Іскандэр-намэ

«Іскандэр-намэ[1]» (перс.: اسکندرنامه; таксама выкарыстоўваюцца назвы «Іскендэр-намэ»[2], «Іскандар-намэ»[3] і іншыя) — пятая па ліку паэма класіка персідскай паэзіі Нізамі Гянджэві з яго зборніка «Хамсэ», напісаная паміж 1194 і 1202 гадамі на персідскай мове. Назва творы перакладаецца як «кніга Аляксандра»; паэма з’яўляецца творчай перапрацоўкай Нізамі розных сюжэтаў і легенд аб Іскандэры — Аляксандры Македонскім[4].

Кампазіцыя

Паэма складаецца з дзвюх фармальна незалежных частак, напісаных рыфмаванымі куплетамі маснаві (агульнай колькасцю іх каля 10 500[5]) і з выкарыстаннем метра «мотакарэб» (аруз), якім напісана паэма «Шах-намэ»: «Шараф-намэ» («Кніга славы») і«Ікбал-намэ» або інакш «Кераб-намэ» («Кніга лёсу»). «Шараф-намэ» апісвае (на аснове ўсходніх легенд) жыццё і подзвігі Іскандэра. «Ікбал-намэ» кампазіцыйна дзеліцца на два вялікія раздзелы, якія можна назваць як «Іскандэр-мудрэц» і «Іскандэр-прарок»[4]. У першай частцы паэмы Іскандэр заваёўвае свет, у другой — усведамляе марнасць свету[2].

Час стварэння

Доўгі час выклікалі сумненні час стварэння паэмы і чарговасць яе размяшчэння ўнутры зборніка «Хамсэ». Аднак у пачатку «Шараф-намэ» Нізамі сказаў, што к часу напісання тых радкоў ужо ён стварыў «тры жамчужыны» перад тым, як пачаць «новы арнамент», што пацвердзіла час стварэння. Акрамя таго, Нізамі аплаквае смерць Шырваншаха Аксатана, якому ён прысвяціў паэму «Лейла і Маджнун», і адрасуе свае настаўленні яго пераемніку. К часу завяршэння паэмы ўлада дынастыі Шырваншахаў у Гянджы аслабла, таму Нізамі прысвяціў паэму малеку Ахара Носрат-аль-Дзін Біскін бін Махамаду, якога ён згадвае ва ўводзінах да «Шараф-намэ»[4].

Змест

Вобраз Іскандэра ў Нізамі адрозніваецца ад гістарычнага Аляксандра Македонскага; так, Іскандэр у Нізамі — ідэальны ўладар, палкаводзец і мысліцель. У той жа час Нізамі не маўчаў пра тое, што Іскандэр вёў крывавыя войны, спаганяў даніну і нёс пакуты заваяваным народам. У другой частцы паэмы Іскандэр паказаны ўжо як навуковец і прарок. Паказаны глыбокія пазнанні героя ў навуцы. Напрыклад, ён абмяркоўвае пытанні касмагоніі са знакамітымі грэчаскімі філосафамі[1]. Боскі веснік кажа Іскандэру, што той уганараваны санам прарока, і герой зноў адпраўляецца ў падарожжа, каб абвясціць ісціну ўсяму сусвету[3].

Асноўныя эпізоды легенды пра Аляксандра, якія вядомыя ў мусульманскай традыцыі, сабраныя ў «Шараф-намэ»: нараджэнне Аляксандра, атрыманне ім ў спадчыну македонскага трона, вайна супраць чарнаскурых, якія захапілі Егіпет, вайна з персамі, якая скончылася паражэннем і смерцю Дара (Дарыя III), шлюб Аляксандра з дачкой Дарыя і паломніцтва ў Мекку[6]. Далей Нізамі распавядае аб знаходжанні Аляксандра на Каўказе і яго візіце да царыцы Нусабе з Барды — горада, які размяшчаўся ў непасрэднай блізкасці ад роднага горада Нізамі Гянджы, і яе амазонках. Адтуль Аляксандр накіроўваецца ў Індыю і Кітай. У яго адсутнасць русы нападаюць на Каўказ, захопліваюць Барду (што яны фактычна зрабілі за дзвесце гадоў да Нізамі) і бяруць у палон Нусабу[7]. Даведаўшыся пра гэта, Аляксандр ваюе з русамі і атрымлівае перамогу. Шараф-намэ завяршаецца расповедам пра няўдалыя пошукі Аляксандрам вады вечнага жыцця[8].

