Хана Сенеш

Хана Сенеш (венг.: Szenes Hanna, іўр.: חנה סנש, 17 ліпеня 1921 г., Будапешт — 7 лістапада 1944 г., Будапешт) — венгерская і яўрэйская паэтэса, сіяністка, партызанка Другой сусветнай вайны[4], нацыянальная гераіня Ізраіля.

Нарадзілася і вырасла ў Венгрыі ў асіміляванай(руск.) бел. яўрэйскай сям’і. Пасля заканчэння гімназіі ў 18 гадоў з’ехала ў Палесціну. Падчас вайны ў складзе групы яўрэйскіх парашутыстаў(руск.) бел. была закінута ў нямецкі тыл па заданні брытанскага камандавання. Была арыштаваная і расстраляная нацыстамі ў Будапешце[5]. У 1950 годзе яе парэшткі былі ўрачыста перахаваныя ў Ізраілі. Вершы Ханы Сенеш сталі часткай ізраільскага фальклору, а яе вобраз кананізаваны ў нацыянальнай яўрэйскай самасвядомасці.

Біяграфія

Паходжанне

Хана Сенеш нарадзілася ў Будапешце 17 ліпеня 1921 года ў яўрэйскай сям’і з багатымі літаратурнымі традыцыямі[6].

Яе бацька — Бела Сенеш(венг.) бел. (імя пры нараджэнні Самуіл Шлезінгер, 1894—1927) — быў пісьменнікам і драматургам[7]. Дзядзька па бацькоўскай лініі — венгерскі паэт і перакладчык Андар Сенеш(венг.) бел. (1899—1935), бацька пісьменніка, драматурга і паэта-песенніка Івана Сенеша(венг.) бел. (1924—2010, яго дачка Андрэа Сенеш — тэлевядучая)[8].

Маці — Каталін Сенеш (Szenes Kató, народжаная Каталін Зальцбергер, 1896-1992) — нарадзілася ў пасёлку Янашхаза(венг.) бел. у Заходняй Венгрыі[9][10]. Яе бацькі — Фаль Зальцбергер (народжаная Йозефіна Апфель, 1867-1937) і Леапольд Зальцбергер (1851-1905) былі добра адукаванымі людзьмі, цікавіліся музыкай і літаратурай[11].

Пасля завяршэння вучобы ў Вене ў 1919 годзе Каталін выйшла замуж за Белу Сенеша[12][13]. Яны належалі да сярэдняга класа, у іх быў дом у Будапешце. Сын Дзьердзь (Гіёра) нарадзіўся за год да Ханы, у 1920 годзе. 26 мая 1927 года Бела Сенеш памёр ад сардэчнага прыступу, і Каталін гадавала дзяцей адна[14][15]. Йозефіна (у доме яе звалі «бабуля Фіна») жыла разам з сям’ей Сенеш, і Хана была вельмі прывязаная да яе[14]. Бабуля памерла 28 ліпеня 1937 года[11].

Дзяцінства ў Венгрыі

Хана пачала пісаць вершы ў 6[16], або 7 гадоў[17][18]. У адной з мясцовых газет яе назвалі «вялікай надзеяй венгерскай паэзіі»[19][20][21]. У 1934 годзе ў 13 гадоў Хана пачала весці дзеннік, у якім запісвала свае вершы і разважанні аб жыцці[5]. Да красавіка 1939 года яна пісала па-венгерску, затым ўперамешку на іўрыце і венгерскім[22]. Пасля пераезду ў Палесціну з ліпеня 1940 года поўнасцю перайшла на іўрыт[6][23]. У тым жа годзе з’явілася першы верш на іўрыце[18]. Дзеннік Хана вяла да 1943 года[24].

Скончыўшы з адзнакай пачатковую школу, у 1931 годзе Хана паступіла ў жаночую гімназію, дзе каталікі плацілі за навучанне дзяцей удвая больш, чым лютэране, а яўрэі — утрая больш. Улічваючы асаблівы літаратурны талент Ханы, ей зрабілі скідку ў аплаце. З 11 гадоў Хана адрознівалася тым, што дапамагала рыхтаваць урокі сяброўкам, а пасля занялася рэпетытарствам[14][19].

У 1937 годзе яна была абраная старшынёй школьнага літаратурнага гуртка, аднак пад ціскам вучняў, якія лічылі, што такую пасаду можа займаць толькі хрысціянка, вынікі выбараў адмянілі. Гэта зрабіла на яе моцнае ўражанне[5][14]. 16 верасня яна запісала ў сваім дзенніку[19]:

У 1938 годзе Гіёра Сенеш паехаў атрымліваць вышэйшую інжынерную адукацыю ў Францыю ў Сарбону[25][26]. Планавалася, што ён будзе вучыцца ў Вене, але да гэтага моманту Аўстрыя была акупаваная нацыстамі. Хана была засмучаная яго ад’ездам, але падтрымала брата[20].

Будучы яшчэ падлеткам Хана чытала класічную і сучасную літаратуру і запісвала у дзённіку свае ўражанні. У прыватнасці, яна чытала С. Цвейга, Дастаеўскага, Л. Талстога, Т. Манна і венгерскіх пісьменнікаў. Адначасова яна разважала пра палітыку і лёс яўрэйскага народа[19][20][27].

Гэтыя разважанні ў атмасферы нарастаючага антысемітызму ў Венгрыі[20] прывялі да таго, што Хана стала перакананай сіяністкай[28], вучыла іўрыт і ўдзельнічала ў дзейнасці яўрэйскіх грамадскіх арганізацый. Рэалізацыя сіянісцкай ідэі аб стварэнні яўрэйскай дзяржавы стала для яе найважнейшай справай яе жыцця[20]. На фарміраванне яе перакананняў аказаў ўплыў галоўны раввін Будапешта Імрэ Беначоўскі(венг.) бел.[29]. Гімназію яна таксама скончыла з адзнакай[14] і была гатовая да эміграцыі[26]. У сакавіку 1939 года яна атрымала запрашэнне працягнуць вучобу ў сельскагаспадарчай школе для дзяўчат у Палесціне[5]. 17 ліпеня 1939 года яна напісала ў сваім дзенніку[22]:

Ёсць толькі адно месца на зямлі, дзе мы не ўцекачы і ня эмігранты. Гэта месца - наш дом, Эрэц-Ісраэль

У Палесціне

19 верасня 1939 года ва ўзросце 18 гадоў Хана Сенеш самастойна пераехала ў Палесціну. З 21 верасня яна прыступіла да вучобы ў сельскагаспадарчай школе «Нахалаль», навучанне працягвалася два гады[5]. Першы верш на іўрыце яна напісала ў 1940 годзе[17][23].

Былы вязень Асвенціма Ферэнц Патакі сцвярджае, што ў гэты перыяд ён жыў у Палесціне і яны з Ханай былі закаханыя адзін у аднаго[30], аднак у дзенніку Ханы няма пацверджання гэтай інфармацыі. Яна пісала, што ніякіх сур’езных пачуццяў пакуль ні да аднаго са сваіх знаемых не адчувала[23][31].

Пасля заканчэння школы ў верасні 1941 года[5] Хана далучылася да кібуцнага руху ў складзе маладзёжнага руху Аб’яднаны кібуц(іўрыт) бел. (ха-Кібуц ха-Меухад). 22 снежня 1941 года яна стала членам кібуца Сдот-Ям каля горада Кейсарыя, жыла і працавала ў ім да 1943 года[24]. У дзённіку яна апісвала свае ўражанні ад знаёмства з Палесцінай і мясцовымі яўрэямі, сваю працу ў кібуцы[23].

