Мікеланджэла Буанароці

Мікела́нджэла дзі Франчэ́ска дзі Не́ры дзі Мінія́та дэль Се́ра і Ладо́віка дзі Леана́рда дзі Буанаро́ці Сімо́ні (італ.: Michelangelo di Francesci di Neri di Miniato del Sera i Lodovico di Leonardo di Buonarroti Simoni; 6 сакавіка 1475, Капрэзэ — 18 лютага 1564, Рым) — італьянскі скульптар, мастак, архітэктар, паэт і інжынер. Яго творы лічыліся найвышэйшымі дасягненнямі мастацтва Адраджэння яшчэ пры жыцці самога майстра[8][9]. Рамэн Ралан пісаў пра яго: «Няхай сам ён быў створаны з гэтага праху зямнога. Але з тлену ўспыхнуў агонь, які ачышчае ўсё, — агонь генія»[10]. Мікеланджэла пражыў амаль 89 гадоў, цэлую эпоху, ад перыяду «Высокага Адраджэння» да пачатку «Контррэфармацыі». За гэты перыяд змяніліся 13 Папаў Рымскіх — ён выконваў заказы для дзевяці з іх. Захавалася шмат дакументаў пра яго жыццё і творчасць — сведчанні сучаснікаў, лісты самога Мікеланджэла, дагаворы, яго асабістыя і прафесійныя запісы. Мікеланджэла таксама быў першым прадстаўніком заходнееўрапейскага мастацтва, чыя біяграфія была надрукаваная яшчэ пры яго жыцці[8].

Сярод самых вядомых яго скульптурных прац — «Давід», «Вакх», «П’ета», статуі «Майсея», «Ліі» і «Рахілі» для грабніцы Папы Юлія II. Джорджа Вазары, першы афіцыйны біёграф Мікеланджэла, пісаў, што «Давід» «перавысіў славу ўсіх сучасных і антычных статуй, грэчаскіх і рымскіх, калі-небудзь зробленых»[11]. Адным з самых манументальных твораў мастака з’яўляюцца фрэскі столі Сіксцінскай капэлы, пра якія Гётэ сказаў: «не пабачыўшы Сіксцінскай капэлы, цяжка сабе наглядна ўявіць, што можа зрабіць адзін чалавек»[12][13], а Уільям Дзюрант пісаў, што ў сваім адзінстве яны — «найвялікшае дасягненне чалавека ў гісторыі жывапісу»[14]. Сярод яго архітэктурных дасягненняў — праект купала Сабор Святога Пятра, лесвіцы бібліятэкі Лаўрэнціяна, Капіталійская плошча і іншыя. Даследчыкі лічаць, што мастацтва Мікеланджэла — гэта мастацтва, якое пачынаецца і завяршаецца адлюстраваннем чалавечага цела[15].

Жыццё і творчасць

Дзіцячыя гады

Мікеланджэла Буанароці нарадзіўся 6 сакавіка 1475[а] года ў вёсцы Капрэзэ (правінцыя Арэца), дзе яго бацька, Ладавіка Буанароці (італ.: Lodovico (Ludovico) di Leonardo Buonarroti Simoni), быў у той час 169-ым падэстам[16][б]. На працягу некалькіх пакаленняў прадстаўнікі роду Буанароці Сімоні былі дробнымі банкірамі Фларэнцыі, але Ладавіка не ўдалося захаваць фінансавы стан банка, таму ён час ад часу займаў дзяржаўныя пасады[8][17]. Згодна з запісам Ладавіка, які захоўваецца ў музеі «Каза Буанароці» (Фларэнцыя), Мікеланьёла[в] нарадзіўся «(…) у панядзелак[а] раніцай, за 4 ці 5 гадзін да світання». У гэтым рэестры таксама ўказана, што хрысціны адбыліся 8 сакавіка ў царкве Сан Джавані дзі Капрэзэ[г], і пералічаны хросныя бацькі[18]:

Маці Мікеланджэла была Франчэска дзі Неры дэль Мініята дзі Сіена (італ.: Francesca di Neri del Miniato di Siena)[19]. Праз месяц пасля нараджэння сына, у Ладавіка скончыўся тэрмін знаходжання на пасадзе падэсты, і сям’я вярнулася ў Фларэнцыю, а хлопчыка, паколькі ў Франчэскі былі праблемы са здароўем[20], аддалі карміцельцы з сяла Сеціньяна, недалёка ад Фларэнцыі. Там быў размешчаны асабняк Буанароці (зараз — «Віла Мікеланджэла»), а таксама невялікі кар’ер мармуру і ферма[19]. Хлопчык жыў у сям’і карміцелькі, жонкі муляра, і праводзіў шмат часу ў кар’еры.

Лічыцца, што пазней Мікеланджэла, як жарт, сказаў Вазары, што[21][16]:

(…) з малака сваёй карміцелькі я дастаў разец і малаток, якім я раблю статуі

Мікеланджэла быў другім сынам Ладавіка. Фрыц Эрпелі прыводзіць гады нараджэння братоў: Ліянарда (італ.: Lionardo) — 1473 г., Буанарота (італ.: Buonarroto) — 1477 г., Джавансімонэ (італ.: Giovansimone) — 1479 г. і Джызмонда (італ.: Gismondo) — 1481 г. У тым жа годзе памерла маці, а ў 1485 годзе, праз чатыры гады пасля яе смерці, Ладавіка ажаніўся зноў. Мачахай Мікеланджэла стала Лукрэцыя Убальдзіні[22]. Неўзабаве Мікеланджэла аддалі ў школу Франчэска Галатэа да Урбіна (італ.: Francesco Galatea da Urbino) у Фларэнцыі[д]. Хлопец не праяўляў асаблівай цікавасці да навучання, а аддаваў перавагу зносінам з мастакамі і перамалёўцы царкоўных ікон і фрэсак[23].

Вядома, што Ладавіка ганарыўся сваім арыстакратычным паходжаннем, бо род Буанароці-Сімоні прэтэндаваў на кроўнае сваяцтва з маркграфіняй Мацільдай Каноскай[24], хоць і няма дастатковых дакументальных дадзеных для пацвярджэння гэтага. Асканіа Кондзіві сцвярджаў, што сам Мікеланджэла ў гэта верыў, успамінаючы аб арыстакратычным паходжанні роду ў сваіх лістах да пляменніка Ліянарда[25]. Паводле Уільяма Уолеса, вызначальным з’яўляецца тое, што[26]:

(…)да Мікеланджэла, мала мастакоў прэтэндавалі на такое, і яшчэ менш верылі ў гэта з такой упэўненасцю. Мастакі не мелі не толькі гербаў, але і сапраўдных прозвішчаў. Іх звалі ў гонар бацькі, прафесіі або горада, і сярод іх такія вядомыя сучаснікі Мікеланджэла як Леанарда да Вінчы і Джарджонэ да Кастэльфранка

</cite>

Юнацтва. Першыя творы

У 1488 годзе трынаццацігадовы Мікеланджэла стаў вучнем у майстэрні братоў Гірландая. Спачатку бацька быў супраць такой «неарыстакратычнай» кар’еры, але неўзабаве падпісаў кантракт з Даменіка Гірландая, па якім апошні абавязваўся аплачваць працу Мікеланджэла[27]. Тут хлопец атрымаў магчымасць азнаёміцца ​​з асноўнымі матэрыяламі і тэхнікай, да гэтага ж перыяду адносяцца яго алоўкавыя копіі твораў такіх фларэнційскіх мастакоў як Джота і Мазачыа[е]; ужо ў гэтых копіях выявілася характэрнае для Мікеланджэла скульптурнае бачанне форм[28]. Да гэтага ж перыяду адносіцца яго карціна «Мукі Святога Антонія» (копія гравюры Марціна Шангаўэра).

