Гамер

Гаме́р (стар.-грэч.: Ὅμηρος, Hómēros; канец IX — пачатак VIII ст. да н. э.) — легендарны першы грэчаскі паэт і рапсод, якому прыпісваецца аўтарства эпічных паэм «Іліяда» і «Адысея»[3]. Яго эпасы ляжаць у аснове заходніх канонаў літаратуры, аказаўшы велізарны ўплыў на гісторыю літаратуры. Час жыцця Гамера з’яўляецца спрэчным пытаннем. Герадот лічыў, што Гамер жыў за 400 гадоў да часоў самога Герадота, адносячы такі чынам гады яго жыцця да 850 года да н.э., у той жа час іншыя старажытныя крыніцы сцвярджаюць, што ён жыў значна бліжэй да часоў Траянскай вайны, у пачатку XII стагоддзя да н.э.[4].

Уплыў гамераўскага эпасу аказаў значны ўнёсак у фарміраванне грэчаскай культуры было шырока прызнана, і Гамер быў ахарактарызаваны як настаўнік Грэцыі[5]. Фрагментамі гамераўскіх твораў лічыцца амаль палова ўсіх ідэнтыфікаваных старажытнагрэчаскіх літаратурных папірусаў[6]. Яго імя было прынята інтэрпрэтаваць як «закладнік» альбо «сляпы». За права звацца радзімай Гамера змагаліся сем гарадоў: Смірна, Хіёс, Калафон, Саламін, Родас, Аргас, Афіны.

Прыкладна палова знойдзеных старажытнагрэцкіх літаратурных папірусаў — урыўкі з Гамера[7].

Біяграфія

Пра жыццё і асобу Гамера верагодна нічога не вядомае[8].

Ясна, аднак, што «Іліяда» і «Адысея» былі створаны значна пазней апісваных у іх падзей, але раней VI стагоддзі да н.э., калі верагодна зафіксавана іх існаванне. Храналагічны перыяд, у якім лакалізуе жыццё Гамера сучасная навука, — прыблізна VIII стагоддзе да н.э. Па словах Герадота, Гамер жыў за 400 гадоў да яго[9], іншыя старажытныя крыніцы кажуць, што ён жыў у часы Траянскай вайны[10].

Месца нараджэння Гамера невядомае. За права звацца яго радзімай у антычнай традыцыі спрачаліся сем гарадоў: Смірна, Хіяс, Калафон, Саламін, Родас, Аргас, Афіны[11][8]. Як паведамляюць Герадот і Паўсаній, памёр Гамер на востраве Іас архіпелага Кіклады. Напэўна, «Іліяда» і «Адысея» былі складзены на малаазійскім узбярэжжы Грэцыі, заселеным іанійскімі плямёнамі, ці на адным з прылеглых астравоў. Зрэшты, гамераўскі дыялект не дае дакладных звестак пра завадовую прыналежнасць Гамера, бо ўяўляе сабою спалучэнне іанійскага і эалійскага дыялектаў старажытнагрэчаскай мовы. Існуе здагадка, што яго дыялект уяўляе сабою адну з формаў паэтычнага кайнэ, які сфармаваўся задаўга да меркаванага часу жыцці Гамера.

Традыцыйна Гамер малюецца сляпым. Найболей імаверна, што гэта ўяўленне выходзіць не з рэальных фактаў яго жыцця, а ўяўляе сабою рэканструкцыю, характэрную для жанру антычнай біяграфіі[8].

Бо многія выбітныя легендарныя прадракальнікі і спевакі былі сляпымі (прыкладам, Тырэсій), па антычнай логіцы, што злучала прароцкі і паэтычны дарунак, здагадка пра слепату Гамера выглядала вельмі праўдападобнай. Апроч таго, спявак Дэмадок у «Адысеі» сляпы ад нараджэння[12], што таксама магло ўспрымацца аўтабіяграфічна.

Існуе паданне пра паэтычны паядынак Гамера з Гесіёдам, апісанае ў складанні «Спаборніцтва Гамера і Гесіёда», створаным не познае III у. да н.э., а на думку многіх даследчыкаў, і значна раней[13]. Паэты нібы сустрэліся на востраве Эўбеі на гульнях у гонар загінулага Амфідэма і чыталі кожны свае лепшыя вершы. Цар Панд, які выступіў суддзём на спаборніцтве, прысудзіў перамогу Гесіёду, бо той заклікае да земляробства і свету, а не да вайны і пабоішчаў. Пры гэтым сімпатыі аўдыторыі былі на боку Гамера.