Яна была абураная перашкодамі, якія чыніла брытанская адміністрацыя яўрэйскім бежанцам з Еўропы, не дапушчаючы іх у Палесціну, і пісала аб масавых пратэстах яўрэйскага насельніцтва супраць гэтай палітыкі[32][33].

У 1942 годзе да Палесціны пачалі даходзіць чуткі аб масавых расправах з яўрэямі ў Еўропе[6][34]. Турбуючыся пра маці, Хана пісала ей, каб яна як мага хутчэй паспрабавала з’ехаць у Палесціну[35]. 8 студзеня 1943 года Хана напісала ў сваім дзенніку:

Мне раптам прыйшла ў галаву думка, што я павінна вярнуцца ў Венгрыю і застацца там, каб дапамагчы арганізацыі «Аліят ха-Ноар» і прывезці маму ў Ізраіль

У лютым яна стала членам ваенізаванай яўрэйскай арганізацыі самаабароны Хагана(руск.) бел.[10] і падала заяву на залічэнне добраахвотнікам ў атрад парашутыстаў, якіх брытанская армія рыхтавала да закіду ў нямецкі тыл у акупаванай Еўропе[5]. Гэтая аперацыя была сумеснай справай Яўрэйскага агенцтва(руск.) бел. і брытанскага Дэпарамента спецыяльных аперацый(руск.) бел.. У чэрвені Хана была выкліканая на сумоўе ў Тэль-Авіў. 12 чэрвеня яна была залічана ў склад дапаможнай жаночай групы Ваенна-паветраных сіл Вялікабрытаніі[36][37] і атрымала конспиративный псеўданім Агар[35]. Восенню 1943 года яна прайшла паскораныя курсы радыстаў у кібуце Рамат ха-Ковеш, затым курсы парашутнай падрыхтоўкі і абыходжання з рознымі відамі зброі[38][39]. Пасля праходжання навучання ей было прысвоена афіцэрскае званне[40].

З 250 добраахвотнікаў 110 прайшлі навучанне, 37 было адабрана для выканання задання[41]. Акрамя Ханы, у гэтай групе былі яшчэ дзве жанчыны — Хавіва Райк(англ.) бел. і Сара Браверман(англ.) бел.[40].

У студзені 1944 года група выехала на трэніровачную базу брытанскіх ВПС у Егіпце[42]. Адзін з тых, хто займаўся падрыхтоўкай парашутыстаў, Рэўвен Дафні, распавядаў, што яго ўразіў той факт, што ў групу ўключана дзяўчына і што менавіта яна падчас падрыхтоўкі і пасля ў Югаславіі заражалі ўсю групу перакананасцю ў поспеху іх місіі. Паводле яго слоў, брытанскія і амерыканскія інструктары таксама былі ўзрушаныя прысутнасцю Ханы ў камандзе, отправляющейся ў нямецкі тыл[43].

Брат Ханы Гіора іміграваў з Парыжа ў Палесціну 2 лютага 1944 года, за дзень да яе ад’езду на чарговую трэніроўку ў Егіпет і незадоўга да яе адпраўкі ў Еўропу. Гэта была іх апошняя сустрэча[5].

Місія ў Еўропе і арышт

Першапачаткова планавалася, што група Ханы будзе дэсантавана ў Венгрыі, але ў пачатку сакавіка, з улікам меркаванай ў бліжэйшы час нямецкай акупацыі Венгрыі, планы былі змененыя, і група павінна была высадзіцца ў Югаславіі і затым перайсці венгерскую мяжу[44]. У іх былі дзве асноўныя задачы: праца на брытанскую выведку і дапамогу мясцовым яўрэям. У частцы разведвальнай працы яны павінны былі высвятляць і паведамляць важную інфармацыю аб праціўніку і паспрабаваць знайсці і вызваліць палонных брытанскіх летчыкаў. Акрамя гэтага, яны павінны былі паспрабаваць арганізаваць працу па выратаванні яўрэйскага насельніцтва[39].

11 сакавіка 1944 года Хана паляцела ў Італію, адкуль 13 сакавіка яна разам з Реувеном Дафні, Йонай Розенам і Абай Бердічавым была закінутая на парашутах на тэрыторыю Югаславіі да партызанау Іосіпа Броз Ціта. З-за нацысцкага перавароту ў Венгрыі 15-17 сакавіка 1944 года і акупацыі Венгрыі нямецкай арміяй 19 сакавіка пагранічны раён быў наводнены войскамі, і для перасячэння мяжы ім прыйшлося адправіцца ў іншы партызанскі атрад за 300 км. У сярэдзіне красавіка да іх далучыліся парашутысты Йоэль Палгі (Эміль Нуссбахер) і Перац Гольдштэйн. У Венгрыю Хане ўдалося патрапіць толькі праз 3 месяцы[45][46][47][48].

Зразумеўшы, што партызаны не змогуць дапамагчы ей трапіць у Венгрыю, Хана ўгаварыла траіх уцекачоў — двух яўрэяў і аднаго француза — вярнуцца ў Венгрыю разам з ей. Пасля пераходу мяжы 9 чэрвеня 1944 года двое яўрэяў адправіліся на разведку ў венгерскую веску і былі затрыманыя жандарамі, пры гэтым адзін з яўрэяў застрэліўся. Жыхары вескі выдалі таксама Хану і француза. У аднаго з затрыманых паліцыянты выявілі навушнікі і пасля гэтага знайшлі схаваны Ханой радыёперадатчык[49].

Следства, суд і смерць

З турмы Сомбатхея яе адправілі ў казармы Хадзік ў Будапешце, дзе размяшчалася ваенная контрвыведка, а затым у ваенную турму на бульвары Маргіт[10]. Там Хану падвергнулі допытам, збіццю і катаванням, патрабуючы расказаць пра яе заданні і выдаць код перадатчыка. Пры гэтым збіццем і катаваннямі займаліся венгерскія следчыя, а нямецкія спрабавалі ўжываць у асноўным псіхалагічнае ўздзеянне. Хана паводзіла сябе мужна. Нягледзячы на катаванні, яна не губляла прысутнасці духу. У турме яна напісала дапаможнік па іўрыту[49].

Каталін Сенеш 17 чэрвеня зрабілі вочную стаўку з Ханой, патрабуючы паўплываць на дачку, каб тая супрацоўнічала са следствам. У той жа дзень Каталін Сенеш таксама была арыштаваная, і яе некалькі месяцаў трымалі ў той жа турме. 23 чэрвеня Каталін даведалася, што Хана знаходзіцца побач. У далейшым маці і дачка змаглі бачыцца і мець зносіны[5]. 11 верасня Хану перавялі ў турму на вуліцы Конці, а 13 верасня Каталін перавялі з турмы ў канцэнтрацыйны лагер Киштарче на ўскраіне Будапешта. У канцы верасня лагер быў ліквідаваны, і вязняў адпусцілі. 12 кастрычніка Каталін наняла адваката Андора Селечэні для дапамогі Хане[14]. Яе абаронай займаўся таксама адвакат Эндре Нанаі[10].

Селечени запэўніваў Каталін Сенеш, што Хане пагражае толькі працяглы тэрмін зняволення, які будзе адменены, як толькі Венгрыя капітулюе перад надыходзячай Чырвонай арміяй[14]. Аднак фатальную ролю ў яе лесе адыграў дзяржаўны пераварот у Венгрыі 15-16 кастрычніка, у выніку якога да ўлады прыйшла нацысцкая партыя «Скрыжаваныя стрэлы» на чале з Ферэнцам Салашы[10].