Ужо праз год Мікеланджэла становіцца вучнем Бертольда дзі Джавані, які быў вучнем Данатэла. Яго праца ў садзе скульптур Ларэнца Цудоўнага, прыцягнула ўвагу апошняга, і ў 1490 годзе хлопец пасяліўся ў палацы Медычы, застаючыся там да смерці Ларэнца (1492). Тут ён пазнаёміўся з філосафамі платонаўскай акадэміі (Марсіліа Фічына, Анджэла Паліцыяна, Піка дэла Мірандала і іншыя). Таксама ён сябраваў з Джавані (другі сын Ларэнца, будучы Папа Леў X) і Джуліа Медычы (пазашлюбны сын Джуліяна Медычы, будучы Папа Клімент VII)[29]. Сярод яго першых вядомых скульптурных прац — «Галава фаўна» (мармур, не захавалася), рэльефы «Бітва кентаўраў» і «Мадонна ля лесвіцы» (мармур, Каза Буанароці, Фларэнцыя). У 1492—1493 гг. Мікеланджэла працаваў над «Распяццем» (дрэва, царква Санта-Спірыта, Фларэнцыя).

Вядома, што ў той час П’етра Тарыджана дэі Тарыджані, які таксама быў вучнем Бертольда, пасварыўшыся з Мікеланджэла, ударам у твар зламаў насавую косць хлопцу[30].

«Бітва кентаўраў»

Асноўны артыкул: Бітва кентаўраў Рэльеф «Бітва кентаўраў» адлюстроўвае сцэну з грэчаскага міфа пра бітву людзей-лапіфаў з кентаўрамі, якія напалі на іх падчас вясельнага банкету. Сюжэт быў прапанаваны Анджэла Паліцыяна, а яго сутнасць — перамога цывілізацыі над варварствам. Паводле міфа лапіфаў перамаглі, аднак у інтэрпрэтацыі Мікеланджэла вынік бітвы не зусім ясны і нават не важны. Гэтая скульптура вылучаецца тым, што гэта першая яго праца разцом. На думку Эрыка Шыльяна, гэта — першая з завершаных «няскончаных» (тэхніка «non finito») скульптур Мікеланджэла[31]. Гэта таксама была апошняя праца Мікеланджэла пад патранатам Ларэнца Цудоўнага.

«Распяцце»

Асноўны артыкул: Распяцце Драўлянае Распяцце было створана ў 1492 (або 1493) годзе, але ўжо пасля смерці Ларэнца. Іменна ў гэты час Мікеланджэла пачаў вывучаць анатомію ў бальніцы пры кляштары Санта Марыя дэль Санта-Спірыта (італ.: Santa Maria del Santo Spirito), што можна звязаць з тым, што ўкрыжаваны Хрыстос адлюстраваны аголеным. Некаторы час Распяцце захоўвалася ў музеі Каза Буанароці, цяпер — у царкве Санта-Спірыта. Аўтарства Мікеланджэла не было несумненным, і дыскусіі працягваліся амаль 40 гадоў, але ў 2001 годзе яно было пацверджана даследчыкамі[32].

«Мукі Святога Антонія» (каля 1487-88)	«Мадонна ля лесвіцы» (каля 1491)	«Бітва кентаўраў» (каля 1492)	«Распяцце» (1492-93)

Таксама гэты перыяд — перыяд гарачых прамоў манаха Джыралама Савонаролы, які пагражаў Фларэнцыі «акрываўленым мячом Госпада». Пад гэтым уплывам у 1491 годзе старэйшы брат Мікеланджэла, Ліянарда, далучыўся да дамініканцаў[33].

Ларэнца Цудоўны памёр 9 красавіка 1492 года. Мікеланджэла, застаўшыся без апекуна, некаторы час пажыў з сям’ёй, але 20 студзеня 1494 года ён вярнуўся ў палац Медычы, ужо пад эгідай старэйшага сына і спадчынніка Ларэнца Медычы — П’ера. Да гэтага перыяду таксама адносіцца статуя «Геркулес» (мармур, не захавалася)[ж] і «Снежны волат». Заказ апошняга быў ідэяй кардынала Біб’ены(руск.) бел., якую падтрымаў П’ера. У рамане Карэла Шульца пра гэта напісана:

(…) Было б нядрэнна, калі б гэты юны скульптар дзеля забавы вылепіў са снегу вялікую статую, якая б пацешыла народ (…). Такога яшчэ не было ва ўсёй Італіі: статуя са снегу, пра яе, мабыць, усюды загаварылі б (…) паклікалі Мікеланджэла, і ён пагадзіўся^[34]

Сярод даследчыкаў няма адзінага меркавання адносна таго, каго выляпіў Мікеланджэла ў сваёй снежнай скульптуры. Напрыклад, на думку Антоніа Форчэліна (італ.: Antonio Forcellino) гэта быў прататып «Геркулеса»[35]. Джэймс Хол (англ.: James Hall) лічыць, што гэта павінна была быць Мадонна[36].

Балоння

Увосень, 9 лістапада 1494 года, сям’я Медычы была афіцыйна выгнана з Фларэнцыі, а Саванарола стаў дыктатарам. У Фларэнцыі ўсталявалася так званая «Другая рэспубліка», першыя чатыры гады якой фактычна былі тэакратыяй. З-за небяспекі ўварвання войскаў Карла VIII Мікеланджэла вырашае паехаць спачатку ў Венецыю, а затым у Балонню. Там хлопец жыў у Джанфранчэска Альдаўрандзі (італ.: Giovan Francesco Aldovrandini). Тут ён стварыў тры невялікія скульптуры для грабніцы Святога Дамініка, якая заставалася недаробленай з-за смерці Нікало дэль Аркі(англ.) бел., скульптара, які пачаў працу[37].

У гэты перыяд Мікеланджэла чытае творы Дантэ, Петраркі і Бакача[38].

Грабніца Святога Дамініка	«Святы Петроній» (каля 1494-95)	«Прокл Балонскі» (каля 1494-95)	«Анёл з кандэлябрам» (каля 1494-95)

Першае падарожжа ў Рым

Неўзабаве палітычная сітуацыя ў Фларэнцыі стала спакайнейшай, і Мікеланджэла вярнуўся дадому, але, не атрымліваючы заказаў ад новай улады, зноў пачаў працаваць на Медычы[39]. Паводле Кандзіві, іменна ў гэты час Ларэнца дзі П’ерфранчэска дэ Медычы заказаў яму статую «Маладога Яна Хрысціцеля», а таксама статую «Амур, які спіць» (страчана), але з умовай так «апрацаваць» твор, каб мець магчымасць прадаць яго даражэй чым антычны[40][и]. Пакупніком гэтай скульптуры стаў кардынал Рафаэль Рыярыа, які заўважыў падробку, але быў настолькі ўражаны майстэрствам працы, што запрасіў хлопца ў Рым. Дваццаціаднагадовы Мікеланджэла прыехаў у горад 25 чэрвеня 1496 года[41], і прабыў там наступныя пяць гадоў.

«Вакх»

Асноўны артыкул: Вакх 4 ліпеня 1496 годзе Мікеланджэла пачаў працу над заказам кардынала — мармуровай статуяй Вакха, бога віна. Гэта двухметровая скульптура, прызначаная для кругавога агляду. П’янага бога віна суправаджае маленькі сатыр, які ласуецца гронкай вінаграду. «Вакх» быццам гатовы ўпасці наперад, але захоўвае раўнавагу, адхіляючыся назад, яго позірк звернуты на чару з віном. Мышцы спіны выглядаюць напружанымі, але расслабленыя мышцы жывата і сцёгнаў дэманструюць фізічную, а значыць, і духоўную слабасць. Мікеланджэла дабіўся ўражання няўстойлівасці без кампазіцыйнай неўраўнаважанасці, якая магла б парушыць эстэтычны эфект. Аднак, па завяршэнні твора кардынал адмовіўся ад яго, і скульптуру для свайго саду набыў банкір Якопа Галі (цяпер статуя знаходзіцца ў музеі Барджэла ў Фларэнцыі).

Рамэн Ралан таксама згадвае «Барджэліўскага Адоніса» (Барджэла) і вялікага «Купідона» (Музей Вікторыі і Альберта, Лондан)[42]. Аляксей Джывелегаў лічыў, што «Адоніс» — слабаватая праца для яго[43].