Апроч «Іліяды» і «Адысеі» Гамеру прыпісваецца шэраг твораў, несумнеўна створаных пазней: «гамеравы гімны» (VII—V стст. да н.э., лічацца нароўні з Гамерам найстаражытнымі ўзорамі грэчаскай паэзіі), камічная паэма «Маргіт» і інш.

Значэнне імя «Гамер» (яно ўпершыню сустракаецца ў VII стагоддзі да н.э., калі Калін Эфескі назваў яго аўтарам «Фіваіды») спрабавалі вытлумачыць яшчэ ў антычнасці, прапанаваліся варыянты «закладнік» (Гесіхій), «наступны за» (Арыстоцель) ці «сляпы»[14][15][16] (Эфар Кемскі), «але ўсе гэтыя варыянты гэтак жа непераканаўчыя, як і сучасныя прапановы прыпісаць яму значэнне „складальнік“ ці „акампаніятар“. <…> Дадзенае слова ў сваёй іянійскай форме Ομηρος — практычна пэўна рэальнае асабістае імя»[8].

Гамераўскае пытанне

Асноўны артыкул: Гамераўскае пытанне Сукупнасць праблем, злучаных з аўтарствам «Іліяды» і «Адысеі», іх узнікненнем і лёсам да моманту запісу, атрымала назву «гамераўскае пытанне»[17]. Паўстала яно яшчэ ў антычнасці[18], так, прыкладам, тады з’явіліся цверджанні, што Гамер стварыў свой эпас на грунце паэм паэтэсы Фантасіі часоў Траянскай вайны.

«Аналітыкі» і «ўнітарыі»

Да канца XVIII стагоддзя ў еўрапейскай навуцы панавала думка, што аўтарам «Іліяды» і «Адысеі» з’яўляецца Гамер, і што яны захаваліся прыкладна ў тым выглядзе, у якім былі ім створаны (зрэшты, ужо абат д’Абіньяк у 1664 годзе ў сваіх «Conjectures académiques» сцвярджаў, што «Іліяда» і «Адысея» ўяўляюць сабою шэраг самастойных песень, сабраных разам Лікургам у Спарце VIII стагоддзя да н.э.). Аднак у 1788 годзе Ж. Б. Вілуазон апублікаваў схоліі да «Іліяды» з кодэкса Venetus A, якія па сваім аб’ёме значна перасягалі саму паэму і ўтрымвалі сотні варыянтаў, што належаць антычным філолагам (пераважна, Зенадоту, Арыстафану і Арыстарху). Пасля гэтай публікацыі стала ясна, што александрыйскія філолагі лічылі сумнеўнымі ці нават несапраўднымі сотні радкоў гамераўскіх паэм; яны не выкраслялі іх з рукапісаў, але пазначалі адмысловым знакам. Чытанне схоліяў таксама прыводзіла да высновы, што наяўны ў нас тэкст Гамера ставіцца да эліністычнага часу, а не да меркаванага перыяду жыцця паэта. Адштурхваючыся ад гэтых фактаў і іншых меркаванняў (ён меркаваў, што гамераўская эпоха была бяспісьменнай, і таму паэту было не пад сілу скласці паэму такой даўжыні), Фрыдрых Аўгуст Вольф у кнізе «Пралегамены да Гамера»[19] выставіў гіпотэзу, што абедзве паэмы вельмі істотна, радыкальна змяняліся падчас існавання. Такім чынам, паводле Вольфа, немагчыма казаць, што «Іліяда» і «Адысея» прыналежаць нейкаму аднаму аўтару.

Фармаванне тэксту «Іліяды» (у яе больш-менш сучасным выглядзе) Вольф адносіць да VI стагоддзя да н.э. Сапраўднае, згодна паведамленню шэрага антычных аўтараў (у тым ліку Цыцэрона), паэмы Гамера былі ўпершыню сабраны разам і запісаны па ўказанні афінскага тырана Пісістрата ці яго сына Гіпарха. Гэта так званая «писистратова рэдакцыя» была патрэбна, каб спарадкаваць выкананне «Іліяды» і «Адысеі» на Панафінеях. У карысць аналітычнага падыходу сведчылі супярэчнасці ў тэкстах паэм, наяўнасць у іх розначасовых пластоў, вялізныя адступы ад асноўнага сюжэта.

