Калідаса

Калідаса (санскр. कालिदास, Kālidāsa, літаральна «Слуга (багіні) Калі»), індыйскі драматург і паэт. Жыў у 4 ці 5 стагоддзі ў імперыі Гупта. Пісаў на класічным санскрыце, яго месца ў санскрытамоўнай літаратуры параўноўваецца з месцам Шэкспіра ў англамоўнай. П’есы і паэмы Калідасы засноўваюцца на індуісцкай міфалогіі і філасофіі. Драма Калідасы «Шакунтала» стала адным з першых твораў усходняй літаратуры, якія перакладзены на еўрапейскія мовы і пазнаёміў Еўропу з літаратурай Усходу.

Час жыцця і творчасці

Час і акалічнасці жыцця Калідасы невядомыя. Не захавалася ніводнага дакумента той эпохі, датычнага паэта. Таксама адсутнічаюць згадванні пра яго сучаснікаў і нашчадкаў. Вядомыя народныя легенды пра яго, аднак інфармацыі, што змяшчаецца ў іх, давяраць немагчыма. Адзіным спосабам зрабіць якія-небудзь здагадкі пра жыццё Калідасы з’яўляецца гістарыяграфічны аналіз яго твораў, яго мовы і персанажаў. Ніякіх фактычных звестак пра аўтара яго твора не ўтрымваюць. Складанасць складаецца таксама ў тым, што ў цэлым існуе вельмі мала гістарычных дакументаў пра Індыю той эпохі, колькасць легендаў нашмат перасягае колькасць верагоднай інфармацыі.

Найранейшы перыяд, да якога адносілі жыццё Калідасы, — VIII стагоддзе да н.э. Іпаліт Фош (фр.: Hippolyte Fauche) высунуў здагадку, што паэт жыў у часы кіравання Агніварны з Сонечнай дынастыі. Менавіта гэтым уладцам сканчаецца «Рагхувамша» Калідасы, прысвечаная гісторыі цароў гэтай дынастыі. З іншага боку, народныя паданні злучаюць жыццё Калідасы з эпохай кіравання цара Бходжы Парашары, валадара Малаў, які кіраваў у Дхары і Уджайні, каля 1040—1090 гг. Існуе нават апакрыфічны (пазней) твор індыйскай літаратуры, у якім малюецца жыццё Калідасы пры названым двары. Гэтыя крайнія рамкі (VIII стагоддзе да н.э. — XI стагоддзе н.э.) у наш час звужаны да больш дакладных.

Драмы і іншыя творы Калідасы не ўтрымваюць у сабе ніякіх простых указанняў на час іх складання. Згадванне пра грэчаскіх нявольніц сведчыць пра параўнальна позны час, а формы пракрыта ў гаворках некаторых дзейных твараў паказваюць на вялікую храналагічную адлегласць, адлучальную іх ад мовы надпісаў цара Ашокі, ці Піядасі. Сумнеўна, аднак, каб Калідаса жыў у XI стагоддзі, бо творы іншых пісьменнікаў гэтага стагоддзя выяўна сведчаць пра літаратурны заняпад, тады як драмы Калідасы ўяўляюць сабою кульмінацыйны пункт індыйскай паэзіі.

Больш дакладны дыяпазон заснаваны на наступных здагадках. У п’есе «Малавіка і Агнімітра» адным з галоўных герояў з’яўляецца цар Агнімітра. Мусібыць, Калідаса мог стварыць п’есу пра яго асабістае жыццё толькі праз нейкі час. Бо час кіравання цара вядомы (149—141 год да н.э.), гэта дае ніжнюю мяжу жыцця Калідасы не раней II стагоддзі да н.э. Верхняя мяжа вызначаецца з датавання Айхальскага надпісу (англ.: Aihole inscriptions) — 634 год. Выходзячы з таго, што ў ёй гаворыцца пра Калідасу як пра класіка паэзіі, верхняй мяжой можна прыняць VI стагоддзе.