У 1497 годзе памірае мачаха Мікеланджэла — Лукрэцыя Убальдзіні[38].

«П’ета»

Асноўны артыкул: П’ета

У 1498 годзе Мікеланджэла атрымаў заказ на «П’ету» ад уплывовага французскага кардынала Жана дэ Білера(італ.) бел. (фр.: Jean de Bilhères)[44][42]. Кантракт быў падпісаны 7 жніўня таго ж года. Як зазначае У. Уолес, сама тэма «аплаквання Хрыста» была больш распаўсюджаная ў паўночнай Еўропе і візантыйскім мастацтве, чым у Італіі эпохі Рэнесансу. Мікеланджэла трактуе тэму вельмі стрымана. Смерць і смутак нібы ўтрымліваюцца ў мармуры, з якога створана скульптура. Суадносіны фігур такія, што яны ўтвараюць нізкі трохвугольны нізкі конус. Аголенае цела Хрыста кантрастуе з пышнай, багатай вопраткай Маці Божай.

Мікеланджэла адлюстраваў Маці Божую маладой, нібы гэта не Маці і Сын, а сястра, якая аплаквае заўчасную смерць брата. Ідэалізацыю падобнага роду выкарыстоўвалі і іншыя мастакі, сярод якіх і Леанарда да Вінчы. Акрамя таго, Мікеланджэла быў гарачым прыхільнікам Дантэ, у апошнім кантоне «Боскай камедыі» якога, у пачатку малітвы Святога Бернарда, гаворыцца: «Маці Божая, дачка свайго сына» (італ.: «Vergine Madre, figlia del tuo figlio»). Скульптар знайшоў ідэальны шлях для перадачы ў камені гэтай глыбокай багаслоўскай думкі. Гэтая статуя — адзіная з прац Мікеланджэла, падпісаная ім самім.

Да гэтага перыяду таксама адносіцца незавершаная «Манчэстэрская Мадонна» (Нацыянальная галерэя, Лондан).

Перыяд другой Фларэнційскай рэспублікі

У 1498 годзе, у выніку інтрыг фларэнційскіх дзеячаў і папскага прастола, Саванарола і двое яго паслядоўнікаў былі асуджаны на спаленне на вогнішчы. Гэтыя падзеі ў Фларэнцыі непасрэдна не закранулі Мікеланджэла, аднак наўрад ці пакінулі яго абыякавым. На змену сярэднявеччу Саванаролы, якое часова вярнулася ў горад, прыйшла свецкая рэспубліка, для якой Мікеланджэла стварыў сваю першую вялікую статую ў Фларэнцыі, мармуровага «Давіда» (1501—1504, Фларэнцыя, Акадэмія). Дагавор на выкананне гэтай працы быў падпісаны 16 жніўня 1501 года[38].

«Давід»

Асноўны артыкул: Давід Вобраз Давіда быў традыцыйным у Фларэнцыі. Данатэла і Верок’ё стварылі бронзавыя скульптуры юнака, які цудам забіў волата, чыя галава ляжыць каля ног біблейскага героя. Мікеланджэла ж вырашыў адлюстраваць момант перад боем. Давід стаіць з перакінутай цераз плячо прашчай, у левай руцэ сціскае камень. Правая частка фігуры напружаная, а левая крыху паралізаваная, як у атлета, гатовага да дзеяння. Вобраз Давіда меў асаблівы сэнс для фларэнційцаў, таму скульптура Мікеланджэла прыцягнула ўсеагульную ўвагу.

«Давід» стаў сімвалам свабоднай і палкай рэспублікі, гатовай перамагчы любога ворага. Каласальная фігура вышынёй 5,17 м[45] павінна была стаяць у саборы, аднак месца там не адпавядала яе грамадскай ролі, таму камітэт грамадзян пастанавіў, што скульптура павінна ахоўваць галоўны ўваход у будынак урада, Палацца Век’ё, перад якім цяпер знаходзіцца яе копія. На эскізе бронзавага «Давіда» і правай руцэ мармуровага, захаваліся радкі Мікеланджэла, якія лічацца прыкладам яго найбольш ранняй паэзіі, якая дайшла да нас[46]:

У перакладзе — «Давід з прашчай, а я з лукам. Мікеланьёла». Існуе шмат трактовак гэтых слоў мастака[47]. Паводле Эфраса(руск.) бел. — гэтыя радкі маюць метафарычнае значэнне «з усіх сіл» (праводзячы паралель з такімі такімі італьянскімі выслоўямі як «con l’arco della schiena» ці «con l’arco dell’osso»)[46]. І як Давід уступіў у бой з Галіяфам, так дваццацісямігадовы Мікеланджэла стаў да бою з глыбай мармуру, якая павінна была стаць «Давідам»[48]. Гэта можна растлумачыць як проціпастаўленне сілы і прылад скульптара і яго тварэння, гэта значыць інтэлекта («лук») Мікеланджэла-скульптара і фізічнай сілы Давіда («прашча»)[49]. Чарлз Сеймур (англ.: Charles Seymour) трактаваў «лук» як інструменты скульптара[50].

«Мадонна Доні»

Асноўны артыкул: Мадонна Доні Да гэтага ж часу адносіцца адзіная карціна, безумоўна намаляваная Мікеланджэла, — тонда «Мадонна Доні» (Галерэя Уфіцы, Фларэнцыя). Лічыцца, што заказ на карціну быў прымеркаваны да вяселля фларэнційскіх арыстакратаў-гандляроў Аньёла Доні і Мадалены Строцы ў 1504 годзе, хоць, невядома чаму гандляр Доні заказаў скульптару Мікеланджэла намаляваць карціну, а той — пагадзіўся з гэтай прапановай[51][к]. Гэта таксама адзіная работа тэмпернымі фарбамі, тэхналогію працы з якімі ён мог вывучыць у Даменіка Гірландая[52].

Для гэтага твора характэрна імкненне мастака да перадачы складаных пастаў і пластычнай трактоўкі форм чалавечага цела. Цэнтральнае месца адведзена ўласна Святому сямейству — Мадонна схілілася направа, каб узяць/падтрымаць немаўля, якое сядзіць на калене Іосіфа[53]. Дзякуючы выкарыстанню тэхнікі «канджантэ», фігуры выглядаюць больш аб’ёмнымі і масіўнымі. На заднім плане размешчаны Ян Хрысціцель і пяць аголеных юнакоў, магчыма — грэшнікаў або язычнікаў.

«Бітва пры Кашыні»

Асноўны артыкул: Бітва пры Кашыні Магчыма з удзелам Нікало Макіявелі[54], у гэтыя ж гады быў задуманы яшчэ адзін буйны дзяржаўны праект: Леанарда да Вінчы і Мікеланджэлу было даручана стварыць дзве вялізныя фрэскі для залы Вялікага Савета (Сіньёрыі) у Палацца Век’ё на тэму гістарычных перамог фларэнційцаў пры Анг’яры і пры Кашыне. Заказ быў зроблены П’ера Садэрыні(руск.) бел., ганфаланьерам Фларэнцыі, у жніўні 1504 года. Вядома, што Мікеланджэла працаваў над кардонам да лістапада 1506 года[38]. Захаваліся толькі копіі кардона Мікеланджэла, у прыватнасці зробленыя яго сябрам і былым памочнікам Арыстоцелем да Сангала(італ.) бел.. На кардоне была намалявана група салдат, якія кідаюцца да зброі ў той час, калі на іх знянацку напалі ворагі падчас купання ў рацэ. Сцэна нагадвае «Бітву кентаўраў» — на ёй намаляваны аголеныя фігуры ў розных позах, якія цікавілі майстра больш, чым сам сюжэт. Паводле слоў скульптара Бенвенута Чэліні, кардон быў «крыніцай натхнення для многіх мастакоў»[55]. Верагодна, кардон знік каля 1516 года.

