Скарбніца таямніц

«Скарбніца таямніц»[1] (перс.: مخزنالاسرار; таксама выкарыстоўваецца транслітарацыя арыгінальнай назвы, «Махзан аль-асрар») — першая паэма класіка персідскай паэзіі Нізамі Гянджэві з яго зборніка «Хамсэ», напісаная паміж 1173 і 1179 гадамі (па іншых дадзеных, у 1166 годзе або неўзабаве пасля яго[2]) на персідскай мове. Твор прысвечаны ўладару Эрзінджана Фахр ад-дзіну Бахрам-шаху (1155—1218). Паэма складаецца з 2260 маснаві, напісаных у метры «сары»[3].

Жанр і кампазіцыя

«Скарбніца таямніц» адносіцца да дыдактычна-філасофскага жанру[1]; яе таксама можна аднесці да містыка-аскетычнага напрамку[4]. Паэма была напісана пад уплывам манументальнай паэмы Санаі (памёр у 1131 г.) «Сад праўды»[5].

Твор складаецца з уступлення і дваццаці частак (гутарак), прычым кожная наступная гутарка вынікае з сэнсу папярэдняй. Гутаркі ілюструюцца прытчамі[1]. Кожная частка завяршаецца зваротам да самога паэта, які змяшчае яго літаратурны псеўданім[6]. Змест вершаў пазначаецца ў загалоўку кожнай часткі і напісаны ў тыповым гамілетычным стылі[6]. Напісаная ў высока рытарычным стылі паэма «Скарбніца таямніц» не з’яўляецца рамантычнай эпічнай паэмай, яе мэта — пераступіць абмежаванні прыдворнай свецкай літаратуры[6]. Гэтым творам Нізамі працягнуў напрамак, які адкрыў у персідскай паэзіі Санаі і які быў працягнуты многімі персідскімі паэтамі, вядучым сярод якіх з’яўляецца Аттар[6].

Змест

Нізамі прапаведуе ідэальны лад жыцця, а таксама піша пра тое, што чалавек павінен думаць аб сваім духоўным прызначэнні[6]. У некалькіх частках паэмы Нізамі звяртаецца да абавязкаў цароў, але ў цэлым ён хутчэй звяртаецца да ўсяго чалавецтва, чым да свайго царскага заступніка[6].

Першая гутарка «Скарбніцы таямніц» прысвечана стварэнню Адама[1] і развіваецца ў адпаведнасці з Каранам і ісламскай традыцыяй. Аднак пры гэтым гутарка прасякнутая ідэямі аб панаванні чалавека над светам, у ёй таксама адлюстраваныя ўяўленні аб задачах чалавека ў свеце. Другая гутарка паэмы прысвечана выкананню правасуддзя: Нізамі раіць кіраўніку быць пакорлівым і клапаціцца пра духоўныя даброты для дасягнення правасуддзя[1]. У трэцяй гутарцы гаворыцца аб зменлівасці жыцця і цяжкасці таго часу, у якім жыў аўтар[1]. Далей ставяцца важныя філасофскія пытанні аб старасці, узаемаадносінах чалавека з жывёламі і іншыя[1].

У «Скарбніцы таямніц» прысутнічаюць суфійскія традыцыі, сімвалы і вобразы. Так, Нізамі праілюстраваў тое, як вобраз ружы (гол ці гул[7]) успрымаўся ва ўяўленнях людзей сярэдневяковай Персіі[8]. У ісламскай традыцыі ружа асацыюецца з Прарокам Магаметам, што адлюстроўваецца мноствам спосабаў у рэлігійных тэкстах і мастацкай творчасці[9]. Ружы вырошчваліся ў Іране з даўніх часоў[10] і з’яўляліся абавязковым складнікам сярэдневяковага персідскага саду. Ружа лічылася царскай кветкай і сімвалам прыгажосці. Ружа стала асабліва моцным сімвалам у містычнай традыцыі; пачынаючы з XII ст., персідская рэлігійная думка і літаратурная культура насычаныя гэтым сімвалам[11]. У вобразным ладзе персідскай паэзіі каханне салаўя да ружы сімвалізавала імкненне душы містыка да боскага[12]. У «Скарбніцы таямніц» Нізамі раскрыў містычны сімвалізм ружы ў спаборніцтве двух прыдворных лекараў. Хоць расказаная Нізамі прытча ўказвае на моц псіхалагічнага ўнушэння, містычная прырода водару ружы служыць у якасці метафары, як у паэме Нізамі, так і ў класічных тэкстах сярэдневяковай персідскай паэзіі[13].

Уплыў паэмы

Вядома каля 50 перайманняў паэмы ў розных літаратурах Усходу; найбольшая колькасць перайманняў на персідскай мове створана ў Індыі[1].

