Анатоль Васільевіч Луначарскі

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Луначарскі (значэнні). Анатоль Васільевіч Луначарскі (руск.: Анато́лий Васи́льевич Лунача́рский; 11 (23) лістапада 1875 года, Палтава, Расійская імперыя — 26 снежня 1933, Ментона, Францыя) — рускі савецкі пісьменнік, грамадскі і палітычны дзеяч, перакладчык, публіцыст, крытык, мастацтвазнаўца.

Акадэмік АН СССР, з кастрычніка 1917 па верасень 1929 года — першы наркам асветы, актыўны ўдзельнік рэвалюцыі 1905—1907 гадоў і Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года.

Біяграфія

Анатоль Луначарскі нарадзіўся ў 1875 годзе ў Палтаве, ад пазашлюбных адносін сапраўднага стацкага саветніка Аляксандра Іванавіча Антонава (1829—1885) і Аляксандры Якаўлеўны Растоўцавай (1842—1914), дачкі Я. П. Растоўцава. Імя па бацьку, прозвішча і дваранскае званне атрыманы Луначарскім ад яго айчыма Васіля Фёдаравіча Луначарскага, прозвішча якога, у сваю чаргу, — вынік перастаноўкі слагоў у прозвішчы «Чарналускі» [5] (паходзіць ад дваранскага роду Чарналускія). Так як айчым Луначарскага быў пазашлюбным сынам двараніна і прыгоннай сялянкі, пры нараджэнні ён не атрымаў дваранства і даслужыўся да шляхты на дзяржаўнай службе [6]. Складаныя сямейныя адносіны маці і айчыма, няўдалыя спробы разводу драматычна адбіліся на маленькім Анатолі: з-за жыцця на дзве сям’і і сварак маці і айчыма яму нават давялося застацца на другі год у гімназіі [7].

З марксізмам пазнаёміўся яшчэ падчас навучання ў Першай мужчынскай гімназіі ў Кіеве; адным з гімназічных таварышаў Луначарскага быў М. А. Бярдзяеў, з якім пасля Луначарскі палемізаваў. У 1892 годзе як прадстаўнік гімназіі быў уключаны ў склад нелегальнага агульнавучнёўскага марксісцкага цэнтра, прадстаўніком ад Кіеўскага рэальнага вучылішча ў якім быў У. А. Усеваложскі. Вёў прапаганду сярод рабочых. У 1895 годзе, скончыўшы гімназію, адправіўся ў Швейцарыю, дзе паступіў у Цюрыхскі ўніверсітэт.

Ва універсітэце слухаў курс філасофіі і прыродазнаўства пад кіраўніцтвам Рыхарда Авенарыуса; вывучаў працы Карла Маркса і Фрыдрыха Энгельса, а таксама работы французскіх філосафаў-матэрыялістаў; вялікі ўплыў на Луначарскага аказалі і пазітывісцкія (ідэалістычныя па ацэнцы Леніна) гледжанні Авенарыуса, якія ўступалі ў супярэчнасць з марксісцкімі ідэямі. Вынікам вывучэння эмпірыякрытыцізма стала двухтомнае даследаванне «Рэлігія і сацыялізм», адной з асноўных ідэй якога з’яўляецца сувязь філасофіі матэрыялізму з «рэлігійнымі летуценьнямі» мінулага. Да швейцарскаму перыяду жыцця Луначарскага ставіцца і збліжэнне з Пляханаўскай сацыялістычнай групай «Вызваленне працы».

У 1896—1898 гадах малады Луначарскі падарожнічаў па Францыі і Італіі, а ў 1898 годзе прыехаў у Маскву, дзе стаў займацца рэвалюцыйнай працай. Праз год ён быў арыштаваны і высланы ў Палтаву [8]. У 1900 годзе арыштаваны ў Кіеве, месяц знаходзіўся ў Лук’янаўскай турме, накіраваны ў высылку — спачатку ў Калугу, а затым у Волагду і Тоцьме. У 1903 годзе, пасля расколу партыі, Луначарскі стаў бальшавіком. У 1904 годзе, пасля заканчэння высылкі, Луначарскі пераехаў у Кіеў, а затым у Жэневу, дзе стаў членам рэдакцый бальшавіцкіх газет «Пролетарий», «Вперёд». Неўзабаве Луначарскі становіцца адным з лідараў бальшавікоў. Зблізіўся з А. А. Багданавым і В. І. Леніным; пад кіраўніцтвам апошняга ўдзельнічаў у барацьбе з меншавікамі — Мартова, Данам і інш. Удзельнічаў у працы III з’езда РСДРП, дзе выступіў з дакладам пра ўзброеным паўстанні і IV з’езда РСДРП (1906). У кастрычніку 1905 адправіўся для агітацыі ў Расію. Пачаў працаваць у газеце «Новае жыццё»; быў неўзабаве арыштаваны і аддадзены пад суд за рэвалюцыйную агітацыю, але ўцёк за мяжу. У 1906—1908 гадах вёў мастацкі аддзел часопіса «Адукацыя».

