallimard, Essais, 1984. ISBN 978-2-07-070076-9
• Charles Du Bos, Goethe Archives Karéline, 2008.
• Friedrich Gundolf, Goethe, 1916.(ням.)
• Karl Otto Conrady, Goethe — Leben und Werk, Artemis Verlag Zürich 1994, 1040 Seiten.(ням.)
• Richard Friedenthal, Goethe — sein Leben und seine Zeit, Piper-Verlag München.(ням.)
• Nicholas Boyle, Goethe. Der Dichter in seiner Zeit. Aus dem Engl. übers. von Holger Fliessbach. Frankfurt am Main: Insel 2004.(ням.)
• Bd. 1: 1749—1790. (Insel-Taschenbuch. 3025) ISBN 3-458-34725-9.(ням.)
• Bd. 2: 1790—1803. (Insel-Taschenbuch. 3050) ISBN 3-458-34750-X.(ням.)
• George Henry Lewes, Goethe’s Leben und Schriften. übers. von von Julius Frese. Berlin : Duncker 1857.(ням.)
• Gero von Wilpert, Goethe-Lexikon. Stuttgart 1998, Kröner, ISBN 3-520-40701-9.(ням.)
• Goethe, Johann Wolfgang, in Allgemeine Deutsche Biographie, Leipzig, München 1875—1912, Bd. 9, S. 413ff.(ням.)
• Wolfram Voigt/Ulrich Sucker, Johann Wolfgang von Goethe. BSB B. G. Teubner Verlagsgesellschaft, Reihe, Biographien hervorragender Naturwissenschaftler, Techniker und Mediziner Band 38, Leipzig 1987.(ням.)
• Renate Wieland, Schein Kritik Utopie. Zu Goethe und Hegel. München (edition text + kritik) 1992, ISBN 3-88377-419-7.(ням.)
• Ettore Ghibellino, Goethe und Anna Amalia — eine verbotene Liebe, A.J. Denkena-Verlag, Weimar 2003, ISBN 3-936177-02-3.(ням.)
• Peter Matussek, Goethe zur Einführung. Hamburg: Junius, 2002, 2. Aufl., ISBN 3-88506-972-5.(ням.)
• Jürgen Hartmann, Goethe und die Ehrenlegion/ Goethe et la Légion d’Honneur Mainz: Schmidt Universitätsdruckerei, 2005, ISBN 3-93 5647-27-1.(ням.)
• Dorian ASTOR, Goethe. Faust. Texte et dossier, La Bibliothèque Gallimard, Ed. Gallimard, 2002.(фр.)
• Bortoft, La démarche scientifique de Goethe — Editions Triades, 2001.(фр.)
• Marcel Brion, Goethe, Albin Michel, 1982.(фр.)
• Édouard Rod, Essai sur Goethe, Paris, Perrin, 1898.(фр.)
• Nanine CHARBONNEL, Sur le Wilhelm Meister de Goethe, Cousset (Fribourg, Suisse) : Delval, 1987.(фр.)
• Pascal Hachet, Les psychanalystes et Goethe, Paris, L’Harmattan, 1995.(фр.)
• Jad Hatem, Satan, monothéiste absolu selon Goethe et Hallaj, Éditions du Cygne, Paris, 2006.(фр.)
• Jean Lacoste, Goethe — La nostalgie de la lumière, Paris, 2007.(фр.)
• Ruiz, Alain, Le poète et l’Empereur, Goethe et Napoléon, La revue Napoléon no.36 La capitulation de Madrid, novembre 2008.(фр.)
• Sieveking, Hinrich & al. L’Âge d’or du romantisme allemand — Aquarelles et dessins à l’époque de Goethe. Musée de la Vie romantique, Paris, 2008.(фр.)
• Roland Krebs, Johann Wolfgang Goethe, éditions Belin (collection Voix allemandes), Paris, 2010.(фр.)

Гл. таксама

• Інстытут імя Гётэ

Спасылкі

	Ёган Вольфганг фон Гётэ ў Вікіцытатніку
	Ёган Вольфганг фон Гётэ ў Вікікрыніцах
	Ёган Вольфганг фон Гётэ на Вікісховішчы

• Біяграфія на Slounik.org
• Творы ў перакладзе Васіля Сёмухі Архівавана 10 лютага 2006.
• Валянціна Грышкевіч. Гётэ ў беларускім друку Архівавана 25 жніўня 2011.
• Уладзімір Сакалоўскі. Гётэ і беларуская літаратура Архівавана 25 жніўня 2011.

• Луков В. А. Гёте Иоганн Вольфганг(нявызн.). Энцыклопедыя «Мир Шекспира» (world-shake.ru). Архівавана з першакрыніцы 1 лютага 2013. Праверана 22 студзеня 2013.

• Johann Wolfgang von Goethe у DMOZ(ням.)
• Johann Wolfgang von Goethe у DMOZ(англ.)