У «Ікбал-намэ» Іскандэр дыскутуе з грэчаскімі і індыйскімі філосафамі, і значную частку тэксту складаюць гутаркі, у якіх сем грэчаскіх мудрацоў расказваюць пра свае ідэі аб стварэнні свету[9].

Далей апісваюцца чатыры падарожжы Іскандэра. У чацвёртым падарожжы Іскандэр трапляе ў краіну з ідэальнай грамадскай сістэмай, дзе няма ні ўлад, ні прыгнятальнікаў, ні багатых, ні бедных. Нізамі выказвае думку, што магчыма існаванне грамадства роўных, якія не маюць патрэбы ў кіраўніку[3]. Савецкі ўсходазнавец Я. Э. Бертэльс у артыкуле «Падрыхтоўка да юбілею Нізамі» прадставіў апісанне гэтай краіны прадбачаннем з’яўлення Савецкага Саюза[10].

Істотную частку паэмы складаюць прытчы, якія не маюць прамога дачынення да гісторыі Аляксандра. У завяршэнне Нізамі расказвае пра канец жыцця Аляксандра і акалічнасці смерці кожнага з сямі мудрацоў[11]. У некаторых рукапісах паэмы ёсць раздзел, прысвечаны смерці самога Нізамі; магчыма, гэта больш позняя ўстаўка[12][13].

Зноскі

1. 1 2 Артыкул “Нізамі Гянджеви” // Гісторыя сусветнай літаратуры: У 9 тамах. - АН СССР, 1983.
2. 1 2 Крымскі А. Я. Низамий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
3. 1 2 3 Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.(руск.)
4. 1 2 3 François de Blois ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ(англ.) . Iranica (15 снежня 1998). Праверана 27 студзеня 2017.
5. ↑ Domenico Parrello ḴAMSA OF NEẒĀMI(нявызн.) . Encyclopædia Iranica (10 лістапада 2010). Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2011. Праверана 5 лютага 2011.

   It contains the didactic poem Maḵzan al-asrār in around 2,260 couplets in sari’ meter; three epic romances: Ḵosrow o Širin (q.v.) in around 6,500 couplets in hazaj meter, Leyli o Majnun (q.v.) in around 4,600 couplets in hazaj meter, and Haft peykar (q.v.) in about 5130 couplets in ḵafif meter; and the Eskandar-nāma (qv), which can be regarded as an epic interlaced with didactic observations and consists of two formally separate parts, in all about 10,500 couplets in motaqāreb meter.

6. ↑ François de Blois ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ(англ.) . Iranica (15 снежня 1998). Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2011. Праверана 16 верасня 2010.

   ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ … The principal episodes of the legend of Alexander, as known to the Muslim tradition, are elaborated in the Šaraf-nāma: the birth of Alexander, his succession to the Macedonian throne, his war against the Negroes who had invaded Egypt, the war with the Persians, ending with the defeat and death of Dārā (see DARIUS III) and Alexander’s marriage to Dārā’s daughter, his pilgrimage to Mecca.

7. ↑ François de Blois ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ(англ.) . Iranica (15 снежня 1998). Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2011. Праверана 16 верасня 2010.

   ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ … Neẓāmī then dwells at some length on Alexander’s stay in the Caucasus and his visit to Queen Nūšāba of Barda’a (qv; in the immediate neighborhood of Neẓāmī’s home town, Ganja) and her court of Amazons ; this lady takes over the role of Candace in earlier versions of the Alexander saga. Alexander then goes to India and China. During his absence the Rūs (i.e., the Russian Vikings) invade the Caucasus and capture Barda’a (as they in fact did some two centuries before Neẓāmī’s time) and take Nūšāba prisoner.

8. ↑ François de Blois ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ(англ.) . Iranica (15 снежня 1998). Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2011. Праверана 16 верасня 2010.

   ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ … Alexander’s wars with the Rūs, which are depicted at considerable length, end with his victory and his magnanimous treatment of the defeated army. The Šaraf-nāma concludes with the account of Alexander’s unsuccessful search for the water of immortal life.

9. ↑ François de Blois ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ(англ.) . Iranica (15 снежня 1998). Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2011. Праверана 16 верасня 2010.

   ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ … In the Eqbāl-nāma Alexander, the undisputed ruler of the world, is depicted no longer as a warrior, but as a sage and a prophet. He debates with Greek and Indian philosophers, and a sizeable part of the text is occupied by the discourses in which the seven Greek sages elaborate their ideas about the creation.

10. ↑ «Долго ездит мудрец, объехал он и юг, и запад, и восток, но счастья не нашел нигде. Наконец, путь привел его на север. Если бы мы попытались начертить его маршрут на карте, то это место оказалось бы приблизительно в Сибири. И вот там-то, наконец, Искандер нашел то, что искал. Он встретил народ, не знавший ни богатых, ни бедных, не знавший ни угнетения, ни притеснения, не ведающий ни царей, ни тиранов. В этом свободном обществе, где силы не тратятся на борьбу, все устремлено на улучшение и устроение жизни.
    Там люди сумели преодолеть болезни, удлинить до предела радостную жизнь человека. Там все цветет, все радует глаз, это — царство вечного мира и вечной радости. Найдя эту изумительную страну, Искандер восклицает, что если бы он ранее знал о её существовании, то не тратил бы попусту время на бесплодные поездки, а сразу же сделал бы для себя законом её образ жизни.
    Может быть, буржуазным исследователям эта страна и казалась „схоластическим измышлением“. Мы, советские читатели Низами, совсем иначе смотрим на это дело. Мы знаем эту страну, мы имеем счастье жить в такой стране и знаем, по какому пути нужно идти, чтобы добиться этого счастья.
    И глубоко волнует советского читателя, что великий мыслитель Азербайджана XII в. эту страну поместил в тот географический район, где и в самом деле осуществилась его великая мечта. Заметим, что этой картиной завершается все творчество Низами, что весь его творческий путь представляет собой как бы подъём, устремленный к этой кульминационной точке (…) И вот теперь в стране победившего социализма, в стране, не знающей страха перед исторической правдой, советские ученые берут на себя почетную задачу дать народам своей страны то сокровище, которое веками от них утаивали.» Бертельс Е. Э. Подготовка к юбилею Низами. — Литературная газета. 10.12.1939, № 68.
11. ↑ François de Blois ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ(англ.) . Iranica (15 снежня 1998). Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2011. Праверана 16 верасня 2010.

    ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ … But we find also a number of extended parables, of only tangential connection with the Alexander story but exceptionally well told. The poet then tells of Alexander’s end and adds an account of the circumstances of the death of each of the seven sages.

12. ↑ François de Blois ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ(англ.) . Iranica (15 снежня 1998). Праверана 27 студзеня 2017.

    Some but by no means all of the manuscripts also insert a chapter, printed as chap. 40, referring to the death of Neẓāmī at the age of sixty-three; it is really astonishing that quite a few modern scholars have considered this to be part of Neẓāmī’s text.

13. ↑ «В РАВНОВЕСЬЕ ПРИВЕЛ ОН ЗЕМНЫЕ ДЕЛА…» НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ. ИСКЕНДЕР-НАМЕ

Спасылкі

	Іскандэр-намэ на Вікісховішчы

• Артыкул у Encyclopaedia Iranica