Да канца 1900-х гадоў ўзмацніліся філасофскія рознагалоссі паміж Луначарскім і Леніным, неўзабаве перарослыя ў палітычную барацьбу. У 1909 годзе Луначарскі прыняў актыўны ўдзел у арганізацыі вельмі левай групы «Наперад» (па назве часопіса «Наперад» (руск.: Вперёд), выдаваўся гэтай групай). Паколькі фракцыя бальшавікоў выключыла гэтую групу са сваіх шэрагаў, у далейшым, аж да 1917 года, Луначарскі знаходзіўся па-за фракцый. «Луначарскі вернецца ў партыю, — казаў Ленін Горкаму, — ён меней індывідуаліст, чым тыя двое (Багданаў і Базараў). На рэдкасць багата адораны натура». Сам Луначарскі адзначаў пра свае стасункі з Леніным (адносіцца да 1910 году): «Мы асабіста не парвалі адносін і ня абвастрае іх».

Яшчэ ў 1907 годзе ўдзельнічаў у Штутгарцкі кангрэсе Інтэрнацыяналу, затым — у Капенгагенскім. Працаваў аглядальнікам заходнееўрапейскай літаратуры ў шматлікіх расійскіх газетах і часопісах, выказваўся супраць шавінізму ў мастацтве.

З самага пачатку Першай сусветнай вайны Луначарскі заняў інтэрнацыяналістычныя пазіцыю.

У канцы 1915 года пераехаў са сваёй сям’ёй з Парыжа ў Швейцарыю.

У 1917 годзе

Вестка пра Лютаўскую рэвалюцыю 1917 года ашаламіла Луначарскага. 9 траўня, пакінуўшы сям’ю ў Швейцарыі, ён прыбыў у Петраград і ўвайшоў у арганізацыю «міжраёнцаў», якая абрала яго дэлегатам Першага Усерасійскага з’езда Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў (3-24 чэрвеня 1917 года). Выступаў з абгрунтаваннем ідэі роспуску Дзяржаўнай Думы і Дзяржаўнага савета, перадачы ўлады «працоўным класах народа». 11 чэрвеня адстойваў інтэрнацыяналісцкай пазіцыі пры абмеркаванні ваеннага пытання. У ліпені увайшоў у рэдакцыю створанай Максімам Горкім газеты «Новае жыццё», з якой супрацоўнічаў з моманту свайго вяртання. Неўзабаве пасля ліпеньскіх дзён быў абвінавачаны Часовым урадам у дзяржаўнай здрадзе і арыштаваны. З 23 ліпеня па 8 жніўня знаходзіўся ў турме «Крыжы»; у гэты час завочна быў абраны адным з ганаровых старшыняў VI з’езда РСДРП(б), на якім міжраёнцы аб’ядналіся з бальшавікамі.

8 жніўня на Петраградскай канферэнцыі фабзаўкомаў выступіў з прамовай супраць арыштаў бальшавікоў. 20 жніўня стаў кіраўніком фракцыі бальшавікоў у Петраградскай гарадской думе. Падчас Карнілаўскіх выступаў настойваў на перадачы ўлады Саветам. Са жніўня 1917 года Луначарскі працаваў у газеце «Пралетарый» (якая выходзіла замест закрытай урадам «Праўды») і ў часопісе «Асвета»; вёў актыўную культурна-асветніцкую дзейнасць сярод пралетарыяту; стаяў за скліканне канферэнцыі пралетарскіх асветніцкіх таварыстваў.

У пачатку восені 1917 года абраны старшынёй культурна-асветніцкай секцыі і намеснікам Петраградскага гарадскога галавы; стаў членам Часовага Савета Расійскай Рэспублікі. 25 кастрычніка на экстранным пасяджэнні Петраградскага Савета РСД падтрымаў лінію бальшавікоў; выступіў з гарачай прамовай, накіраванай супраць тых, хто пакінуў пасяджэнне правых меншавікоў і эсэраў.