Пра тое, як менавіта сфармаваліся паэмы Гамера, аналітыкі выказвалі розныя здагадкі. Карл Лахман меркаваў, што «Іліяда» была створана з некалькіх песень невялікага памеру (так званая «тэорыя малых песень»). Готфрыд Герман, наадварот, меркаваў, што кожная паэма паўсталі шляхам паступовага пашырэння невялікай песні, да якой дадаваўся ўсё новы матэрыял (так званая «тэорыя выточнага ядра»).

Апаненты Вольфа (так званыя «ўнітарыі») высоўвалі шэраг контраргументаў. Першае, падпадала пад сумнеў версія пра «пісістратавую рэдакцыю», бо ўсе паведамленні пра яе досыць позныя. Гэта легенда магла з’явіцца ў эліністычныя часы па аналогіі з дзейнасцю тагачасных манархаў, якія клапаціліся пра набыццё розных рукапісаў (гл. Александрыйская бібліятэка). Другое, супярэчнасці і адступы не сведчаць пра множнае аўтарства, бо няўхільна сустракаюцца ў вялікіх творах. «Унітарыі» даводзілі адзінства аўтара кожнай з паэм, падкрэсліваючы цэласць задумы, хараство і сіметрыю кампазіцыі ў «Іліядзе» і «Адысеі».

«Вусная тэорыя» і «неа-аналітыкі»

Здагадку пра тое, што паэмы Гамера перадаваліся вусна, бо аўтар жыў у бяспісьменны час, было выказана яшчэ ў старажытнасці; бо былі звесткі, што ў VI стагоддзі да н.э. афінскі тыран Пісістрат даў даручэнне выпрацаваць афіцыйны тэкст гамераўскіх паэм.

У 1930-я гады амерыканскі прафесар Мілмэн Пэры арганізаваў дзве экспедыцыі для даследавання паўднёваславянскага эпасу з мэтай параўнаць гэту традыцыю з тэкстамі Гамера. У выніку гэтага маштабнага даследавання была сфармулявана «вусная тэорыя», што завецца таксама «тэорыяй Пэры-Лорда» (А. Лорд — прадаўжальнік справы рана памерлага М. Пэры). Згодна вуснай тэорыі, у гамераўскіх паэмах прысутнічаюць несумнеўныя рысы вуснага эпічнага сказу, найважнейшай з якіх з’яўляецца сістэма паэтычных формул. Вусны казачнік штораз стварае песню наноў, але лічыць сябе толькі выканаўцам. Дзве песні на адзін сюжэт, нават калі яны радыкальна адрозныя па даўжыні і моўным выразе, з пункту гледжання казачніка — адна і тая ж песня, толькі «выкананая» па-рознаму. Казачнікі непісьменныя, бо ўяўленне пра фіксаваны тэкст пагібельнае для імправізацыйнай тэхнікі.

Такім чынам, з вуснай тэорыі вынікае, што тэкст «Іліяды» і «Адысеі» набыў фіксаваную форму пры жыцці іх вялікага аўтара ці аўтараў (то бок Гамера). Класічны варыянт вуснай тэорыі мяркуе запіс гэтых паэм пад дыктоўку, бо пры вуснай перадачы ў рамках імправізацыйнай традыцыі іх тэкст радыкальна змяніўся б ужо пры наступным выкананні. Зрэшты, існуюць і іншыя тлумачэнні. Створаны ці абедзве паэмы адным ці двума аўтарамі, тэорыя не тлумачыць.

Апроч таго, вусная тэорыя пацвярджае антычныя ўяўленні пра тое, што «было шмат паэтаў і да Гамера». Сапраўды, тэхніка вуснага эпічнага сказу з’яўляецца вынікам працяглага, мусібыць, шматвяковага развіцця, і не адлюстроўвае індывідуальныя рысы аўтара паэм.