Існуе індыйскае вершаванае выслоўе, якое змяшчае Калідасу пры двары цара Вікрамы ці Вікрамадыцьі ва Уджайні, разам з іншымі «дзевяццю пэрламі» яго двара — дзевяццю знакамітымі пісьменнікамі і навукоўцамі. Паводле пашыранай версіі гэты час адносіўся да I стагоддзю да н.э. Аднак гэта версія аспрэчваецца навукоўцамі: мала таго, што гэтыя дзевяць славутасцей, як апынулася, жылі ў розны час, сама асоба цара Вікрамадыцьі выклікае сумневы, бо тут найхутчэй маецца на ўвазе не імя, а тытул «Вікрамадыцьі», а гэты тытул насіў не адзін цар Старажытнай Індыі. Паводле гіпотэзы, што мае ў дадзены час найвялікую падтрымку, Вікрамадыцьей быў цар Чандрагупта II, які кіраваў у 380—413 годзе. Пры ім імперыя Гуптаў дасягнула свайго росквіту, што ў большасці выпадкаў азначае і росквіт мастацтваў. Менавіта Чандрагупта II і мог быць тым апекуном паэта, пра які апавядае сярэднявечная індыйская традыцыя.

Аднясенне Калідасы да I стагоддзя да н.э. выклікае сумневы і таму, што тады было б мае права чакаць вялікай розніцы ў культурна-гістарычным дачыненні, паміж яго драмамі і творамі іншага індыйскага драматурга — Бхавабхуці, прыналежнасць якога да VIII стагоддзя ўсталявана даволі трывалае. Тым часам, утрыманне тых і іншых паказвае на іх параўнальную блізкасць па часе ўзнікнення. Галандскі санскрытыст Керн, засноўваючыся на астралагічных дадзеных, наяўных у складаннях меркаванага сучасніка Калідасы — астранома Варахаміхіры, адносіць апошняга да першай паловы VI стагоддзя. Ва ўжыванні да Калідасы гэта здагадка добра гармануе з паказаным ужо фактам блізкасці Калідасы і Бхавабхуці.

Паўднёвыя будысты таксама катэгарычна адносяць Калідасу да VI ст. Да VI ст. адносіць Калідасу і Фергюсан, вядомы сваімі працамі ў вобласці індыйскай храналогіі; але ў апошні час меркаванні Фергюсана адносна эры цара Вік рамы моцна пахістаны. Якобі, засноўваючыся на астралагічных дадзеных, у паэмах, што прыпісваюцца Калідасу, прыходзіць да зняволення, што іх аўтар не мог жыць раней 350 года.

Такім чынам, хоць індыйская традыцыя адносіць жыццё Калідасы да I у. да н.э., але агульны характар яго творчасці і ў прыватнасці яго паэтычная тэхніка, выяўлянае ім знаёмства з дадзенымі грэцкай астраноміі IV ст. і шэраг іншых рыс прымушаюць еўрапейскіх даследнікаў аднесці яго да IV—V ст. н.э. — да часу дынастыі Гупта, цары якой насілі тытул Вікрамадыцьі.

Індыйскі літаратуразнавец Д. Ш. Упадхьяйн, адзін з найбуйнейшых індыйскіх даследчыкаў творчасці Калідасы, правядучы вельмі шырокія даследаванні, заве амаль дакладныя даты жыцця Калідасы — 365—445 гады.

Паходжанне і асоба

Легендарная біяграфія Калідасы ператварае яго ў беднага невуцкага пастуха, які ажаніўся з прынцэсай, атрымаў мудрасць і паэтычны дарунак ад паласкавелай ім багіні Калі (адкуль яго імя «рабынь Калі») і загінулага ад зайздрасці прыдворных; тут — звычайная ў сярэднявечных біяграфіях Захаду і Усходу цыклізацыя казачных «бадзяжных сюжэтаў» вакол вядомай асобы. У іншых паданнях пра Калідасу, прыкладам у шматлікіх анекдотах пра яго паэтычныя перамогі над невуцкімі брахманамі і пыхлівымі прыдворнымі паэтамі, знайшла сабе выраз высокая ацэнка яго літаратурнай спадчыны.

Месца паходжання Калідасы невядомае. Сярод іншых часта завуцца Уджайн, Бенарэс, Дхара (англ.: Dhar). Некаторыя легенды расказваюць пра тое, што Калідаса родам з Бенгаліі, іншыя кажуць пра Цэйлоне ці Кашміры. Д. Ш. Упадхьяя сцвярджае, што Калідаса выхадзец Кашміра.