«Евангеліст Мацвей»

Асноўны артыкул: Евангеліст Мацвей 1503 годзе Мікеланджэла атрымаў заказ на 12 статуй апосталаў для сабора ў Фларэнцыі. У 1506 годзе Мікеланджэла пачаў працу над статуяй «Евангеліста Мацвея» (Фларэнцыя, Акадэмія). Гэтая статуя засталася няскончанай, бо ўжо праз два гады Мікеланджэла з’ехаў у Рым. Фігура высякалася з мармуровага блока з захаваннем яго прамавугольных форм. Статую асабліва вылучаюць за надзвычайны кампазіцыйны кантрапост[56]: левая нага паднятая і абапіраецца на камень, што выклікае зрушэнне восі паміж тазам і плячыма. Гэта кампазіцыйнае рашэнне ён выкарыстаў пазней у статуі «Геній перамогі».

1502 годам датуецца заказ на бронзавую статую «Давіда», якая была скончана ў 1508 годзе (не захавалася). У 1504 годзе таксама былі завершаны чатыры фігуры — «Святы Пётр», «Святы Аўгусцін»[л] «Святы Павел» і «Святы Рыгор I» — для алтара Пікаламіні ў Сіенскім саборы[38].

Фларэнційскі перыяд творчасці Мікеланджэла быў адзначаны амаль ліхаманкавай актыўнасцю майстра: у гэты час ён стварыў таксама два рэльефныя тонда — «Тадэі» і «Піці» — з выявамі Мадонны, у якіх для стварэння выразнасці вобраза выкарыстоўваецца розная ступень закончанасці элементаў, і мармуровую статую «Мадонны з немаўлём» (Царква Маці Божай, Бругэ).

«Мадонна Бругэ» (каля 1501-04)	«Мадонна Тадэі» (каля 1504-06)	«Мадонна Піці» (каля 1503-05)	«Святы Рыгор І» (каля 1501-04)	«Святы Павел» (каля 1501-04)	«Святы Пётр» (каля 1501-04)	«Святы Пій І» (каля 1501-04)

У Рыме часоў Юлія II і Льва X

У 1503 годзе Юлій II (Джуліяна дэла Раверэ) заняў папскі прастол. Ні адзін з мецэнатаў не выкарыстоўваў мастацтва ў мэтах прапаганды так шырока, як Юлій II. Ён пачаў збудаванне новага сабора Святога Пятра, рамонт і пашырэнне папскай рэзідэнцыі па ўзоры рымскіх палацаў і віл, роспіс папскай капэлы і падрыхтоўку грандыёзнай грабніцы для самога сябе. У сакавіку 1505 года ён выклікаў Мікеланджэла ў Рым, каб абмеркаваць першы праект грабніцы.

Грабніца Папы Юлія II: Праект

Асноўны артыкул: Грабніца Папы Юлія II

Дэталі не зусім ясныя, але, мабыць, Юлій II уяўляў сабе новы храм са сваёй магілай накшталт пахавальні французскіх каралёў у Сен-Дэні. Гэтая грабніца, як піша Р. Ралан: «(…) павінна была пераўзысці ўсе маўзалеі Старажытнага Рыма»[57]. Яна павінна была стаяць свабодна і мець памер 6 на 9 м. Унутры павінна было быць размешчана авальнае памяшканне, а знадворку — каля 40 статуй.

Грабніца ніколі не была пабудавана па першапачатковаму праекту Мікеланджэла, і гэтая «трагедыя» пераследвала яго амаль 40 гадоў. План грабніцы і яе ідэйны змест магчыма рэканструяваць па папярэдніх малюнках і апісаннях. Найбольш верагодна, што грабніца павінна была сімвалізаваць трохступеньчаты ўздым ад зямнога жыцця да вечнага. На першым узроўні, па плану, павінны былі стаяць статуі апостала Паўла, Майсея і прарокаў, сімвалы двух шляхоў дасягнення збаўлення. Уверсе — два анёлы, якія нясуць Юлія II у рай.

На працягу 1505—1506 гг. Мікеланджэла асабіста наведваўся ў Карару, выбіраючы матэрыял для магілы, у той час як Юлій II ўсё больш настойліва звяртаў яго ўвагу на будынак сабора Святога Пятра. Таксама Папа заказаў фрэскі для Сіксцінскай капэлы. Грабніца ж заставалася толькі ў планах. Вельмі раздражнёны, Мікеланджэла збег з Рыма 17 красавіка 1506 года, за дзень да залажэння падмурка сабора. Незадоўга перад тым Мікеланджэла купіў маёнтак пад Фларэнцыяй.

Другі балонскі перыяд

Пасля трох пасланняў ад Папы да Сіньёрыі, Мікеланджэла змірыўся, і паехаў у Балонню, дзе атрымаў заказ на выкананне бронзавай статуі пантыфіка, над якой ён прапрацаваў да пачатку 1508 года. Урачыстае ўсталяванне адбылося 21 лютага 1508 годзе, у царкве Сан Петроніа, а ўжо 13 сакавіка 1508 годзе Ладавіка абвясціў Мікеланджэла паўналетнім. У той час таму споўнілася трыццаць тры гады[м].

30 снежня 1511 годзе бронзавая статуя Юлія II была знішчана балонцамі, якія ўзбунтаваліся супраць папскай улады[38].

Сіксцінская капэла

Асноўны артыкул: Сіксцінская капэла

Сіксцінская капэла была пабудавана ў 1470-х гадах дзядзькам Юлія, Папам Сікстам IV. У пачатку 1480-х гадоў алтар і бакавыя сцены былі ўпрыгожаны фрэскамі з евангельскімі сюжэтамі і сцэнамі з жыцця Майсея (Перуджыні, Бацічэлі, Гірландая і Раселі), а над імі былі размешчаны партрэты Папаў.

10 мая 1508 года Мікеланджэла пачаў роспіс столі[58]. Праца працягвалася больш за два гады, у перыяд паміж 1508 і 1512, пры мінімальным удзеле памочнікаў. Першапачаткова меркавалася адлюстраваць постаці апосталаў на прастолах. Пазней, у лісце ад 1523 года, Мікеланджэла з гонарам пісаў, што пераканаў Папу ў безгрунтоўнасці гэтай задумы і атрымаў поўную свабоду. Паводле задумы мастака, на бакавых сценах капэлы прадстаўлены Эпоха Закона (Майсей) і Эпоха Божае ласкі (Хрыстос), а сама столь адлюстроўвае пачатак гісторыі чалавецтва, Кнігу Быцця.

Фрэскі столі Сіксцінскай капэлы маюць складаную структуру, якая складаецца з намаляваных элементаў архітэктурных дэкарацый, асобных фігур і сцэн. Па баках ад цэнтральнай часткі столі пад намаляваным карнізам размешчаны гіганцкія фігуры старазапаветных прарокаў і язычніцкіх сівіл, якія сядзяць на тронах. Паміж дзвюма карнізамі намаляваны папярочныя палосы, якія імітуюць пабудовы — імі размежаваны буйныя і дробныя апавядальныя сцэны з Кнігі Быцця. У люнетах і сферычных трохвугольніках пад роспісам, таксама размешчаны сцэны. Шматлікія фігуры, у тым ліку знакамітыя «ignudi» («голыя») абрамляюць сцэны з Кнігі Быцця.

Сцэны з Кнігі Быцця, як і кампазіцыі на бакавых сценах, размешчаны ў храналагічным парадку, ад алтара да ўваходу. Вылучаюцца тры трыяды. Першая звязана са стварэннем свету. Другая — «Стварэнне Адама», «Стварэнне Евы», «Спакушэнне і выгнанне з Рая» — прысвечана стварэнню чалавецтва і яго грэхападзенню. Апошняя распавядае гісторыю Ноя, якая заканчваецца яго ап’яненнем. Адам у «Стварэнні Адама» і Ной у «Ап’яненне Ноя» намаляваныя ў аднолькавай позе: у першым выпадку чалавек яшчэ не мае душы, у другім — ад яе адмаўляецца. Такім чынам, гэтыя сцэны паказваюць, што чалавецтва не адзін раз, а двойчы пазбаўлялася Божай прыхільнасці.