Неа-аналітыкі не з’яўляюцца сучаснымі прадстаўнікамі аналітызму. Неа-аналіз — кірунак у гамеразнаўстве, якое займаецца выяўленнем ранейшых паэтычных пластоў, якія скарыстаў аўтар (кожнай з) паэм. «Іліяда» і «Адысея» параўноўваюцца з кіклічнымі паэмамі, якія дашлі да нашага часу ў пераказваннях і фрагментах. Такім чынам, неа-аналітычны падыход не супярэчыць панавальнай вуснай тэорыі. Найслынны з сучасных неа-аналітыкаў — нямецкі даследчык Вольфганг Кульман, аўтар манаграфіі «Крыніцы Іліяды»[20].

Мастацкія асаблівасці

Адна з найважнейшых кампазіцыйных асаблівасцей «Іліяды» — «закон храналагічнай несумяшчальнасці», сфармуляваны Фадзеем Францавічам Зялінскім. Яна складаецца ў тым, што «У Гамера ніколі аповед не вяртаецца да кропкі свайго адпраўлення. Адсюль вынікае, што паралельныя дзеянні ў Гамера маляваны быць не могуць; паэтычная тэхніка Гамера ведае толькі простае, лінейнае, а не падвойнае, квадратнае вымярэнне»[21]. Такім чынам, часам паралельныя падзеі малююцца як паслядоўныя, часам жа адна з іх толькі згадваецца ці нават замоўчваецца. Гэтым тлумачацца некаторыя ўяўныя супярэчнасці ў тэксце паэмы.

Даследчыкі адзначаюць складнасць твораў, паслядоўнае развіццё дзеяння і суцэльныя выявы галоўных герояў. Параўноўваючы моўнае мастацтва Гамера з выяўленчым мастацтвам той эпохі, нярэдка кажуць пра геаметрычны стыль паэм[22]. Зрэшты, пра адзінства кампазіцыі «Іліяды» і «Адысеі» выказваюцца і процілеглыя думкі ў духу аналітызму[23].

Стыль абедзвюх паэм можна ахарактарызаваць як формульны. Пад формулай пры гэтым разумеецца не набор штампаў, а сістэма гнуткіх (змяняльных) выразаў, якія злучаны з вызначаным метрычным месцам радка. Такім чынам, можна казаць пра формулу нават тады, калі нейкае словазлучэнне сустракаецца ў тэксце толькі аднойчы, але можна паказаць, што яно з’яўлялася часткай гэтай сістэмы. Апроч уласна формул сустракаюцца паўтаральныя фрагменты з некалькіх радкоў. Прыкладам, пры пераказванні адным героем гаворак іншага, тэкст можа прайгравацца зноў цалкам ці амаль даслоўна.

Для Гамера характэрныя складовыя эпітэты («хутканогі», «розаперстая», «грамабой»); значэнне гэтых і іншых эпітэтаў вынікае разглядаць не сітуацыйна, а ў рамках традыцыйнай формульнай сістэмы. Так, ахейцы «пышнапаножныя» нават у тым выпадку, калі яны апісваюцца не ў даспехах, а Ахілес «хутканогі» нават падчас адпачынку.

Гістарычны грунт паэм Гамера

У сярэдзіне XIX стагоддзя ў навуцы панавала думка, што «Іліяда» і «Адысея» негістарычныя. Аднак раскопы Генрыха Шлімана на ўзгорку Гісарлык і ў Мікенах паказалі, што гэта няслушна. Пазней былі адкрыты хецкія і егіпецкія дакументы, у якіх выяўляюцца вызначаныя паралелі з падзеямі легендарнай Траянскай вайны. Дэшыфраванне складовай мікенскай пісьмовасці (Лінейнае пісьмо Б) дало шмат інфармацыі пра жыццё ў эпоху, калі адбывалася дзеянне «Іліяды» і «Адысеі», хоць ніякіх літаратурных фрагментаў гэтай пісьмовасцю знойдзена не было. Тым не менш, дадзеныя паэм Гамера складанай выявай суадносяцца з наяўнымі археалагічнымі і дакументальнымі крыніцамі і не могуць выкарыстоўвацца некрытычна: дадзеныя «вуснай тэорыі» сведчаць пра вельмі вялікія перакручванні, якія павінны ўзнікаць з гістарычнымі дадзенымі ў традыцыях падобнага роду.