Таксама паводле некаторых легендаў Калідаса прыналежаў да варны брахманаў. У гэтым ёсць вызначаны сэнс, бо брахманы былі вельмі ўтвораны, і з іх саслоўя сапраўды выйшла мноства вядомых навукоўцаў і дзеячаў культуры. Казачныя гісторыі пра пастухоўства Калідасы і яго жаніцьбу на выдатнай прынцэсе найхутчэй з’яўляюцца народнай міфалагізацыяй жыцця вядомага паэта, хоць не вынята, што яму ўсё ж давялося самому прабівацца наверх, каб у выніку быць пералічаным да найадукаваных людзей свайго часу.

Вымогі да паэта ў эпоху Калідасы былі вельмі высокія. Апроч уласна літаратуры і тэорыі мовы, а таксама іншых выглядаў мастацтваў (танец, пантаміма, музыка), паэт абавязаны быў ведаць логіку, тэорыю вайсковай справы, грунту дзяржавы, філасофскія навукі, астраномію і, вельмі важную ў індыйскай культуры, навуку пра каханне.

Творы

Паэтычная творчасць Калідасы ў дзіўных па майстэрству формах адлюстроўвае псіхаідэалогію вярхушкі феадальнага грамадства. Яму (у адрозненні ад больш ранніх аўтараў) не ўласцівая крытыка існуючых грамадскіх формаў і адносін: у сваім эпасе ён выступае апалагетам асвечанага абсалютызму — апетыя ім у «Радаводзе Рагху» (Raghuvamca) мудрыя цары “толькі для дабра сваіх падданых спаганяюць з іх падаткі: так сонца збірае вільгаць, каб з лішкам яе вярнуць.

У цэнтры паэтычнай увагі Калідасы — ўнутраны свет далёкіх ад жыццёвых клопатаў выбраных шчасліўчыкаў; сіла яго паэзіі ў адлюстраванні незлічоных адценняў усталяваных індыйскай тэорыяй драмы чатырох асноўных паэтычных настрояў, у замілаванні прыгажосцю чалавечага цела і прыроды, у велічных або пяшчотных, але заўсёды ідэалізаваных думках і пачуццях паважнага, сяброўскага або гарачага сяброўства. Яго драмы — звязаны казачным рамантычным сюжэтам шэраг лірычных сцэн, яго эпас — змена насычаных эмоцыямі апісанняў прыроды і карцін вытанчанага побыту.

Калідаса — вялікі майстар слова. Пераклад можа даць толькі слабае ўяўленне аб яго эмацыйных і ў той жа час выразных вобразах, пра нечаканасць і маляўнічасць яго параўнанняў і метафар, пра зграбную «гульню» словам, якая ажыццяўляецца ў практыцы навучання Анандавардханы пра «дхваны» — «водгукі», ўтоеным сімвалічным сэнсе паэзіі. Характэрна яго «сімволіка прыроды»: «Калі месяц праганяе начны змрок, — ён адкідае сваёй каханай — ночы чорныя валасы з твару, і яна ў захапленні ад яго пацалункаў закрывае вочы-лотасы» («Raghuvaṃśa»).

Са шматлікіх твораў, якія прыпісваюцца яму, безумоўна сапраўднымі з’яўляюцца: эпічныя паэмы «Нараджэнне Кумары» — бога вайны (Kumārasambhava) і «Гісторыя роду Рагху» (Raghuvaṃśa), лірычная паэма «Воблака-веснік» (Meghadūta) і тры драмы — «Шакунтала пазнаная» (Abhijñānaśakuntala, захавалася ў двух версіях), «Здабытая мужнасцю Урвашы» (Vikramorvaśīya) і «Малавіка і Агнімітра» (Malavikāgnimitra).

Сюжэты твораў Калідасы часткова запазычаныя са старажытных міфаў і Пуранаў (міф пра шлюб Шывы і Парваці, міф пра каханне зямнога цара Пурураваса да нябеснай панны Урвашы, які распрацоўваўся яшчэ ў Ведах), але відавочна часткова яны ёсць набыткам паэта (напрыклад, легенда пра выгнанне напалову бога Якшаса, які пасылае «воблака-весніка» да сваёй каханай.