Апавяданне вытрымана ў духу гераічнага і ўзнёслага гуманізму, і жаночым, і мужчынскім постацям уласціва гераічная сіла. Фігуры аголеных шчытаносцаў, якія абрамляюць сцэны, сведчаць пра асаблівасці густу Мікеланджэла і яго рэакцыі на класічнае мастацтва. Узятыя разам, яны з’яўляюцца энцыклапедыяй становішчаў аголенага чалавечага цела, як гэта было і ў «Бітве кентаўраў», і ў «Бітве пры Кашыні». Мікеланджэла не быў схільны да спакойнага ідэалізму скульптуры Парфенона. Ён аддаваў перавагу магутнай гераічнасці рымскага мастацтва, элінізмуу, якому ўласціва трагічная, поўная пафасу група «Лаакаон», знойдзеная ў Рыме ў 1506 г.

14 жніўня 1511 года адбылося адкрыццё скончанай к таму часу частцы роспісу. Пачатак 1512 года — завяршэнне працы Мікеланджэла. Урачыстае адкрыццё — 31 кастрычніка 1512 года.

Рэстаўрацыя

Падрыхтоўчыя работы пачаліся яшчэ ў 1979 годзе. Расчыстка і рэстаўрацыя роспісу столі працягваліся з 1980 да 1994. У выніку былі зняты адкладанні сажы, і цёмныя колеры саступілі месца ярка-ружоваму, лімонна-жоўтаму і зялёнаму; выразна праявіліся контуры і суадносіны фігур і архітэктуры. Мікеланджэла аказаўся тонкім каларыстам: ён здолеў узмацніць скульптурнае ўспрыманне натуры пры дапамозе колеру і ўлічыў вышыню столі (18 м), якая ў 16 стагоддзі не магла быць асветлена так ярка, як гэта магчыма зараз.

Вынікі рэстаўрацыі таксама не пазбеглі крытыкі[59][60].

Грабніца Папы Юлія II: Другі праект

Асноўны артыкул: Грабніца Папы Юлія II Папа Юлій II памёр у 1513. На прастол узышоў Леў X з сямейства Медычы. 6 мая 1513 года быў падпісаны дагавор на другі праект грабніцы — значна меншы. З 1513 па 1516 гг. Мікеланджэла працаваў над скульптурамі для грабніцы Юлія II: фігурамі двух рабоў— «Звязаны раб» і «Раб, што памірае» (Луўр), і скульптурай «Майсея» (Сан П’етра ін Вінколі, Рым). 8 ліпеня 1516 года быў падпісаны дагавор на трэці праект грабніцы.

«Майсей»

Асноўны артыкул: Майсей

Характэрнай асаблівасцю Майсея Мікеланджэла з’яўляецца наяўнасць «рагоў» — прамянёў святла, што было выклікана памылкай у перакладзе Бібліі на лацінскую мову (т. зв. «Вульгата»)[61].

«Майсей» глядзіць налева, як і «Давід»; у ім нібы закіпае абурэнне ад убачанага пакланення залатому цяльцу. Правая частка яго цела напружана, да боку прыціснуты скрыжалі, а рэзкі рух правай нагі падкрэслены перакінутай цераз яе драпіроўкай. Гэты гігант, адзін з прарокаў, увасабляе terribilita, «пагрозлівую сілу». Канчаткова статуя была дапрацавана значна пазней, у 1542 годзе[61].

Рабы

«Раб, што памірае» — знясілены, ён нібы спрабуе падняцца, але ў бяссіллі замірае, схіліўшы галаву пад заламанай назад рукой. «Звязаны раб» выяўлены ў рэзкім павароце, падобна да «Евангеліста Мацвея».

Рабы не ўвайшлі ў канчатковы варыянт грабніцы — і Мікеланджэла падарыў іх Раберта Строцы[62].

«Раб, што памірае» (каля 1513-16)	«Звязаны раб» (каля 1513)

Вяртанне ў Фларэнцыю

Гады паміж 1515 і 1520 былі часам прыгнечанасці Мікеланджэла. На яго аказвалі ціск спадчыннікі Юлія II, і адначасова ён служыў новаму Папе з роду Медычы. У 1516 ён атрымаў заказ на аздабленне фасада сямейнай царквы Медычы ў Фларэнцыі, Сан Ларэнца. У 1517 годзе Мікеланджэла правёў шмат часу ў Карары, распрацаваў мадэль фасада царквы. 19 студзеня 1518 года дагавор быў падпісаны, але ўжо праз два гады, 10 мая 1520 г., яго скасавалі[63]. У 1519 годзе ён пачаў працу над «Хрыстом з крыжам» (Санта Марыя сопра Мінерва, Рым), якую скончыў 1520. Магчыма, менавіта ў гэты ж час скульптар пачаў працу над статуямі чатырох рабоў (Акадэмія, Фларэнцыя), якія так і засталіся незавершанымі.

25 верасня 1520 года нарадзіўся пляменнік Ліянарда (сын Буанароці)[63].

«Малоды раб»	«Барадаты раб»	«Атлант»	«Раб абуджаецца»

1525 годам датаваны чацвёрты праект грабніцы Юлія II[63]. З 1526 года Мікеланджэла перастаў падпісвацца «Мікеланджэла, скульптар», а стаў выкарыстоўваць сваё поўнае імя[64].

У пачатку 1500-х гадоў Мікеланджэла пастаянна ездзіў з Фларэнцыі ў Рым і назад, але перагаворы з Джуліа дзі Джуліяна дэ Медычы (будучым Папам) па Новай сакрысціі (капэла Медычы) у царкве Сан Ларэнца і бібліятэцы Лаурэнціяна трымалі Мікеланджэла ў Фларэнцыі да 1534.

Капэла Медычы

Асноўны артыкул: Капэла Медычы

Ранні эскіз капэлы — з чатырма грабніцамі, які стаяць свабодна — датаваны лістападам 1520 года[63].

Новая сакрысція царквы Сан Ларэнца (капэла Медычы) складала пару Старой, пабудаванай Брунелескі стагоддзем раней, яна засталася недабудаванай з-за ад’езду Мікеланджэла ў Рым у 1534. Новая сакрысція была задумана як мемарыяльная капэла Джуліяна Медычы, брата Рымскага Папы Льва, і Ларэнца, яго пляменніка, якія памерлі маладымі. Сам Леў X памёр у 1521, і неўзабаве на папскім троне апынуўся іншы член сям’і Медычы, Папа Клімент VII, які актыўна падтрымліваў гэты праект.

«Мадонна з немаўлём», «Вечар», «Раніца» і «Ларэнца II Медычы» былі амаль завершаны ў сакавіку 1526 года[63], але ўжо ў красавіку 1527 года работы над капэлай былі спынены.

У 1528 годзе ён атрымаў новы заказ ад Фларэнційскай рэспублікі — на статую «Геркулеса», але ён не быў выкананы. 2 ліпеня таго ж года памірае ад чумы брат Буанароці[63]. З кастрычніка 1528 па жнівень 1530 Мікеланджэла займаецца інжынернымі работамі па абароне горада, уваходзіць у склад Вышэйшага ваеннага савета Фларэнцыі. «Раніца» і «Ноч» канчаткова завершаны ў 1531 годзе.

Эфект скульптур «Джуліяна» і «Ларэнца» пабудаваны на кантрастах. Ларэнца задуменны і сузіральны. Алегорыі «Вечары» і «Раніцы», якія знаходзяцца пад ім, настолькі расслабленыя, што, здаецца, могуць саслізнуць з саркафагаў, на якіх ляжаць. Фігура «Джуліяна», наадварот, напружаная — ён трымае ў руцэ жазло палкаводца. Размешчаныя пад ім «Ноч» і «Дзень» — магутныя, атлетычныя фігуры, скурчаныя ў пакутлівай напрузе. Існуе здагадка, што «Ларэнца» ўвасабляе сузіральны пачатак, а «Джуліяна» — дзейны.