Пасля Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі ўвайшоў у сфармаванае II Усерасійскім з’ездам Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў ўрад у якасці наркама асветы. У адказ на бамбаванне бальшавікамі гістарычных помнікаў Масквы падчас узброенага паўстаньня ў другой сталіцы Расіі, пакінуў пасаду наркама асветы 2 лістапада 1917 года. На наступны дзень народныя камісары прызналі адстаўку «недарэчнай», і Луначарскі адклікаў яе. Быў прыхільнікам «аднастайнага сацыялістычнага ўрада», але, у адрозненне ад В. Нагіна, А. Рыкава і іншых, з Саўнаркама на гэтай падставе не выходзіў. Заставаўся наркамам асветы да 1929 года.

Пасля Кастрычніцкага перавароту

Па сведчанні Л. Д. Троцкага, Луначарскі ў якасці наркама асветы адыграў важную ролю ў прыцягненні старой інтэлігенцыі на бок бальшавікоў [9].

У 1918—1922 гадах Луначарскі ў якасці прадстаўніка Рэўваенсавета працаваў у прыфрантавых абласцях. У 1919—1921 гадах — член Цэнтральнай рэвізійнай камісіі РКП(б). Быў адным з дзяржаўных абвінаваўцаў на працэсе эсэраў ў 1922 году. У першыя паслярэвалюцыйныя месяцы Луначарскі актыўна адстойваў захаванне гістарычнай і культурнай спадчыны.

Луначарскі быў прыхільнікам перакладу рускай мовы на лацінку і лічыў такі пераход непазбежным. У 1929 году Народны Камісарыят асветы РСФСР утварыў камісію па распрацоўцы пытання аб лацінізацыі рускага алфавіту.

Лацінізацыю вырашылі пачаць з моў нацыянальных меншасцяў.

Не ўдзельнічаючы ва ўнутрыпартыйнай барацьбе, Луначарскі ў рэшце рэшт далучыўся да пераможцаў, але, па словах Троцкага, «да канца заставаўся ў іх шэрагах іншароднай фігурай» [10]. Увосень 1929 года быў зрушаны з пасады наркама асветы і прызначаны старшынёй Вучонага камітэта пры ЦВК СССР. Акадэмік АН СССР (1930) [11].

У верасні 1933 года прызначаны паўнамоцным прадстаўніком СССР у Іспанію, куды не змог прыбыць па стане здароўя. Намеснік кіраўніка савецкай дэлегацыі ў час канферэнцыі па раззбраенні пры Лізе Нацый. Памёр у снежні 1933 года ў шляху ў Іспанію ад стэнакардыі на французскім курорце Мэнтана. Цела крэміравана, урна з прахам ўстаноўлена ў Крамлёўскай сцяны на Краснай плошчы (Масква).

Зноскі

1. 1 2 3 4 Дейч А. И. Луначарский // Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 4. — С. 448–453.
2. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118818694 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 9 красавіка 2014.
3. 1 2 Луначарский Анатолий Васильевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
4. ↑ Луначарский Анатолий Васильевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.
5. ↑ Значэнне прозвішчы Луначарскі Архівавана 19 лістапада 2011..
6. ↑ В. Ф. «Луночарскі» ў 1848 годзе скончыў у Ніжыне Юрыдычны ліцэй князя Безбародка са ступенню кандыдата; у 1880-х гадах у чыне сапраўднага стацкага саветніка служыў членам Палтаўскага акруговага суда. — Гербель Н. В. Гімназія вышэйшых навук і Ліцэй князя Безбародка. — СПб., 1881, с. CLI.
7. ↑ И. А. Луначарская Да навуковай біяграфіі А. В. Луначарскага «Руская літаратура», 1979 № 4.
8. ↑ Н. А. Трифонов, И. Ф. Шостак А. В. Луначарский и «Московское дело» 1899 года
9. ↑ Л. Троцкий. // Силуэты: политические портреты. М., 1991. Стр. 369—370.
10. ↑ Л. Троцкий. // Силуэты: политические портреты. — С. 370
11. ↑ Глухарёв Н. Н. К ВОПРОСУ О ДЕЯТЕЛЬНОСТИ А. В. ЛУНАЧАРСКОГО НА ДОЛЖНОСТИ ПРЕДСЕДАТЕЛЯ УЧЁНОГО КОМИТЕТА ЦИК СССР (1929—1933)