Са шматлікіх твораў, якія памылкова прыпісваюцца Калідасы індыйскай традыцыяй, найбольш верагодная прыналежнасць яму «Апісанні часоў года» (Rtusamara) — тыпавога ўзору ідылічнай апісальнай паэзіі.

Калідаса належыць да ліку індыйскіх паэтаў, знаёмства з якімі ў Еўропе ўзыходзіць яшчэ да XVIII ст. (Англійскі пераклад В. Джонса «Шакунтала» у 1789, Г. Вільсана «Воблака-весніка» ў 1813). Ім захапляліся Гумбольдт і Гердэр і Гётэ пераймаў яго ў «Пралозе ў тэатры» [1797] «Фаўста». Неаднаразова здзяйсняліся спробы паставіць п’есы Калідасы на еўрапейскай сцэне.

Эпоха

Жыццё і творчасць Калідасы давяліся на «залатое стагоддзе» старажытнаіндыйскай класічнай культуры. Імперыя Гуптаў дасягае сваёй магутнасці, з’яднаўшы ў адзінае цэлае перш раздробненыя вобласці. На некаторы час забяспечваецца абарона ад іншаземных уварванняў і, тым самым, эканоміка і культура атрымваюць магчымасці для развіцця. Эпоха Гуптаў сімвалізуе пераход да феадальнага ладу, праходжанне карэнных змен у грамадстве.

Характэрнай асаблівасцю індыйскай культуры ў цэлым з’яўляецца яе кансерватызм. Новыя тэндэнцыі не вырабляюць рэвалюцыйных змен, яны ўбудоўваюцца ў існыя ўяўленні, жывуць паралельна з імі. Старажытныя гледжанні могуць існаваць наколькі дагодна доўгае, не знікаючы з часам, што ўтварае тую складанасць і адмысловасць індыйскай культуры, якой яна вядомая.

У эпоху Гуптаў адбываецца некаторае паслабленне саслоўнага ладу Індыі, яе пераход да каставай сістэме. І хоць у літаратуры той пары іерархія варнаў адлюстроўваецца з беспярэчнай паважнасцю, некаторае вызваленне ад догмаў найстаражытных часоў дазваляе ўжыццявіцца самым выдатным творчым праявам індыйскага народа.

Іншай асаблівасцю індыйскай культуры таго часу, як, зрэшты, і іншых эпох, з’яўляецца яе найглыбокая сувязь з рэлігіяй. Рэлігія выходзіла на пярэдні план усюды: у побыце, у дзяржаўнай прыладзе, у грамадскіх адносінах. Культура Індыі працята міфалогіяй таксама моцна, як яе грамадскі лад структураваны каставым падзелам. Велізарныя масы насельніцтва, што жывуць практычна ва ўмовах першабытна-супольнага ладу, служылі сталай крыніцай архаічнага светапогляду, і на якую б высокую ступень развіцця не падымалася эліта, яна не магла адарвацца ад гэтых каранёў. У эпоху Калідасы адбываецца фармаванне індуізма, прыйшэлага на змену брахманізму. Індуізм засвойвае народныя вераванні, трансфармуе даўнейшыя культы, разбурае закаркаваны свет брахманізму, што імкнецца захаваць сябе недатыкальным ад найнізкіх уплываў.

Адным з найважных матываў, якія прыйшлі ў індуізм са старажытнасці, з’яўляецца матыў аскетызма. Пашыраны ў літаратуры таго часу, ён расказвае пра набыццё магутнай містычнай сілы тымі, хто ўстаў на шлях змярцвення цела. Багі пасылаюць да такіх праведнікаў для спакушэння выдатных паннаў, — гэта робіцца адным з найпапулярных матываў класічнай санскрыцкай літаратуры. Аскетызм і эратызм, лёгка ўжываючыся разам у індыйскім светапоглядзе, атрымваюць шырокае шыранне.

Таксама да ліку атрымалых развіццё ідэй у рэлігіі і, адпаведна, і ў мастацтве, ставяцца канцэпцыя «бхакці» (каханне да Бога, як шлях здабыцця асалоды), цыклічнасці сусвету і кармы. У творах Калідасы ўжо прысутнічае канец свету па завяршэнні калпы, аднак ідэі пра ўвесь час паўтаральныя народжанні і смерці яшчэ мела быць паўнавартаснае развіццё ў будучыні.