Калі Мікеланджэла, у 1534 годзе, з’ехаў у Рым, скульптуры яшчэ не былі ўстаноўлены і знаходзіліся на розных стадыях завершанасці[н]. Замалёўкі, якія захаваліся, сведчаць пра напружаную працу, якая папярэднічала іх стварэнню: былі праекты адзінай грабніцы, падвойнай грабніцы, і асобна стаячай.

Магчыма, што статуя «Скурчаны хлопчык» (Эрмітаж, Санкт-Пецярбург) таксама прызначалася для капэлы[65].

Бібліятэка Лаўрэнціяна

Асноўны артыкул: Бібліятэка Лаўрэнціяна У студзені 1524 года Мікеланджэла працаваў над праектамі бібліятэкі, будаўніцтва якой пачалі восенню.

Чытальная зала бібліятэкі Лаўрэнціяна з’яўляецца доўгім будынкам з шэрага каменю і светлымі сценамі. Вестыбюль, высокае памяшканне з шматлікімі патопленымі ў сцяну падвоенымі калонамі, нібы з цяжкасцю трымае лесвіцу, якая выліваецца на падлогу. Лесвіца была скончана ў канцы жыцця Мікеланджэла, а вестыбюль быў завершаны толькі ў 20 стагоддзі. Гэта быў першы праект Мікеланджэла, у якім ён не выкарыстаў скульптурных элементаў[66].

«Геній перамогі»

Асноўны артыкул: Геній перамогі Прыкладна ў 1530 Мікеланджэла стварыў невялікую мармуровую статую «Апалона» (Фларэнцыя, Барджэла) і скульптурную групу «Геній перамогі» (Палацца Век’ё, Фларэнцыя). «Геній перамогі» — гнуткая вытанчаная постаць з паліраванага мармуру, якую падтрымлівае фігура старога, які толькі злёгку ўзнімаецца над грубай паверхняй каменя. Гэтая група дэманструе блізкую сувязь Мікеланджэла з мастацтвам такіх вытанчаных маньерыстаў, як Бранзіна, і з’яўляецца першым узорам спалучэння закончанасці і незавершанасці для стварэння выразнага вобраза.

Да гэтага ж перыяду адносіцца страчаная карціна Мікеланджэла — «Леда і лебедзь».

План лесвіцы Бібліятэкі Лаўрэнцыяна	«Леда і лебедзь» (копія, каля 1530)	«Скурчаны хлопчык» (каля 1530)	«Геній перамогі» (каля 1532-34)

У 1531 годзе памірае бацька Мікеланджэла, Ладавіка[63]. 29 красавіка 1532 года падпісаны дагавор аб пятым праекце грабніцы Папы Юлія II. Па ім у ансамбль грабніцы павінны былі ўваходзіць статуі: «Малады раб», «Барадаты раб», «Атлант», «Раб абуджаецца» і «Геній перамогі».

Знаходжанне ў Рыме

У 1534 годзе Мікеланджэла пераехаў у Рым. У той час Клімент VII абдумваў тэму фрэскавага роспісу алтарнай сцяны Сіксцінскай капэлы, спыніўшыся на тэме Страшнага суда. 25 верасня таго ж года ён памёр, а новым Папам стаў Павел III (Алесандра Фарнезэ).

Ужо 1 верасня 1535 года Мікеланджэла быў прызначаны галоўным архітэктарам, скульптарам і жывапісцам Ватыкана[65].

«Страшны Суд»

Асноўны артыкул: Страшны Суд Праца над фрэскай пачалася ў красавіку-маі 1536 года і працягвалася да кастрычніка 1541. Урачыстае адкрыццё — 31 кастрычніка 1541 года.

Традыцыйна кампазіцыя Страшнага суда складалася з некалькіх асобных частак, тады як у Мікеланджэла яна паўстае авальным водаваротам голых мускулістых цел. Фігура Хрыста, якая нагадвае Зеўса, размешчана ўверсе — яго правая рука паднята ў жэсце праклёну тым, хто знаходзіцца злева ад яго. Сціснутыя вусны Хрыста выклікаюць сумненні ў тым, што ён праклінае, а значыць магчымы і іншыя трактоўкі для гэтай паднятай рукі[67]. Твор напоўнены магутным рухам: шкілеты паўстаюць з зямлі, выратаваная душа ўзнімаецца ўверх па гірляндзе з руж, мужчына, якога д’ябал цягне ўніз, ад жаху закрывае твар рукамі.

«Страшны суд» стаў адлюстраваннем песімізму Мікеланджэла. Адна дэталь фрэскі сведчыць пра яго змрочны настрой і яго горкі «подпіс» — ля левай нагі Хрыста знаходзіцца постаць Святога Варфаламея, які трымае ў руках нож і ўласную скуру, якую з яго злупілі жыўцом. Твар на знятай скуры Святога Варфаламея — аўтапартрэт мастака[67]. Рысы ж аблічча самога святога нагадваюць П’етра Арэціна, які несправядліва нападаў на Мікеланджэла, бо лічыў, што мастак адлюстраваў рэлігійны сюжэт непрыстойна.

На Трыдэнцкім саборы была асуджана аголенасць фігур, выявы безбародага Хрыста і ўключэнне ў кампазіцыю Харона. Даніэлю да Вальтэра было даручана дамаляваць адзенне на некаторых фігурах яшчэ пры жыцці Мікеланджэла. Таксама ён цалкам перамаляваў фрагмент са Святой Кацярынай і Святым Уласам, пастава якіх лічылася вельмі неадназначнай. Пасля яго фрэску «апраналі» таксама Джыралама да Фана і П’етра да Картона[68]. Захавалася копія фрэскі Мікеланджэла да змен, зробленая Марчэла Венусці ў 1549 годзе (Музей Кападымонтэ, Неапаль). На працягу 1990—1994 гг. была праведзена рэстаўрацыя і частковае аднаўленне першапачатковага выгляду фрэскі[69].

Капэла Пааліна

Асноўны артыкул: Капэла Пааліна

Павел III заказаў фрэскі для капэлы Пааліна (капэла Паўла[70]). Там Мікеланджэла стварыў кампазіцыі «Абарачэнне Паўла» і «Распяцце Святога Пятра» (паміж 1542—1550 гг.) — творы, у якіх парушаны рэнесансныя нормы кампазіцыі. Іх духоўная насычанасць не была ацэнена; у іх бачылі толькі тое, што «жывапіс, у прыватнасці праца над фрэскай, для старых людзей не падыходзіць»[70].

У канцы 1530-х гадоў Мікеланджэла займаўся ў асноўным архітэктурнымі праектамі, і пабудаваў некалькі будынкаў у Рыме, сярод іх найбольш значным з’яўляецца комплекс збудаванняў на Капіталійскім пагорку, а таксама праекты для сабора Святога Пятра.

Гэты ж перыяд адзначаны яго сяброўствам з Віторыяй Калона[65].

Капіталійская плошча

Асноўны артыкул: Капітолій

У 1538 на Капітоліі была ўстаноўлена копія рымскай коннай бронзавай статуі імператара Марка Аўрэлія. Згодна з праектам Мікеланджэла, яе абрамленнем з трох бакоў сталі фасады палацаў. Найвышэйшы з іх — Палац сенатараў, размешчаны ў цэнтры плошчы са сходамі з абодвух бакоў. На бакавых фасадах усталявалі велізарныя, велічынёй у два паверхі карынфскія пілястры, увянчаныя карнізам з балюстрадай і скульптурамі. Комплекс Капітолія быў ​​багата ўпрыгожаны старадаўнімі надпісамі і скульптурамі, сімволіка якіх зацвярджала моц старажытнага Рыма.

У 1539 годзе — бюст «Брута». Вядома, што ў ліпені 1544 годзе Мікеланджэла выказаў згоду за свой кошт зрабіць конную статую Францыска I, калі той «верне Фларэнцыі свабоду»[65].