Па сучаснай думцы, свет гамераўскіх паэм адлюстроўвае рэалістычную карціну жыцця апошняга часу перыяду старажытнагрэцкіх «цёмных вякоў»[24].

Гамер у сусветнай культуры

Уплыў гамераўскіх паэм «Іліяда» і «Адысея» на старажытных грэкаў супастаўляюць з Бібліяй — для яўрэяў[25].

Сістэма адукацыі, якая склалася да канца класічнай эпохі ў Старажытнай Грэцыі, была пабудавана на вывучэнні паэм Гамера. Яны завучваліся часткова ці нават цалкам, па яе тэмах уладкоўваліся дэкламацыі і г.д. Гэта сістэма была запазычана Рымам, дзе месца Гамера з I ст. н.э. заняў Вкргілій. Як адзначае Маргаліт Фінкельберг, рымлянамі, якія бачылі ў сабе нашчадкаў пераможаных траянцаў, гамераўскія паэмы былі адпрэчаны, вынікам чаго стала тое, што яны, працягваючы захоўваць свой кананічны статус на грэкамоўным Усходзе, для лацінскага Захаду былі страчаны аж да эпохі Адраджэння[26].

У пасля класічную эпоху ствараліся вялікія гекзаметрычныя паэмы на гамераўскім дыялекце ў перайманне ці ў якасці спаборніцтвы з «Іліядай» і «Адысеяй». Сярод іх можна назваць «Арганаўтыку» Апалонія Радоскага, «Пасля гамераўскія падзеі» Квінта Смірнскага і «Прыгоды Дыяніса» Нона Панапалітанскага. Іншыя эліністычныя паэты, прызнаючы вартасці Гамера, устрымліваліся ад буйнай эпічнай формы, мяркуючы, што «ў вялікіх рэках каламутная вада» (Калімах[27]) — што толькі ў невялікім творы можна дасягнуць бездакорнай дасканаласці.

У літаратуры Старажытнага Рыма першае захаванае (фрагментарна) твор — пераклад «Адысеі», выкананы грэкам Лівіем Андронікам. Галоўны твор рымскай літаратуры — гераічны эпас «Энэіда» Вергілія уяўляе сабою перайманне «Адысею» (першыя 6 кніг) і «Іліядзе» (апошнія 6 кніг). Уплыў гамераўскіх паэм можна ўгледжваць практычна ва ўсіх творах антычнай літаратуры.

Заходняму сярэднявеччу Гамер практычна не вядомы з-за занадта слабых кантактаў з Візантыяй і няведання старажытнагрэчаскай мовы, аднак гекзаметрычны гераічны эпас захоўвае ў культуры вялікае значэнне дзякуючы Вергілію.

У Візантыі Гамер быў добра вядомы і старанна вывучаўся. Да цяперашняга часу захаваліся дзясяткі поўных візантыйскіх рукапісаў гамераўскіх паэм, што беспрэцэдэнтнае для твораў антычнай літаратуры. Апроч таго, візантыйскія навукоўцы перапісвалі, кампілявалі і стваралі схоліі і каментары да Гамера. Каментар архібіскупа Яўстафія да «Іліяды» і «Адысею» ў сучасным крытычным выданні займае сем тамоў. У апошні перыяд існавання Візантыйскай імперыі і пасля яе крушэння грэцкія рукапісы і навукоўцы трапляюць на Захад, і эпоха Адраджэння наноў адкрывае для сябе Гамера.

• Дантэ Аліг’еры змяшчае Гамера ў першае кола пекла як учыннага нехрысціяніна.

Пераклады

На беларускую мову «Іліяду» пераклаў Браніслаў Тарашкевіч (да нас дайшлі фрагменты), урывак вядомы ў перакладзе Юльяна Дрэйзінa. Над перакладам «Адысеі» працавалі Міхайла Грамыка і Юльян Дрэйзін (пераклад не знойдзены), урывак са свайго перакладу апублікаваў Анатоль Клышка.

Публікацыі

• Гамер. Урыўкі з «Іліяды» і «Адысеі» / Гамер. Пер. са старажытнагрэч. Б. Тарашкевіча, Ю. Дрэйзіна, А. Клышкі // Хрэстаматыя па літаратуры народаў свету. Ч. І. — Мн.: БГАКЦ, 1995. — С. 6—28.