Суд, які адбыўся 28 кастрычніка 1944 года, абвінаваціў Хану Сенеш ў шпіянажы на падставе дакументаў следства ваеннай контрвыведкі. Асновай для абвінавачвання быў радыеперадатчык, які быў знойдзены ў яе пры арышце. Асаблівы трыбунал пры начальніку генеральнага штаба ў складзе ваеннага юрыста капітана Д’юлы Шымона і дваіх афіцэраў без юрыдычнай адукацыі прысудзіў яе да смяротнага пакарання паводле артыкула 2 «Закона аб нацыянальнай абароне» ад 1939 года. Абвінавачванне прадстаўляў ваенны юрыст Міхай Кечкеш. Прамову абаронцы вымавіу Андар Селечэні. Памілаванне ей прапанавана не было[10].

Вынясенне прысуду было адкладзена на 8 дзён. Тым часам маці Каталін Сенеш спрабавала сустрэцца з Д’юлай Шымонам 1, 2 і 3 лістапада, каб атрымаць дазвол на сустрэчу з Ханой. Аднак Д’юла Шымон знаходзіўся ў гэтыя дні па-за межамі Будапешта, і, калі яны нарэшце сустрэліся 7 лістапада, ён паведаміў ей, што з 6 лістапада справа Ханы Сенеш ўжо не адносіцца да яго кампетэнцыі[10].

7 лістапада намеснік міністра абароны і намеснік начальніка генеральнага штаба генерал-палкоўнік Ферэнц Фекетехалмі-Цейднер (англ.) і начальнік Адмысловага трыбунала пры начальніку генеральнага штаба падпалкоўнік Ласла Д’юре ў адсутнасць абаронцы абвясцілі прысуд, і Хана была расстраляная ў той жа дзень ва ўнутраным двары турмы. Вынесены быў афіцыйна прысуд ці не, незразумела, бо ні маці, ні адваката ніхто не праінфамаваў[14]. Дакументы ваеннага суда, запісы адвакатаў і архіўныя паперы не захаваліся[10].

Перад расстрэлам Хане прапанавалі звярнуцца з просьбай аб памілаванні і дазволілі напісаць два лісты[50]. Прасіць памілавання, як і завязаць вочы пры расстрэле, яна адмовілася, а адно з лістоў, адрасаваны сябрам, абвяшчала[49][51]:

Д’юла Шымон сказаў Каталін Сенеш, што яе дачка «да апошняй хвіліны захоўвала мужнасць і цвердасць характару»[14].

Пасля вызвалення Венгрыі

Пасля таго як вясной 1945 года Чырвоная армія ўвайшла ў Будапешт, Каталін Сенеш пачала пошукі магілы дачкі. Спецыяліст па венгерскай літаратуры і мастацтве доктар Ганна Сала сцвярджае, што «толькі адзін хрысціянін ведаў дакладнае месцазнаходжанне магілы Сенеш на яўрэйскіх могілках у Будапешце, і ён адвеў яе маці да месца пахавання». Знайшоўшы магілу Ханы, Каталін Сенеш замовіла ўстаноўку помніка мясцоваму скульптару[52].

У ліпені 1945 года з дапамогай аднаго з пакінутых у жывых парашутыстаў Йоэля Палгі[кам 1] Каталін Сенеш з’ехала ў Палесціну праз Румынію. Яна прыбыла ў Палесціну ў кастрычніку 1945 года. Каталін памерла ў Ізраілі ў 1992 годзе ва ўзросце 96 гадоў[53], пражыўшы апошнія гады жыцця ў доме састарэлых[54]. Гіора Сенеш жыў у Ізраілі ў Хайфе[25][55], у яго два сына: Эйтан і Давід[56] і ўнучка Дэганіт[53]. Гіора памёр у 1995 годзе[25][57].

Пераслед Д’юлы Шымона

Тыя, хто судзіў Хану Сенеш, пасля былі падвергнутыя крымінальнаму пераследу за ваенныя злачынствы. Падставай для гэтага з’яўлялася спачатку пастанова нумар 81/1945 (II. 5.) ME, на аснове якога былі створаны народныя суды ў якасці асаблівых надзвычайных трыбуналаў. Пазней гэта пастанова атрымала сілу закона дадаткам нумар 1 закона VII 1945 года[58][кам 2].

Пасля Другой сусветнай вайны сябры Ханы Сенеш і яе сваякі вінавацілі капітана ваеннага юрыста Д’юлу Шымона у яе смерці. Пазней з’явіўся пытанне адказнасці і палкоўніка ваеннага юрыста Йожефа Бабоша. Але паколькі пасля нямецкай акупацыі Венгрыі ён быў адпраўлены ў адстаўку, пытанне аб яго адказнасці быў зняты[10][59].

Каталін Сенеш запатрабавала прыцягнуць Д’юлу Шымона да крымінальнай адказнасці[кам 3]. Палітычны аддзел Будапешцкага галоўнага паліцэйскага кіравання Венгерскай дзяржаўнай паліцыі на аснове заявы Каталін Сенеш арыштаваў Д’юлу Шымона 28 снежня 1945 года[10].

Паводле абвінаваўчага акту, апублікаванаму ранняй восенню 1946 года, на аснове параграфа 5 і пункта 2 параграфа 15 11 закона аб народных судах Д’юла Шымон абвінавачваўся ў ваенным і антынародным злачынствах. Сярод абвінавачванняў было пазначана, што ён кіраваў судовым працэсам над старэйшым лейтэнантам брытанскай арміі Ханой Сенеш 28 кастрычніка 1944 года і ўдзельнічаў у вынясенні смяротнага прысуду з парушэннем міжнароднага права. У ходзе разбору Д’юла Шымон адмаўляў злачынствы, у якіх яго вінавацілі. Суд першай інстанцыі апраўдаў Д’юлу Шымона па абвінавачванні ў антынародным злачынстве, але прызнаў яго вінаватым у ваенным злачынстве і на аснове пунктаў 7 і 8 параграфа 1, пункта б параграфа 11 закона аб народных судах і параграфа 92 Крымінальнага кодэкса вынес прысуд аб яго турэмным зняволенні тэрмінам на адзін год, а таксама аб пазбаўленні палітычных правоў тэрмінам на пяць гадоў і адхіленні ад пасады. Д’юла Шымон быў вызвалены з турмы 21 верасня 1946 года ў дзень абвяшчэння прысуду суда першай інстанцыі[10], прычына датэрміновага вызвалення невядомая.

На прысуд была пададзеная касацыя пракурора, і справа зноў паступіла на судовы разгляд. Пры гэтым высветлілася, што сапраўдныя працэсуальныя паперы справы супраць Ханы Сенеш зніклі[60], а Д’юла Шымон перастаў з’яўляцца па выкліках суда. За ваеннае злачынства, звязанае з пакараннем смерцю Ханы Сенеш, трыбунал завочна на аснове пункта 5 параграфа 11 закона аб народных судах прысудзіў Д’юлу Шымона да сямігадоваму турэмнага зняволення, адхілення ад пасады і пазбаўлення пенсіі, а таксама да пазбаўлення палітычных правоў тэрмінам на дзесяць гадоў[10].