Грабніца Папы Юлія II: Завяршэнне

Асноўны артыкул: Грабніца Папы Юлія II

20 жніўня 1545 года — апошні дагавор адносна шостага праекта грабніцы Юлія II. У сваім цяперашнім выглядзе яна была завершана ў 1545 годзе.

Майстар паспеў зрабіць толькі тры статуі — «Майсея», «Рахіль» і «Лію». Надмагілле ўсталявалі ў царкве Сан П’етра ін Вінколі (Святога Пятра ў аковах), дзе Папа служыў пры жыцці, а не ў саборы Святога Пятра, як планавалася раней[71]. Цэнтральнай статуяй праекта стаў «Майсей», якога Лібман называе «пэўным чынам партрэтам, фізічным і духоўным, Юлія II»[71].

Кандзіві сцвярджаў, што грабніца была «трагедыяй» ўсяго жыцця Мікеланджэла, бо яму так і не ўдалося завяршыць яе такой, якой яна бачылася спачатку. Уолес адзначае, што: «(…)уяўляць якой грабніца магла б быць — гэта адмаўляцца бачыць тое, чаго Мікеланджэла ўдалося дасягнуць»[61].

У кастрычніку 1546 года Мікеланджэла пачынае кіраваць будаўніцтвам Палацца Фарнезэ ў Рыме.

Сабор Святога Пятра

Асноўны артыкул: Сабор Святога Пятра

У 1546 памёр Антоніа да Сангала, і Мікеланджэла стаў галоўным архітэктарам сабора 1 студзеня 1547 года[72]. План Брамантэ 1505 года прадугледжваў пабудову цэнтрычнага храма, але неўзабаве пасля яго смерці быў прыняты больш традыцыйны базілікальны план Сангала. Мікеланджэла вырашыў прыбраць складаныя неагатычныя элементы плана Сангала і вярнуцца да простай, строга арганізаванай цэнтрычнай прасторы, над якой дамінаваў велізарны купал на чатырох апорах. Мікеланджэла не ўдалося цалкам ажыццявіць гэтую задуму, але ён паспеў пабудаваць заднюю і бакавыя сцены сабора з гіганцкімі пілястрамі карынфскага ордара, з нішамі і вокнамі паміж імі. Купал завяршыў Джакама Дэла Порта, ужо пасля смерці Мікеланджэла.

У 1548 годзе партугальскі мастак Францыска д’Аланда завяршыў свой ​​трактат «Da Pintura Antiga» («Аб антычным жывапісе»), у другой частцы якога ўтрымліваліся т. зв. «Рымскія дыялогі» або «Дыялогі з Мікеланджэла»[73]. Гэтыя «дыялогі» тычыліся перыяду роспісу Сіксцінскай капэлы (фрэска «Страшны суд»). Кніга была апублікавана толькі ў 1896 годзе (Francisco D’Ollanda, Quatro Dialogos Da Pintura Antiga, Porto, 1896), першы пераклад на італьянскую — у 1926[74], англійскую — 1928[75].

9 студзеня 1548 года памёр брат Джавансімонэ[65]. У наступным годзе былі завершаны праекты для бібліятэкі Лаўрэнціяна. 1550 — абедзве фрэскі капэлы Пааліна.

Па сведчаннях французскага дыпламата і крыптографа Блеза дэ Віжэнера, які ў 1550 годзе наведаў Рым і бачыў сямідзесяціпяцігадовага Мікеланджэла за працай, скульптар «не быў вельмі моцным, аднак, за пятнаццаць хвілін ён адкалоў ад вельмі цяжкай груды мармуру больш, чым трое маладых муляроў маглі б зрабіць за тры ці ў чатыры разы большы час (…) Адным ударам ён адсякаў кавалкі ў тры-чатыры пальцы таўшчынёй, і так дакладна ў вызначаным месцы, што калі б ён закрануў яшчэ трохі мармуру, то рызыкаваў бы знішчыць усю працу»[76].

«П’ета II»

Асноўны артыкул: П’ета II

З канца 1540-х гадоў да 1555 года Мікеланджэла працаваў над скульптурнай групай «П’ета» (Сабор Санта Марыя дэль Ф’ёрэ, Фларэнцыя). Мёртвае цела Хрыста трымае Святы Нікадзім, а з двух бакоў падтрымліваюць Маці Божая і Марыя Магдаліна (скончана фігура Хрыста і збольшага Святой Магдаліны). У адрозненне ад «П’еты» сабора Святога Пятра, гэтая група больш плоская і вуглаватая, а ўвага засяроджана на зламанай лініі цела Хрыста. Размяшчэнне трох няскончаных галоў стварае драматычны эфект, рэдкі ў творах з гэтым сюжэтам. Магчыма, галава Святога Нікадзіма была яшчэ адным аўтапартрэтам старога Мікеланджэла, а сама статуя прызначалася для яго магілы[72]. Выявіўшы расколіну ў камені, ён разбіў скульптуру малатком. Леа Стайнберг лічыў, што Мікеланджэла знішчыў статую, таму што адчуваў нейкую мяжу выразнасці свайго мастацтва[77][п].

Пазней статуя была адноўлена яго вучнямі[65].

13 лістапада 1555 года памірае брат Джызмонда, а 3 снежня — памочнік Урбіна[65].

«П’ета Ранданіні»

Асноўны артыкул: П’ета Ранданіні «П’ета Ранданіні» (Кастэла Сфарцэска, Мілан), імаверна, была пачата ў 1555 годзе[65]. Кампазіцыя — адзінокая Маці Божая падтрымлівае мёртвае цела Хрыста. Сэнс гэтага твора — трагічнае адзінства маці і сына, дзе цела паказана настолькі схуднелым, што не застаецца надзеі на вяртанне жыцця.

За шэсць дзён да смерці Мікеланджэла працаваў над іншым варыянтам П’еты, магчыма, гэта была «Палестрынская П’ета»[78].

Смерць і пахаванне

Мікеланджэла памёр 18 лютага 1564 года ў Рыме. Сведкамі яго смерці былі Тамаза Кавальеры, Даніеле да Вальтэра, Дыямедэ Леоні, лекары Федэрыга Данаці і Герарда Фідэлісімі, і слуга Антоніа Францэзэ[79]. Мікеланджэла завяшчаў «душу — Богу, цела — зямлі, маёмасць — бліжэйшым сваякам»[80]. Ён сказаў, што хоча, каб яго пахавалі ў Фларэнцыі[81]. Праз тры дні ў Рым прыбыў яго пляменнік, Ліянарда, якому 15 лютага па просьбе Мікеланджэла напісаў ліст Федэрыга Данаці[82].

Папа Пій IV збіраўся пахаваць Мікеланджэла ў Рыме, адвёўшы яму грабніцу ў саборы Святога Пятра[83]. 20 лютага 1564 года, цела Мікеланджэла было часова пакладзена ў царкве Санці Апастолі.

У пачатку сакавіка цела скульптара была таемна перавезена ў Фларэнцыю[84] і ўрачыста пахавана 14 ліпеня 1564 года ў Францысканскай царкве Санта Крочэ[65], недалёка ад магілы Макіявелі.

Грабніца Мікеланджэла

Магілу Мікеланджэла праектаваў Вазары. На магіле сядзяць тры музы — «Скульптура» (аўтар Валерыа Чолі), «Жывапіс» і «Архітэктура» (аўтар абодвух — Джавані Батыста Ларэнці). Партрэт-бюст Мікеланджэла над музамі — таксама аўтарства Джавані Батыста Ларэнці, а фрэска «Аплаквання» (П’ета) — Джавані Батыста Налдзіні.

Па абодва бакі ад бюста — барэльефы з трох пераплеценых вянкоў (лаўровы, дубовы і аліўкавы), якія сімвалізуюць адзінства трох мастацтваў[85]. Падобным на кольцы Барамеа штампам (з літарай «М» у адным са знешніх сектараў) сам Мікеланджэла пазначаў абраны ім мармур[86].

Грабніца была пабудавана на працягу 1564—1574 гадоў. Яна стала ўзорам для праектаў наступных пахаванняў, напрыклад, для магілы Галілея (аўтарства Джавані Фаджыні)[87], якая размешчана насупраць. Таксама ў царкве ёсць мемарыял Дантэ (узведзены ў 1800-х гадах).