З’яўляючыся вяршыняй «залатога стагоддзя» класічнай індыйскай літаратуры, творчасць Калідасы адначасна была і яго завяршэннем. Імперыі Гуптаў не наканавана было праіснаваць доўга. Набегі ваяўнічых плямён і ўнутраныя супярэчнасці прывялі да яе досыць хуткага заходу, пасля чаго ў Індыі настаюць змрочныя часы феадальнай раздробненасці, войн і заваёў краіны чужынцамі. Усё гэта ў поўнай меры знаходзіць адлюстраванне ў літаратуры — пасля Калідасы ў санскрыце прасочваюцца сляды заняпаду, і ёй ужо ніколі не будзе наканавана заняць ранейшых вышынь. На змену санскрыцкай літаратуры прыйдзе літаратура на новых мовах.

Перадумовы творчасці

У перыяд творчасці Калідасы літаратура робіцца больш свецкай. Манументальныя эпічныя творы мінулага саступаюць месца творам больш набліжаным да рэальнага жыцця. Іх аўтары ўжо не ананімныя, як раней. Сама літаратура робіцца прадметам разгляду і вывучэння. Знакам адраджэння творчых сіл народа робіцца развіццё жанру драмы, што магчымае толькі ў цывілізацыі, што стаіць на высокай ступені гістарычнага прагрэсу. Драматычны жанр нараджаецца з абрадавых традыцый народа, з папулярных у Індыі публічных чытанняў эпасаў. Да часу жыцці Калідасы драматычнае мастацтва дасягае сур’ёзнай стадыі ўзросту, класічны тэатр Індыі развіўся яшчэ ў сярэдзіне I тысячагоддзя да нашай эры, і паэт мог абапірацца на багаты досвед папярэднікаў. Меркавана, Калідаса мог быць знакам з «Нацьяшастрай» — найстаражытным трактатам па тэатральным мастацтве. Блізка да часу жыццю Калідасы чыніў і Бхамаха (англ.: Bhamaha), першы індыйскі тэарэтык літаратуры, вядомы сваім трактатам «Кавьяланкара» (Kāvyālaṅkāra).

Пра непасрэдны ўплыў на творчасць Калідасы якога-небудзь пісьменніка Індыі казаць вельмі складана ў сувязі са складанасцю вызначэння часу яго жыцця і творчасці. Вызначаны ўплыў зрабіла «Рамаяна», чыё аўтарства прыпісваецца Вальмікі, і яе сляды выяўляюцца ў тварэннях майстра, аднак яна была створана на стагоддзі раней. Ва ўступе да «Малавікі і Агнімітры» Калідаса згадвае як сваіх папярэднікаў Бхасу, Кавіпутру і Саумілу, аднак пра іх жыццё і творчасць практычна нічога невядома.

Мабыць, адзіным паэтам, які пісаў на санскрыце і які жыў у перыяд часу блізкі да часу творчасці Калідасы, можа лічыцца Ашвагхоша, аўтар эпічнай паэмы пра Буду Жыццё Буды (англ.: Buddhacarita). У творчасці Ашвагхоша мова і стыль класічнай санскрыцкай паэзіі ўжо цалкам сфармавана. Да іншых твораў, з якім, меркавана, мог быць знакам Калідаса, можна аднесці наступныя: «Паньчатантра», якая прыпісваецца Вішнушарману (англ.: Vishnu Sharma), «Джатакамала» («Гірлянда джатак») Ар’яшуры (Aryasura), проза Вацьяны, аўтара знакамітай «Камасутры».

«Шакунтала»

Калідаса-драматург вышэй Калідасы-эпіка і лірыка. На чале іх стаіць «Шакунтала пазнаная» ці проста «Шакунтала», узор натакі ці вышэйшай драмы. Гэта гісторыя ўзаемнага кахання цара Душ’янты і Шакунталы, дочкі німфы Менакі і мудрага Вішвамітры. Закаханая Шакунтала, пагружаная ў свае мары, не заўважае набліжэння святога ведыйскага мудрага-старанніка Дурвасаса і тым наклікае на сябе яго гнеў. Дурвасас накладае на яе праклён: цар Душ’янта забудзецца яе і толькі тады ўспомніць, калі ўбачыць на ёй кольца, падоранае ім. Гэты праклён, што застаецца ўтоеным для Шакунталы, і складае драматычную завязку п’есы. Цар адштурхвае ад сябе сваю любую, і толькі пасля шэрага розных перыпетый і чуллівых сцэн, яму трапляецца на вочы яго кольца; ён успамінае мінулае і, сустрэўшы ў небе Індры Шакунталу, якая паспела тымчасам нарадзіць сына, злучаецца з ёй ужо навекі.