Д’юла Шымон не быў затрыманы ні тады, ні пазней. Апошні раз яго бачылі ў Венгрыі ў вакзала ў Сомбатхее 25 лістапада 1946 года. Апошняя запіс, звязаная з яго розысками, датуецца 8 кастрычніка 1970 года. Галоўная ваенная пракуратура запрасіла дакументы працэсу народнага суда 29 чэрвеня 1993 г., як мяркуецца, з мэтай новага юрыдычнага працэсу. Верагодна, Д’юла Шымон пакінуў Венгрыю ў апошнія тыдні 1946 года і, пазбегнуўшы пакарання, памер за мяжой[10].

Пытанне аб апраўданні і ўзнагароджанні Ханы Сенеш ў Венгрыі

Брытанскае прадстаўніцтва Саюзнай кантрольнай камісіі ў Будапешце афіцыйна звярнулася да вугорскаму Міністэрству абароны па справе Ханы Сенеш 3 мая 1945 года. Па гэтым запыце, згодна прапанове камісіі, награждающей за заслугі перад дэмакратычнай Венгрыяй, прэзідыум Міністэрства абароны прапанаваў 4 кастрычніка 1945 года, каб Савет міністраў прысвоіў старэйшаму лейтэнанту Хане Сенеш (у дакуменце было памылковае імя Этелька) званне капітана запасу. Прапанова не патрапіла на разгляд Савета міністраў, таму што ў венгерскай арміі адсутнічала жаночае званне капітан запасу. 30 лістапада зноў было вылучана прапанову ацаніць заслугі Ханы Сенеш і ўзнагародзіць яе. Аднак працэс тады канчаткова спыніўся, і 25 кастрычніка 1949 года справа была закрытая з заўвагай «Ужо не актуальна»[10].

Больш таго, абвінаваўчы прысуд Хане Сенеш не быў адменены за ўвесь перыяд камуністычнага рэжыму ў Венгрыі[10][51]. Толькі ў ліпені 1993 года па запыце ўрада Ізраіля венгерская ваенны трыбунал перагледзеў справу Ханы Сенеш[53]. 5 лістапада 1993 года на цырымоніі ў Тэль-Авіве пасол Венгрыі перадаў сям’і Ханы Сенеш рашэнне аб рэабілітацыі і зняцці з іх усіх абвінавачванняў[61]. У цырымоніі прыняў удзел прэм’ер-міністр Ізраіля Іцхак Рабін[52][62].

Літаратурная спадчына

Нягледзячы на тое, што творчы перыяд паэтэсы быў вельмі кароткім, яе вершы набылі шырокую вядомасць і папулярнасць у Ізраілі[63] і фактычна сталі часткай нацыянальнага фальклору[64][65]. Найбольш вядомае верш, напісанае 14 лістапада 1942 года[5] і ўвайшоў у хрэстаматыю ізраільскай паэзіі, — «Па дарозе ў Кейсарыю» (іўр.: הליכה לקיסריה — Аліха ле-Кейсарыя). На гэтыя вершы Давідам Зеэві ў 1945 годзе была напісана песня «Мой Бог, мой Бог…» (іўр.: אלי אלי — Элі, Элі…)[66][67].

Літаратуразнаўца Шуламіт Шаліт[68] піша, што да слоў «Э-лі, Э-лі», паўтараным ў пачатку песні, «не патрабуецца нават нотнай запісу, самі гукі — музыка…» і што нечаканае спалучэнне «ришруш шэль а-маим» (ришруш — шоргат, шорах) ўжытыя не да дрэў і лістя, а да хваляў, «дае адчуваецца адчуванне шоргату вады па гальцы, вады, якая адкочвалася назад у мора… Гэтага гуку, гэтага цуду ў перакладах на рускую нікому не ўдаецца перадаць…»[25]. Даследаванне, праведзенае ў 2009 годзе, паказала, што гэта самая папулярная ў Ізраілі песня пра Халакост[63].

Вясной 1944 года ў партызанскім атрадзе ў Югаславіі Хана пазнаемілася з яўрэйскай дзяўчынкай, якая пасівела ад перажытых ею падзей. Гэтай дзяўчынцы яна прысвяціла верш «Дабраславеная запалка» (іўр.: אַשְׁרֵי הַגַּפְרוּר, Ашрей ха-гафрур), якое таксама стала папулярнай у Ізраілі песняй[6][43].

Апошні з сталі вядомых вершаў Сенеш было напісана ею 20 чэрвеня 1944 года ў турэмнай камеры і знойдзена пасля яе гібелі ў яе вопратцы[6][69]:

Літаратурная спадчына Ханы Сенеш складае каля 40 вершаў, дзеннік, які яна вяла амаль 10 гадоў, п’еса «Скрыпка», шэраг артыкулаў і тэкстаў публічных выступленняў[25]. Вершы Ханы Сенеш ўключаюцца ў школьныя праграмы не толькі ў Ізраілі, але і ў дыяспары[70]. Філолаг і гісторык літаратуры Галіна Падольская піша, што[18]

Хана Сенеш засталася ў іўрыцкай паэзіі, як «сьвятло аблічча дарагога» «у нашае агністае стагоддзе», адтачыўшы рысы чалавека…

Памяць

Хана Сенеш лічыцца нацыянальнай гераіняй Ізраіля[71], часам яе называюць «ізраільскай Жаннай д’Арк»[72]. Імем Ханы Сенеш названы кібуц на мяжы з Самарыяй, вуліцы ў шэрагу гарадоў краіны[73] і іншыя аб’екты[74]. Да абвяшчэння Дзяржавы Ізраіль яе імя насіў карабель, даваў у Палесціну нелегальных яўрэйскіх бежанцаў[75][76][77]. Яе саму і верш «Элі, Элі» ведае кожны ізраільскі школьнік[78].

У 1950 годзе прах Ханы Сенеш быў перавезены ў Ізраіль і з воінскімі ўшанаваннямі перапахаваны на гары Герцля ў Ерусаліме. 7 лістапада 2007 г., праз 63 гады пасля гібелі помнік Хане Сенеш з яўрэйскіх могілак у Будапешце таксама быў перавезены ў Ізраіль. У цырымоніі ўстаноўкі помніка ў кібуце Сдот-Ям прынялі ўдзел пляменнікі Ханы Давід і Эйтан Сенеш, а таксама член урада Ізраіля Амі Аялон, чый дзядзька Йона Розен прымаў удзел разам з Ханой ў дэсантнай аперацыі ў Еўропе[52].

У кібуце Сдот-Ям створаны «Дом-музей Ханы Сенеш», ён уключаны ў нацыянальны культурна-гістарычны праект «Спадчына» і фінансуецца ўрадам Ізраіля[79][80]. Музей прымае 15 тысяч наведвальнікаў у год[52]. 13 кастрычніка 2010 года ў Музеі яўрэйскай спадчыны (англ.) у Нью-Ёрку адкрылася экспазіцыя, прысвечаная Хане Сенеш, на якой упершыню прадстаўлены матэрыялы з яго асабістага архіва, які быў перададзены на захоўванне музею яе пляменнікамі[56][81].

На радзіме Ханы Сенеш ў Будапешце ў яе гонар названа сярэдняя школа[17] і парк (венг.: Szenes Hanna ParkSzenes Hanna Park), у якім усталяваны помнік[82]. Імя Ханы Сенеш носіць таксама прыватная яўрэйская школа ў Брукліне (Нью-Ёрк)[83].