Гл. таксама

• Гамер Каэтані

Заўвагі

1. ↑ Bibliothèque nationale de France Record #11907688f // BnF catalogue général — Paris: BnF. Праверана 6 лістапада 2016.
2. ↑ Gran Enciclopèdia Catalana — Grup Enciclopèdia Catalana, 1968. Праверана 15 лістапада 2021.
3. ↑ Vidal-Naquet, Pierre (2000). Le monde d’Homère. Perrin. p. 19.
4. ↑ Graziosi, Barbara (2002). «The Invention of Homer». Cambridge. pp. 98–101.
5. ↑ Heubeck, Alfred; West, Stephanie; Hainsworth, J. B. (1988). «A Commentary on Homer’s Odyssey». Oxford: Oxford University Press. p. 3. ISBN 0-19-814047-9.
6. ↑ Finley, Moses (2002). «The World of Odysseus». New York: New York Review of Books. pp. 11–2. ISBN 978-1-59017-017-5
7. ↑ Finley, Moses (2002). The World of Odysseus. New York: New York Review of Books. pp. 11–2. ISBN 978-1-59017-017-5. https://archive.org/details/worldofodysseus0000finl_x7g8. ; Finley’s figures are based upon the corpus of literary papyri published before 1963.
8. 1 2 3 4 Введенский Б. А. . Большая советская энциклопедия Том 12 — Большая Советская Энциклопедия Второе издание
9. ↑ Герадот 2.53.
10. ↑ Graziosi, Barbara (2002). The Invention of Homer. Cambridge. pp. 98–101.
11. ↑ Анпектова-Шарова & Дуров, 2004, p. 63
12. ↑ Одиссея VIII, 63 сл.
13. ↑ Тронский И. М. История античной литературы М., 1983. С. 66.
14. ↑ P. Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque, Klincksieck, Paris, 1968, vol. 2 (3-4) p. 797 ad loc.
15. ↑ H.G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon, rev. ed. Sir Henry Stuart-Jones, Clarendon Press, Oxford, 1968 ad loc.
16. ↑ Pseudo-Herodotus, Vita Homeri1.3 in Thomas W. Allen, Homeri Opera, Tomus V,(1912) 1946 p. 194. Cf. Lycophron, Alexandra, l.422
17. ↑ Анпектова-Шарова & Дуров, 2004, p. 64
18. ↑ Введенский Б. А. . Большая советская энциклопедия Том 12 — Большая Советская Энциклопедия Второе издание
19. ↑ Wolf F.A. Prolegomena ad Homerum. Halle, 1795
20. ↑ Kullmann W. «Die Quellen der Ilias». Wiesbaden, 1960
21. ↑ Зелинский Ф. Ф. «Закон хронологической несовместимости и композиция Илиады» (в сб. Χαριστήρια. СПб., 1897, стр. 106).
22. ↑ Гл. напр. Лосев А. Ф. Гомер. М., 1960, с. 130 слл.).
23. ↑ Гл. напр. Клейн Л. С. Анатомия «Илиады». СПб., 1998, стр. 10).
24. ↑ Феномен полиса в современной зарубежной историографии: Реф. сб. / РАН. ИНИОН. Центр социал. науч.-информ. исслед. Отд. истории; Отв. ред. Медовичев А. Е. — М., 2011. — 152 с. — (Сер.: Всеобщая история). С. 6.
25. ↑ 2. ФОРМЫ ГРЕЧЕСКОЙ ЖИЗНИ, ПОДГОТОВИВШИЕ РОЖДЕНИЕ ФИЛОСОФИИ 2.1. Поэмы

26. ↑ [Журнальный зал

    НЛО, 2008 N93

    Т. Ф. ТЕПЕРИК, В. БУЯКОВА, АЛИНА БОДРОВА — Гаспаровские чтения √ 2008](http://magazines.russ.ru/nlo/2008/93/te41.html)

27. ↑ Гимн 2, 108—109.