Драма ёсць у двух спісах, названых па шрыфце, якім яны напісаны, дэванагары і бенгальскі. Першы карацейшы за другі. На спісе дэванагары заснаваны выданні: Бётлінга (з празаічным нямецкім перакладам, Бон, 1842); Monier Williams’a, c англійскім перакладам (Hertford, 1853, 2 выд. 1876); Буркхарда (Брэслаўль, 1872); Джывананда Від’ясагара (Калькута, 1880).

Бенгальскі спіс выдаў Рыхард Пішэль (Кіль, 2 выд. 1886); з яго зроблены анг. пераклад Джонса (Л. 1789), ім. Фрыцу (Хемніц 1877) і інш. Лепшыя, па дакладнасці, пераклады Бетлингка і Фрыцу. Рускі пераклад выдадзены А. Пуцятай (Масква, 1879), дацкі пёршы. Martin Hammerich (Капенгаген, 1879).

Першым пазнаёміў расійцаў з творчасцю Калідасы вядомы рускі гісторык і пісьменнік Мікалай Карамзін, які ў 1792 годзе пераклаў «Шакунталу» з англійскага на рускую мову. У прадмове да перакладу ён адзначыў:

«Творчы дух жыве не ў адной Еўропе; ён ёсць грамадзянін сусвету. Чалавек усюды — чалавек; усюды мае ён адчувальнае сэрца, і ў люстэрку ўяўлення свайго месціць нябёсы і зямлю. Усюды натура ёсць яго настаўніца і галоўная крыніца яго задавальненняў…

Я адчуваў гэта вельмі жыва, чытаючы Саконталу, драму, складзеную на індзейскай мове, за 1900 гадоў перад гэтым, азіяцкім паэтам Калідасам, і нядаўна перакладзеную на англійскую Віліямам Джонсам, бенгальскім суддзём…»[2]

Памяць

У гонар Калідасы названы кратар на Меркурыі.

Зноскі

1. 1 2 Czech National Authority Database Праверана 8 чэрвеня 2022.
2. ↑ Н. М. Карамзин <О Калидасе и его драме «Саконтала»>

Бібліяграфія

• Krishnamoorthy, Kalidasa (1972)
• Sabnis, S. A., Kalidasa: His Style and His Times (1966)
• Singh, A. D., ed., Kalidasa: A Critical Study (1977)

Літаратура

• Калидаса. Потомки Рагху: Поэма (Песнь 1). Л., 1940
• Калидаса. Избранное. М., 1956
• Иванов Н. М. Калидаса. Биобиблиографический указатель. М., 1957
• Калидаса. Избранное. Драмы и поэмы. М., 1974
• Эрман В. Г. Калидаса. М., 1976
• Калидаса. Шакунтала, или Перстень-примета: Фрагменты. — В кн.: Классическая драма Востока. М., 1976
• Калидаса. Рождение Кумары. — В кн.: Классическая поэзия Индии, Китая, Кореи, Вьетнама, Японии. М., 1977
• Калидаса. Род Рагху (Рагхуванша). СПб., 1996
• Кальянов В. И., Эрман В. Г. Калидаса. Очерк творчества. М.: Гос. изд-во художественной литературы, 1958.
• Гринцер П. А. Санскритская литература IV—VIII вв. н. э. // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1983—1994. — На титл. л. изд.: История всемирной литературы: в 9 т. Т. 2. — 1984. — С. 41—66.

Спасылкі

• Біяграфія Калідасы (англ.)
• Калидаса // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
• Калідаса. Воблачны вястун. Пераклад з санскрыту Ігара Кулікова. Мінск: Выдавец «Зміцер Колас», 2017.