2-4 верасня 2010 года ў Будапешце адбыліся сумесныя паказальныя выступленні ізраільскіх і венгерскіх парашутыстаў у памяць аб Хане Сенеш. Ва ўрачыстым прыеме з гэтай нагоды прыняў удзел стрыечны брат Ханы, пісьменнік і кампазітар Іван Сенеш[10][кам 4].

Подзвіг Ханы Сенеш ўжо неўзабаве пасля стварэння дзяржавы Ізраіль увайшоў у школьныя праграмы, прычым не толькі ў краіне. Беллетрызаваная біяграфія Ханы Сенеш для дзяцей была напісана на іўрыце Ааронам Мегедом (англ.) у 1957 годзе (прызначана для яўрэйскіх школ Канады пераклад на ідыш быў апублікаваны ў Манрэалі ў 1969 і 1972 гадах)[84][85]. Аналагічныя публікацыі былі зроблены ў рамках свецкіх праграм школьнага навучання на мове ідыш і ў іншых школьных сістэмах яўрэйскай дыяспары, напрыклад, у Аргентыне (1948)[86], ЗША (1954)[87] і Мексіцы (1960)[88]. Біяграфія Ханы Сенеш была пазней рэкамендавана для агульнаадукацыйных праграм у дзяржаўных школах ЗША і выдадзеная для гэтай мэты ў серыі бібліятэкі школьніка[89].

У мастацтве

Аб Хане Сенеш было напісана мноства кніг[90][91], у тым ліку для дзяцей і падлеткаў[92][93] (уключаючы нават коміксы[94]), пастаўлены шэраг тэатральных спектакляў[17][95] і знята некалькі фільмаў[96]. Яна згадваецца ў многіх творах, некаторыя паэты прысвячаюць ей свае вершы[25][49][97][98].

Кніга «Хана Сенеш. Жыцце, місія і гераічная смерць», якая ўключае яе дзеннік, лісты і літаратурная спадчына, а таксама шэраг артыкулаў-успамінаў аб ей, складзеная асабіста які ведаў яе па кибуцу гісторыкам Мошэ Брэслаускім, упершыню выйшла на іўрыце ў 1946 годзе. З тых часоў яна вытрымала дзесяць перавыданняў, перакладзеная на венгерскую (1954), іспанскую (1966), англійскую (1971)[99], рускую (1975) і іншыя мовы[17][75]. Ужо ў 1948 годзе ў Буэнас-Айрэсе была на мове ідыш апублікавана драма чылійскага літаратара Пинхоса Біцберга «Хана Сенеш, яўрэйская гераіня»[100]. Дакументальная п’еса «Хана Сенеш» (1958) Аарона Мегеда, ведаў гераіню па кібуцу Сдот-Ям, праз год пасля публікацыі была пастаўлена ў Манрэалі на мове ідыш рэжысерам Дорой Васерман (франц.)[101]. У 1979 годзе пра подзвіг Ханы Сенеш быў пастаўлены музычны спектакль «Крылы» (вершы Ісраэля Элираза, музыка Марка Копытмана)[102][103].

У лютым 1986 года Каталін і Гіора Сенеш прысутнічалі на прэм’еры п’есы Давіда Шехтера, прысвечанага Хане. Яе ролю згуляла амерыканская акторка Лоры Вильнер[104]. У 1988 годзе ізраільскі рэжысер Менахем Галан зняў поўнаметражную кинодраму «Вайна Ханы». Ролю Ханы Сенеш адыграла галандская актрыса Марушка Детмерс[105].

У 1994 годзе Гіора Сенеш звяртаўся ў Вярхоўны суд Ізраіля з патрабаваньнем прыбраць з трохсерыйнага тэлевізійнага фільма пра Рудольфе Кастнере намек, што Хана Сенеш выдала паліцыі месцазнаходжанне двух сваіх таварышаў, як ілжывую і які ганіць яе памяць інфармацыю[97]. Суд адмовіў у задавальненні петыцыі на падставе прынцыпу свабоды слова[53][106][107]. Аднак Кіраванне радые - і тэлевяшчання ўбрана з фільма дадзенае сцвярджэнне[108].

У 2008 годзе рэжысер Роберта Гроссман (ЗША) зняла дакументальны фільм «Дабраславеная запалка: жыцце і смерць Ханы Сенеш» (англ.: Blessed Is the Match: The Life and Death of Hannah Senesh, па радку з верша Ханы Сенеш «Дабраславеная запалка…», напісанага ў Югаславіі)[109]. Фільм заснаваны на перапісцы Ханы і яе маці[25]. Ролю Ханы адыграла Мэры Рот, ролю Кацярыны — Марына Ноенкова[110].

Вобраз Ханы Сенеш ў яўрэйскай нацыянальнай самасвядомасці

Шэраг сучасных даследчыкаў мяркуе, што ў нацыянальнай самасвядомасці ў Ізраілі і ў сионистском руху адбылася кананізацыя ладу Ханы Сенеш — адзінай з сямі загінуўшых яўрэйскіх парашутыстаў з падмандатнай Палесціны[111][112][113].

Гераічны вобраз Ханы Сенеш адыграў важную ролю ў яўрэйскім адукацыі ў ЗША 1950-х гадоў. У прыватнасці, у 1955 годзе яўрэйскі камітэт адукацыі Нью-Ерка рэкамендаваў для летніх лагераў тры кнігі па тэме Халакоста: аб Хане Сенеш, аб паўстанні ў Варшаўскім гета і аб нелегальнай іміграцыі яўрэяў у Палесціну. Навучальныя матэрыялы таго часу падкрэслівалі гераізм яўрэяў і іх імкненне змагацца з нацыстамі[114].

Каментуючы актыўную папулярызацыю ладу Ханы Сенеш, ізраільскі гісторык Йехиам Вайц лічыць, што яна была звязаная з неабходнасцю паказаць ўклад ишува у барацьбу з нацызмам на фоне супраціву ў яўрэйскіх гета. Гэта прывяло да таго, што імя Ханы Сенеш больш вядома ў Ізраілі, чым імены падпольшчыкаў гета, такіх як Цывья Любеткін, Хайка Гросман і Ружка Корчак[108]. Кіраўнік кафедры яўрэйскай літаратуры Тэль-Авіўскага універсітэта Дан Лаор[115] піша, што гераічны вобраз Ханы Сенеш мэтанакіравана ствараўся як проціпастаўленне пасіўнай рэакцыі яўрэйскіх мас і «адмаўленне дыяспары»[97][116]. Ён таксама надае ўвагу канфлікту вакол тэлевізійнай п’есы пра Кастнере, дзе утрымліваліся ілжывыя і ганяць звесткі аб Сенеш, і разглядае гэта як канфлікт паміж двума прынцыпова рознымі падыходамі да гераізацыі катастрофы еўрапейскага яўрэйства[117].