Літаратура

Тэксты і пераклады

гл. таксама: en:English translations of Homer

• Са з’яўленнем друкарства ў 1488 годзе ў Фларэнцыі Дзімітрыем Халкакандылам упершыню былі выдадзены «Іліяда» і «Адысея».
• Русский прозаический перевод: Полное собрание творений Гомера. / Пер. Г. Янчевецкого. Ревель, 1895. 482 стр. (приложение к журналу «Гимназия»)
• Краузе В. М. Гомеровский словарь (к Илиаде и Одиссее). Со 130 рис. в тексте и картою Трои. СПб., А. С. Суворин. 1880. 532 стб. (пример дореволюционного школьного издания)
• Часть I. Греция // Античная литература. — СПб: Филологический факультет СПбГУ, 2004. — Т. I. — ISBN 5-8465-0191-5.

Манаграфіі пра Гамера

• Петрушевский Д. М. Общество и государство у Гомера. М., 1913.
• Зелинский Ф. Ф. Гомеровская психология. Пг., Изд-во АН, 1920.
• Альтман М. С. Пережитки родового строя в собственных именах у Гомера. (Известия ГАИМК. Вып. 124). М.-Л.: ОГИЗ, 1936. 164 стр. 1000 экз.
• Фрейденберг О. М. Миф и литература древности. М.: Вост. лит. 1978. 2-е изд., доп. М., 2000.
• Толстой И. И. Аэды: Античные творцы и носители древнего эпоса. М.: Наука, 1958. 63 стр.
• Лосев А. Ф. Гомер. М.: ГУПИ, 1960. 352 стр. 9 т.э.
  • 2-е изд. (Серия «Жизнь замечательных людей»). М.: Мол. гв., 1996=2006. 400 стр.
• Ярхо В. Н. Вина и ответственность в гомеровском эпосе. Вестник древней истории, 1962, № 2, с. 4-26.
• Сахарный Н. Л. Гомеровский эпос. М.: ХЛ, 1976. 397 стр. 10000 экз.
• Гордезиани Р. В. Проблемы гомеровского эпоса. Архівавана 13 лістапада 2007. Тб.: Изд-во Тбил. ун-та, 1978. 394 стр. 2000 экз.
• Шталь И. В. Художественный мир гомеровского эпоса. М.: Наука, 1983. 296 стр. 6900 экз.
• Челышев П. В., Котенева А. В. Очерки по истории мировой культуры: боги и герои античной мифологии. М.: МГГУ, 2013. 351 с. 100 экз. ISBN 978-5-91615-032-2
• Cunliffe R. J. A lexicon of the homeric dialect. L., 1924.
• Leumann M. Homerische Würter. Basel, 1950.
• Treu M. Von Homer zur Lyrik. München, 1955.
• Whitman C.H. Homer and the heroic tradition. Oxford, 1958.
• Лорд А. Сказитель. М., 1994.
• Егунов А. Н. Гомер в русских переводах XVIII—XIX вв. М.-Л., 1964. (2-е изд.) М.: Индрик, 2001.

Бібліяграфія гамераўскіх гімнаў

• Перевод гимнов Ивлин-Уайта (англ.)
• В серии «Collection Budé»: Homere. Hymnes. Texte établi et traduit par J. Humbert. 8e tirage 2003. 354 p.
• Гомеровы гимны. / Пер. В. Вересаева. М.: Недра, 1926. 96 стр.
  • переизд.: Античные гимны. М.: Изд-во МГУ. 1988. С. 57-140 и комм.
• Гомеровы гимны. / Пер. и комм. Е. Г. Рабинович. М.: Carte blanche, 1995.
• Деревицкий А. Н. Гомерические гимны. Анализ памятника в связи с историей его изучения. Харьков, 1889. 176 стр.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Гамер
• Гомер. Зарубежные писатели. Биобиблиографический словарь
• Гамер у бібліятэцы Максіма Машкова
• Гамер на сайце «Лабараторыя Фантастыкі»
• Поэмы Гомера «Илиада» и «Одиссея» с комментариями, приложениями и иллюстрациями Архівавана 30 верасня 2007.
• Греческие тексты поэм
• Гомер «Одиссея» в переводе Шуйского, с комментариями
• Гомеровский эпос: миф и ритуал. Акимова Л. И. Искусство Древней Греции: Геометрика и архаика. — СПб.: Азбука-классика, 2007.