Пераклады

На азербайджанскую мову «Скарбніцу таямніц» пераклалі такія паэты XX стагоддзя, як Сулейман Рустам і Аббасалі Сараўлу, а таксама Халіл Рза Улуцюрк.

На ангельскую паэму пераклаў Галам Х. Дараб у 1945 годзе[14].

На беларускую мову раздзел «Скарбніцы таямніц» пераклалі Алесь Бачыла і Рыгор Няхай[15].

На рускую мову паэму пераклалі К. Ліпскераў і С. Шэрвінскі. Поўны філалагічны празаічны пераклад на рускую мову ажыццявіў Р. Аліеў.

Зноскі

1. 1 2 3 4 5 6 7 8 Статья «Низами Гянджеви» // История всемирной литературы: В 9 томах. — АН СССР, 1983.
2. ↑ Domenico Parrello ESKANDAR-NĀMA OF NEŻĀMĪ(нявызн.) . Encyclopædia Iranica. Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2011. Праверана 5 лістапада 2017.

   On the basis of the comparison of the manuscripts, the identification of the dedicatees and other textual data, he [François DeBlois] has suggested the following dates of completion for the poems: Maḵzan al-asrār likely in or shortly after 561/1166 (therefore about a decade earlier than the usually accepted date: cf. Chelkowski, p. 77) […]

3. ↑ Domenico Parrello ḴAMSA OF NEẒĀMI(нявызн.) . Encyclopædia Iranica. Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2011. Праверана 5 лістапада 2017.

   It contains the didactic poem Maḵzan al-asrār in around 2,260 couplets in sariʿ meter…

4. ↑ Крымскі А. Я. Низамий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
5. ↑ Charles-Henri de Fouchécour Iran: Classical Persian Literature(нявызн.) . Encyclopædia Iranica (15 снежня 2006). Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2011. Праверана 5 лістапада 2017.

   The first of his five (see below) ‘Treasures’ was influenced by Sanāʾi of Ghazna’s (d. 1131) monumental Garden of Truth (Ḥadiqa al-ḥadiq wa šariʿa al-ṭariqa; q.v.).

6. 1 2 3 4 5 6 JTP de Bruijn. Persian Sufi Poetry, An Introduction to the Mystical — Taylor and Francis (Routledge) 1997 pp 97-98
7. ↑ Hušang Aʿlam GOL(нявызн.) . Encyclopedia. Iranica (15 снежня 2001). Архівавана з першакрыніцы 28 жніўня 2011. Праверана 15 лютага 2011.

   Gol or gul; rose (Rosa L. spp.) and, by extension, flower, bloom, blossom.

8. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — P. 12. — 278 p. — ISBN 0884023273, 9780884023272.

   In a highly evocative tale he relates in the Makhzan al-Asrar («Treasury of Secrets»), the twelfth-century Persian poet, Nizami whose oeuvre is an acknowledged repository of Iranian myths and legends, illustrates the way in which the rose was perceived in the Medieval Persian imagination.

9. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — P. 12. — 278 p. — ISBN 0884023273, 9780884023272.

   The association of the rose with Islam’s prophet was expressed in many spiritually and artistically creative ways…

10. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — P. 12. — 278 p. — ISBN 0884023273, 9780884023272.

    The antiquity of rose cultivation in Iran … would appear to be confirmed linguistically as well.

11. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — P. 12. — 278 p. — ISBN 0884023273, 9780884023272.

    In medival Perso-Islamic culture, and in poetry in particular, which is the finest expression of the Persian creative genious, the image of the rose was employed as a vehicle for a variety of concepts. It became an especially powerful symbol in the mystical trend that, from the twelfth century onwards, permeated Persian religious thought and literary culture.

12. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — P. 12. — 278 p. — ISBN 0884023273, 9780884023272.

    … the nightingale’s love for the rose was interprete as the mystic’s spiritual yearning for the Divine…

13. ↑ Subtelny, Maria. Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, «Botanical progress, horticultural information and cultural changes» / Michel Conan and W. John Kress. — USA: Dumbarton Oaks, 2007. — Т. 2004. — P. 12. — 278 p. — ISBN 0884023273, 9780884023272.

    Although the tale points primarily to the power of psychological suggestion, what is of significance for our topic is that it is the mysterious nature of scent, and of the scent of the rose in particular, that serves as the metaphorical vehicle in this classic text of medival Persian poetic narrative.

14. ↑ Darab, Gholam Hossein. Treasury of Mysteries, translation of Makhzanol Asrar. (London:. Arthur Probsthain, 1945).
15. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 11. — С. 330. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0188-5 (Т. 11).

Спасылкі

• Артыкул пра «Хамсэ» Нізамі у Encyclopaedia Iranica