Гісторык Джудзіт Тайдор Баумел з універсітэта Бар-Ілана, разбіраючы выкарыстанне гераізму Ханы Сенеш у стварэнні калектыўнай нацыянальнай памяці ў Ізраілі, адрознівае некалькі этапаў у кананізацыі ладу гераіні[111]. У падмандатнай Палесціне пра подзвіг Ханы Сенеш і іншых загінулых парашутыстаў стала вядома вясной 1945 года. Першапачаткова іх памяць была ўвекавечана непасрэдна ў кибуцах і палітычных арганізацыях, да якіх яны належалі да адпраўкі. Толькі пасля адукацыі Дзяржавы Ізраіль пачаліся спробы агульнанацыянальнай кананізацыі загінулых парашутыстаў. Пры гэтым, нягледзячы на яе адносна нядаўнюю рэпатрыяцыю, культ памяці Ханы Сенеш будаваўся як прыклад гераізму жыхароў ишува (нават сабр) і па-за ўсякай сувязі з Халакостам. Толькі калі з канца 1950-х гадоў дваістае стаўленне да ахвяраў Халакоста ў краіне паступова пачало змяняцца, вобраз Ханы Сенеш стаў да пэўнай ступені разглядацца ў кантэксце як ізраільскага, так і общееврейского гераізму[112]. Як адзначае Руті Глік (таксама з універсітэта Бар-Ілана), нягледзячы на, здавалася б, поўную кананізацыю подзвігу Ханы Сенеш, яе дзеннікі і лісты да гэтага часу не былі цалкам пераведзеныя на іўрыт і выдаюцца з купюрамі. Так, пасажы пра цяжкасці адаптацыі на новай радзіме і інтэграцыі ў новую культурна-лінгвістычную сераду апушчаны ва ўсіх сучасных выданнях дзеннікаў Ханы Сенеш на іўрыце[113].

Каментары

1. ↑ Палгі і Гольдштэйн былі захоплены немцамі у Будапешце, Гольдштэйн загінуу у канцлагеры, Палгі збег і застауся жывы
2. ↑ У 1994 годзе Канстітуцыйны суд вырашыу (пастанова 2/1994 (I. 14.)), што пункты 1—4 і 6 параграфа 11, а таксама пункты 1 і 3—7 параграфа 13 арыгінальнай нормы права антіканстітуцыйныя, таму, что яны парушаюць забарону на пакаранне з наданнем закону адваротнай сілы
3. ↑ BFL XXV. 2.b-1946. Д’юла Шымон нарадзіўйся 11 лістапада 1913 г. в горазде Тереккоппань. Атрымаў юрыдычную адукацыю. З 1936 года прафесійны ваенны, лейтэнант, с 1942 года старшы лейтэнант. Провёў адзін год на фронце, потым служыў у горадзе Печ. З пачатку 1944 года быў адпраулены у Будапешт ваенным суддзёй у званні капітана
4. ↑ Iван Сенеш памер праз некалькі дзён пасля гэтага мерапрыемства - 13 верасня 2010 года.

Зноскі

1. 1 2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
2. 1 2 Hannah Szenes // SNAC — 2010. Праверана 9 кастрычніка 2017.
3. 1 2 Hannah Senesh // FemBio: Банк інформації про видатних жінок, Frauendatenbank, Банк данных о выдающихся женщинах, Görkəmli qadınlar haqqında məlumat bankı Праверана 9 кастрычніка 2017.
4. ↑ Еврейские партизаны (нявызн.). Американский мемориальный музей Холокоста. Праверана 22 кастрычніка 2013.
5. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Timeline(англ.)  (недаступная спасылка). Fire In My Heart. Museum of Jewish Heritage (3 лістапада 2010). — выстава, присвечаная Хане Сенеш. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 25 лістапада 2010.
6. 1 2 3 4 5 Life Story(англ.)  (недаступная спасылка). The Hannah Senesh Legacy Foundation. Архівавана з першакрыніцы 6 кастрычніка 2011. Праверана 17 лістапада 2010.
7. ↑ Varjas B.. Magyar Könyvszemle(венг.)  s. 6. Magyar Nemzeti Múzeum (3 лістапада 1945). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 17 лістапада 2010.
8. ↑ Szenes Andrea show(венг.) . andi.hu. — сайт Андреа Сенеш — пляменніцы Ханы. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2012. Праверана 2012-8-15.
9. ↑ Vas Megye, Hungary (pages 44-47)(англ.) . jewishgen.org. — Memorial Book of Vas County (Hungary). Праверана 2016-5-30.
10. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Szenes Hanna kilencvenedik születésnapján…(венг.)  (недаступная спасылка) (2010). Архівавана з першакрыніцы 22 студзеня 2013.
11. 1 2 О нашей семье. Хана Сенеш. Жизнь, миссия и героическая смерть. Пер. c ивр. А. Белова и И. Лапидота. — Библиотека Алия, 1975. — С. 115—125
12. ↑ David Alster Yardeni.. Katherine Szenes(англ.) . Women of Valor: Partisans and Resistance Fighters. Women and the Holocaust (7 мая 1987). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 23 лістапада 2010.
13. ↑ Pécsi T. Boldog a gyufa lángja — Szenes Hanna világító példája (венг)
14. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Моя дочь Анико. Хана Сенеш. Жизнь, миссия и героическая смерть. Пер. c ивр. А. Белова и И. Лапидота. — Библиотека Алия, 1975. — С. 302—384
15. ↑ Szenes Béla(венг.)  (недаступная спасылка). www.szineszkonyvtar.hu (3 лістапада 2003). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 25 лістапада 2010.
16. ↑ Whitman, 1986, p. 14
17. 1 2 3 4 5 Артыкул «Сенеш Хана» у Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі
18. 1 2 3 Подольская Г. Г.. «Да славится пламя, чья пламенность в сердце вошла» (нявызн.) (август 2000). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 4 снежня 2010.
19. 1 2 3 4 Сенеш Х.. Детство в диаспоре (нявызн.). Дневник (1934—1937). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 24 лістапада 2010.
20. 1 2 3 4 5 Сенеш Х.. 1938 (нявызн.). Дневник (3 лістапада 1938). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 24 лістапада 2010.
21. ↑ Хана Сенеш (нявызн.) (недаступная спасылка). Ивритская литература 20-го века в переводах на русский язык. RJews.net. Архівавана з першакрыніцы 18 жніўня 2011. Праверана 19 снежня 2010.
22. 1 2 Сенеш Х.. 1939 (нявызн.). Дневник (3 лістапада 1939). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 23 лістапада 2010.
23. 1 2 3 4 Сенеш Х.. 1940 (нявызн.). Дневник (3 лістапада 1940). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 25 лістапада 2010.
24. 1 2 Сенеш Х.. 1943 (нявызн.). Дневник (3 лістапада 1943). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 25 лістапада 2010.
25. 1 2 3 4 5 6 7 Шалит Ш.. Хана Сенеш: жизнь — миссия (нявызн.) (недаступная спасылка). Мы здесь. Архівавана з першакрыніцы 8 кастрычніка 2013. Праверана 27 лістапада 2010.
26. 1 2 Whitman, 1986, p. 16
27. ↑ Whitman, 1986, p. 15-16
28. ↑ Сенеш Х.. 1939 (нявызн.). Дневник (10 мая 1939). — «Не преувеличу, если скажу, что единственное, чем я живу и что меня постоянно держит в напряжении, — это сионизм. Все, что имеет хоть какое-либо отношение к нему, меня интересует»  Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 16 лістапада 2010.
29. ↑ Rochelle Mass. 1921—1944. Архівавана 17 кастрычніка 2013.
30. ↑ Szegő P. «Szenes Hanna volt a nagy szerelmem» (венг.
31. ↑ Сенеш Х.. 1941 (нявызн.). Дневник (3 лістапада 1941). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 25 лістапада 2010.
32. ↑ Whitman, 1986, p. 17
33. ↑ Сенеш Х.. 1940 (нявызн.). Дневник (27.11.1940—14.12.1940). — «27.11.1940. Параход з нелегальнымі імігрантамі прычаліў да берагоў нашай краіны. Англічане не дазволілі ім сысці на бераг, нібыта, са стратэгічных меркаванняў - з-за боязі, што сярод іх ёсць шпіёны. Параход патануў, частка людзей загінула, часткі ўдалося выратавацца, і іх вярнулі ў Атліт. Я сябе пытаю: дзе ж правільны шлях? З чалавечага пункту гледжання няма ніякіх сумневаў. Сам сабой нараджаецца вокліч: дайце ім з’ехаць! Хіба мала тых пакут і пакут, якія яны нацярпеліся? Вы зноў хочаце адправіць іх у аддаленае і закінуты паселішча «да канца вайны»? Яны прыбылі да сябе дадому, яны хочуць адпачыць, і хто мае права іх затрымліваць? 1940/12/14. Параход з імігрантамі адправілі ў Новую Зеландыю. Дэманстрацыі і супраціў не дапамаглі. Увесь яўрэйскі народ Палесціны аднадушна патрабаваў пакінуць іх у краіне. Але параход таемна адчаліў - гэта адбылося ноччу - ад берагоў Хайфы. Што да гэтага можна дадаць? Якія нашы пачуцці як людзей і як народа? Пытанне: Дакуль?»  Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 26 лістапада 2010.
34. ↑ Whitman, 1986, p. 18
35. 1 2 Сенеш Х.. Письма (нявызн.) (3 лістапада 1943). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 27 лістапада 2010.
36. ↑ Atkinson, 1992, p. 109—110
37. ↑ CWGC record — Casualty Details(англ.) . Commonwealth War Graves Commission. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 28 лістапада 2010.
38. ↑ Baumel-Schwartz, 2010, p. 13—14
39. 1 2 Wisenberg S. L..
40. 1 2 Cosner S., Cosner V. Women Under the Third Reich: A Biographical Dictionary.
41. ↑ Jewish parachutists from Palestine(англ.) . Энциклопедия Холокоста. Американский мемориальный музей Холокоста. Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2011. Праверана 13 снежня 2010.
42. ↑ Rochelle Mass. Hannah Senesh (Szenes) World Zionist Organization (29 — Apr — 2003)
43. 1 2 Дафни Р. Миссия. К последней черте // Хана Сенеш. Жизнь, миссия и героическая смерть / Пер. c ивр. А. Белова и И. Лапидота. — Библиотека Алия, 1975. — С. 283—301.
44. ↑ Atkinson, 1992, p. 124—126
45. ↑ Atkinson, 1992, p. 132
46. ↑ Hecht Ben. Perfidy, first published by Julian Messner, 1961; this edition Milah Press, 1997, P. 118—133. Hecht cites Bar Adon, Dorothy and Pessach. The Seven who Fell. Sefer Press, 1947, and «The Return of Hanna Senesh» in Pioneer Woman, XXV, № 5, May 1950.
47. ↑ Biss A. Der Stopp der Endlösung.
48. ↑ Tydor Baumel J. What did really happen in Hungary?
49. 1 2 3 4 Лебединская Г.. Слово о Хане Сенеш (нявызн.) (недаступная спасылка). «Мидраша Ционит» (22 марта 2003). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 4 снежня 2010.
50. ↑ Tydor Baumel-Schwartz J. Perfect Heroesb // The Jewish Press : newspaper
51. 1 2 Lapid Returns from Hungary with New Details on Hanna Senesh’s Death(англ.)  (недаступная спасылка). The New York Times. The New York Times Company (12 мая 2003). Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2011. Праверана 3 снежня 2010.
52. 1 2 3 4 Ashkenazi E. Decades later, tombstone follows Hannah Szenes’ body to Israel (англ.
53. 1 2 3 4 שמואל אדלמן.. אשת חיל(іўрыт) . Седьмой канал (10 лістапада 2004). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 26 лістапада 2010.
54. ↑ Alster Yardeni D.. Katherine Szenes — Part V(англ.)  (недаступная спасылка). Women of Valor: Partisans and Resistance Fighters. Women and the Holocaust (7 мая 1987). Архівавана з першакрыніцы 18 снежня 2010. Праверана 23 лістапада 2010.
55. ↑ Whitman, 1986, p. 11
56. 1 2 Бакулина С.. Архив Ханы Сенеш приютили в Нью-Йорке (нявызн.). Jewish.ru. ФЕОР (13 кастрычніка 2010). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 4 снежня 2010.
57. ↑ Artifact Exploration(англ.)  (недаступная спасылка). Fire In My Heart. Museum of Jewish Heritage (3 лістапада 2010). — ролик «Photograph of last meeting of Hannah Senesh and her brother Gyuri (Giora)» на сайте выставки. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 18 снежня 2010.
58. ↑ 1945. évi VII. törvény(венг.) . 1000 év törvényei. Праверана 2013-1-22.(недаступная спасылка)
59. ↑ Гістарычны архіу дзяржауных служб бяспекі (далей: ÁBSZTL), папкі нумар V-85325, V-85325/1, V-87992/1, V-90546, V-101594/1; апошняя папка — гэта копія, арыгінал знішчаны у 1989 г.
60. ↑ HIL 442.528/1947, 472.260/1947, 476.445/1947, 487.807/1947, 23852/1947
61. ↑ Slater R. Great Jewish women.
62. ↑ Jensen J.. A Light in the Dark(англ.)  (недаступная спасылка). The International Raoul Wallenberg Foundation. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2015. Праверана 4 снежня 2010.
63. 1 2 יונתן הללי. השיר המושמע ביותר ביום השואה: “הליכה לקיסריה” של חנה סנש (іўрыт) // Маарив : газета. — 21.4.2009
64. ↑ Whitman, 1986, p. 23
65. ↑ Freedman Catalogue lookup: artist Senesh, Chana(англ.) . Digital.library.upenn.edu. University of Pennsylvania. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 7 снежня 2010.
66. ↑ Хана Сенеш (1921—1944) — героическая дочь еврейского народа и одарённая поэтесса (нявызн.). sem40. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 26 лістапада 2010.
67. ↑ Дорога в Кейсарию (Эли, Эли… — О, Бог, мой Бог…) (нявызн.). Журнал «Самиздат» (6 ліпеня 2003). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 4 снежня 2010.
68. ↑ Шуламит Шалит (нявызн.). Заметки по еврейской истории. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 23 лістапада 2010.
69. ↑ Стихи // Хана Сенеш. Жизнь, миссия и героическая смерть / Пер. c ивр. А. Белова и И. Лапидота. — Библиотека Алия, 1975.
70. ↑ Журина М.
71. ↑ Священник пролил свет на судьбу еврейской героини (нявызн.) (недаступная спасылка). MIGnews.com (23 ліпеня 2010). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 27 лістапада 2010.
72. ↑ Matheson L. M. Icons of the Middle Ages: Rulers, Writers, Rebels, and Saints: Rulers, Writers, Rebels, and Saints.
73. ↑ Неер Р.
74. ↑ Bohm A.. Budapest memorial to Senesh(англ.)  (недаступная спасылка). The Jewish Chronicle Online (27 красавіка 2001). Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 23 лістапада 2010.
75. 1 2 Предисловие // Хана Сенеш. Жизнь, миссия и героическая смерть / Пер. c ивр. А. Белова и И. Лапидота. — Библиотека Алия, 1975. — С. 115—125.
76. ↑ Спектор Й.. «Ты отметил нас трудной любовью» (нявызн.). Мы здесь (13 жніўня 2009). — «Там, в этой колонке, были, среди прочих, опубликованы стихи, посвящённые итальянцу — капитану судна «Хана Сенеш», который в 1945 году провёл его через заслон британской морской охраны и высадил нелегальных иммигрантов на берег Земли Израиля, в Нагарии»  Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 27 лістапада 2010.
77. ↑ Грановский О.. Структура ВМС Израиля (нявызн.). Waronline.org (3 лістапада 2008). — ««Хана Сенеш» — прибыло 25.12.45 с 252 репатриантами на борту. Вошло в состав ВМС под названием «Хана Сенеш»»  Праверана 27 лістапада 2010.
78. ↑ Windolf J. Remembering Hannah Senesh(недаступная спасылка) (англ.
79. ↑ Правительство решило поддержать кибуцы (нявызн.). Strana.co.il (17 кастрычніка 2010). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 27 лістапада 2010.
80. ↑ Pfeffer A. Gov’t, kibbutz to put up money to keep Szenes archive here (англ.
81. ↑ דער ארכיוו פון כאנע סענעש האָט געפונען א מאָקעם=מענוכע אין ניו=יאָרק (идиш) // Биробиджанер штерн — Биробиджанская звезда : газета. — 29.10.2010.
82. ↑ Zsidó látnivalók, műemlékek Budapesten(венг.) . zsido.hu (3 лістапада 2009). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 5 снежня 2010.
83. ↑ The Hannah Senesh Community Day School(англ.) . Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 5 снежня 2010.
84. ↑ Ḥaneh Senesh(англ.) . National Yiddish Book Center. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 5 снежня 2010.
85. ↑ Khane Senesh. Архівавана 10 сакавіка 2012.
86. ↑ Svarch A.Jewish Communist Culture and Identity in Buenos Aires. Испанский перевод пьесы А. Мегеда «Хана Сенеш» был издан в Буэнос-Айресе в 1961 году.
87. ↑ Довид Бриджер (1907—?) «Ханэ Сенеш» (на идише), Нью-Йорк, 1954.
88. ↑ Бриджер Д. «Ханэ Сенеш ун андэрэ дэрцейлунген», Идише шул ин Мексике, 1960: דוד ברידזשער, חנה סענעש און אַנדערע דערצײלונגען
89. ↑ Ransom C. F. So Young to Die: The Story of Hannah Senesh.
90. ↑ Hannah Senesh Bibliography(англ.) . Museum of Tolerance. The Simon Wiesenthal Center. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 29 лістапада 2010.
91. ↑ More About Senesh(англ.) . Katahdin Foundation (3 лістапада 2010). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 5 снежня 2010.
92. ↑ Schur M. R. Hannah Szenes: A Song of Light.
93. ↑ Atkinson L. In Kindling Flame: The Story of Hannah Senesh, 1921-1944.
94. ↑ Chana Szenes Story(англ.)  (недаступная спасылка). Jewish National Fund. Архівавана з першакрыніцы 29 кастрычніка 2013. Праверана 9 снежня 2010.
95. ↑ Левизон Р. Молитвы строка // Дети Ра : журнал. — 2009. — Вып. 2 (52).
96. ↑ Например, Szenes Hanna — Anikó (Венгрия), Blessed Is the Match: The Life and Death of Hannah Senesh (США) и Hanna’s War (Австралия)
97. 1 2 3 Laor D. How Are We Expected to Remember The Holocaust // On memory: an interdisciplinary approach / Doron Mendels
98. ↑ חנה מלאָטעק.. איר 30סטן יאָרצײַטפּעסיע הערשפֿעלד־פּאָמעראַנץ — אַן אומבאַקאַנטע ייִדישע דיכטערין — צו(ідыш) . Forward Association (14 лістапада 2008). — Стихотворение Песи Гершфельд-Померанц (1900—1978) о подвиге Ханы Сенеш. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 7 снежня 2010.
99. ↑ англ.: Hannah Senesh, Her Life and Diary
100. ↑ Пинхос Бицберг (Pedro Bizberg, 1898—?
101. ↑ Dora Wasserman (1919—2003) — Grande Dame of Montreal Theatre(англ.) . The Montreal International Yiddish Theatre Festival. The Segal Centre for Performing Arts (3 лістапада 2009). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 7 снежня 2010.
102. ↑ Shepard R. F. ‘Hannah’ Heroism in War // The New York Times.
103. ↑ Hannah; Play with music and dance.
104. ↑ Kamm H. In Israel, play forges a special bond (англ.
105. ↑ Hanna’s War на сайце «Internet Movie Database» (англ.) (англ.
106. ↑ Постановление Верховного суда Израиля по делу Багац 6126/94 Гиора Сенеш против Управления телерадиовещания, Постановления Верховного суда 53(3) 817 (1999) (іўрыт) (иврит) (см.
107. ↑ Lahav P. A «Jewish State … to Be Known as the State of Israel»: Notes on Israeli Legal Historiography (англ.
108. 1 2 Лазарис В.. Список Кастнера (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 5 снежня 2010.
109. ↑ Kessler S. Reeling in Hagiography (англ.
110. ↑ Blessed Is the Match: The Life and Death of Hannah Senesh на сайце «Internet Movie Database» (англ.)
111. 1 2 Baumel J. T. The Heroism of Hannah Senesz: An Exercise in Creating Collective National Memory in the State of Israel (англ.
112. 1 2 Baumel J. T. Founding myths and heroic icons: reflections on the funerals of Theodor Herzl and Hannah Szenes(недаступная спасылка) (англ.
113. 1 2 Glick R.. The Immigration Story of Hanna Szenes as an Identity Reshaping Journey(англ.)  (недаступная спасылка). The Association for Israel Studies. Архівавана з першакрыніцы 17 жніўня 2011. Праверана 9 снежня 2010.
114. ↑ Sheramy R. «Resistance and War»: The Holocaust in American Jewish Education, 1945—1960.
115. ↑ Mendels D. On memory: an interdisciplinary approach
116. ↑ Hutchinson J., Smith A. D. Feminism and Nationalism // Nationalism: Critical Concepts in Political Science.
117. ↑ Laor D. Theatrical interpretation of the Shoah: image and counter-image // Staging the Holocaust: the Shoah in drama and performance / Claude Schumacher.

Літаратура

• Хана Сенеш. Жизнь, миссия и героическая смерть Пер. c ивр. А. Белова и И. Лапидота;— Библиотека Алия, 1975.
• Slater R. Great Jewish women. — Jonathan David Publishers, 1994. — P. 277-280. — 353 p. — ISBN 9780824603700.
• Feinberg M., Shapiro M. Hannah Szenes — poet turned freedom fighter // Hear Her Voice: Twelve Jewish Women Who Changed the World. — Devora Publishing, 2006. — P. 71-78. — 177 p. — ISBN 9781932687781.
• Hay P. Ordinary Heroes: The Life and Death of Chana Szenes, Israel’s s National Heroine. — Athena, 1989. — 271 p. — ISBN 978-1557782762.
• Baumel-Schwartz J. T. Perfect Heroes: The World War II Parachutists and the Making of Israeli Collective Memory. — The University of Wisconsin Press, 2010. — 282 p. — ISBN 9780299234843.
• Atkinson L. In Kindling Flame: The Story of Hannah Senesh, 1921-1944. — New York: Beech Tree Books, 1992. — 214 p. — ISBN 9780688116897.
• Whitman R., Rothkirchen L. The Historical Background // The testing of Hanna Senesh. — Wayne State University Press, 1986. — 115 p. — ISBN 9780814318539.