Паэтычная спадчына

Асноўны артыкул: Паэзія Мікеланджэла

Паэзія Мікеланджэла лічыцца адным з самых яскравых узораў эпохі Адраджэння[88], хоць Абрам Эфрас, рускі мастацтвазнавец і перакладчык, назваў паэзію «малодшай з муз Мікеланджэла»[89]. Захавалася каля 300 яго вершаў. Асноўныя тэмы — апяванне чалавека, гарката расчаравання і адзінота мастака. Любімыя паэтычныя формы — мадрыгал і санет. Паводле Р. Ралана, Мікеланджэла пачаў пісаць вершы яшчэ ў дзяцінстве, аднак, іх засталося не так шмат, бо ў 1518 г., ён спаліў большасць сваіх ранніх вершаў, а яшчэ частку знішчыў ужо пазней, перад смерцю[90].

Асобныя яго вершы былі апублікаваны ў працах Бенедэта Варкі (італ.: Benedetto Varchi), Доната Джаноці (італ.: Donato Giannotti), Джорджа Вазары і інш.[91] Сябры, Луіджы Рыча і Джаноці прапанавалі яму адабраць лепшыя вершы для публікацыі. У 1545 годзе Джаноці ўзяўся за падрыхтоўку першага зборніка Мікеланджэла, аднак, справа далей не пайшла — у 1546 годзе памёр Луіджы, а ў 1547 годзе — Віторыя. Мікеланджэла вырашыў адмовіцца ад гэтай ідэі, лічачы яе славалюбствам[91][92].

Такім чынам, пры жыцці зборнікі яго вершаў не друкаваліся, а першы зборнік быў апублікаваны толькі ў 1623 годзе яго пляменнікам Мікеланджэла Буанароці (малодшым) пад назвай «Вершы Мікеланджэла, сабраныя яго пляменнікам» у Фларэнційскім выдавецтве «Джунцінэ» (італ.: Giuntine)[93]. Гэта выданне было няпоўным, і ўтрымлівала пэўныя недакладнасці[90]. У 1863 годзе Чэзарэ Гуасці(італ.: Chesare Guasti) выдаў першае дакладнае выданне вершаў мастака, якое, аднак, не было храналагічным[94]. У 1897 годзе выйшла выданне нямецкага мастацтвазнаўца Карла Фрэя (ням.: Karl Frey) «Вершы Мікеланджэла, сабраныя і пракаментаваныя доктарам Карлам Фрэям» (Берлін)[95]. Выданне Энца Ноэ Джырардзі (Бары, 1960) (італ.: Enzo Noe Girardi) складалася з трох частак, і было значна больш дасканалым, чым выданне Фрэя, у тым, што датычылася дакладнасці перадачы тэксту і адрознівалася лепшай храналогіяй размяшчэння вершаў, хоць і не цалкам бясспрэчнай[96].

На беларускую мову асобныя вершы Мікеланджэла пераклаў Майсей Сяднёў[97].

Выкарыстанне ў музыцы

Яшчэ пры яго жыцці частка вершаў была пакладзена на музыку. Сярод самых вядомых кампазітараў-сучаснікаў Мікеланджэла — Якаб Аркадэльт («Deh dimm’ Amor se l’alma» та «Io dico che fra voi»)[98], Барталамеа Трамбанчына, Канстанца Феста (страчаны мадрыгал на верш Мікеланджэла[99]), Жан дэ Кансей (таксама — Кансіліум)[100].

Таксама на яго словы пісалі такія кампазітары як Рыхард Штраус (цыкл з пяці песень — першая на словы Мікеланджэла, астатнія — Адольфа фон Шака, 1886)[101], Гуга Вольф (вакальны цыкл «Песні Мікеланджэла» 1897)[102] і Бенджамін Брытэн (цыкл песень «Сем санетаў Мікеланджэла», 1940[103]).

31 ліпеня 1974 года Дзмітрый Шастаковіч напісаў сюіту для баса і фартэпіяна (опус 145). У сюіту (вакальны цыкл) увайшлі 8 санетаў і тры вершы мастака (пераклад — Абрама Эфраса)[с][104]. У 1988 годзе Юрый Ішчанка завяршыў кантату «Каб вырваць думку з каменных абдымак» для тэнара і сімфанічнага аркестра ў 3-х частках на вершы Мікеланджэла (пераклад Аляксандра Махава[105]).

У 2006 годзе сэр Пітэр Максвел Дэвіс завяршыў працу над «Tondo di Michelangelo» (для барытона і фартэпіяна). У твор увайшло 8 санетаў Мікеланджэла. Прэм’ера адбылася 18 кастрычніка 2007 годзе[106].

У 2010 годзе аўстралійскі кампазітар Мэцью Дзьюі напісаў сачыненне «Il tempo passa: music to Michelangelo» (для барытона, альта і фартэпіяна). У ім выкарыстоўваецца сучасны пераклад вершаў Мікеланджэла англійскую мову. Сусветная прэм’ера твора адбылася 16 студзеня 2011 года[107].

Знешнасць

Існуе некалькі партрэтаў Мікеланджэла. Сярод іх — Себасцьяна дэль П’ёмба (Каля 1520), Джуліяна Буджардзіні, Якапіна дэль Контэ (1544—1545 гг., Галерэя Уфіцы), Марчэла Венусці (музей у Капітоліі), Францыска д’Аланда (1538 −1539 гг), Джуліа Банасонэ (1546) і іншыя. Таксама яго выява была ў біяграфіі Кандзіві, якая выйшла ў 1553 годзе, а ў 1561 годзе Леонэ Леоні адчаканіў манету з яго выявай[108].

Апісваючы аблічча Мікеланджэла, Рамэн Ралан выбраў за аснову партрэты Контэ і д’Аланда:

Мікеланджэла быў сярэдняга росту, шырокі ў плячах і мускулісты (…). Галава ў яго была круглая, лоб квадратны, праараны маршчынамі, з моцна праяўленымі надброўнымі дугамі. Чорныя, даволі рэдкія валасы, злёгку кучаравыя. Невялікія светла-карыя вочы, колер якіх пастаянна змяняўся, усеяныя жоўтымі і блакітнымі крапінкамі (…). Шырокі прамы нос з невялікаю гарбінкаю (…). Тонка акрэсленыя вусны, ніжняя губа трохі вытыркае. Рэдзенькія бакенбарды, і раздвоеная негустая бародка фаўна (…) скуластае аблічча з запалымі шчокамі^[109]

Тым не менш, у кінематографе яго адлюстроўвалі больш прывабным, чым ён быў на самай справе[30].

Мікеланджэла не пакінуў пасля сабе ні аднаго задакументавана аўтапартрэта[30], аднак, некалькі яго прац даследчыкі лічаць магчымымі выявамі мастака. Сярод іх — «Святы Прокл Балонскі», галава Алаферна ў фрэсцы «Юдзіф і Алаферн» на столі Сіксцінскай капэлы, пераможаны у групе «Геній перамогі», твар на знятай скуры Святога Варфаламея (фрэска «Страшны суд»), Святы Нікадзім у «П’еце II» і г.д. [110].

Лічыцца таксама, што ён намаляваны на фрэсцы Рафаэля «Афінская школа»[111], хоць гэта сцвярджэнне не адназначнае[112].

Пасля смерці Мікеланджэла, Даніеле да Вальтэра зрабіў пасмяротную маску скульптара і яго бюст[109].

Асабістае жыццё

Мікеланджэла быў адзінокім[113]. Паводле сведчанняў Кандзіві ён жыў як манах, і менавіта запал да працы аддаліў яго ад людзей, ад зносін з імі. Аднак ён быў вельмі заняты справамі сваёй сям’і, бо для яго было важна «не даць загаснуць нашаму роду»[10]. Аднак, з пяці сыноў Ладавіка, толькі Буанароці ажаніўся. Пасля яго смерці засталося двое дзяцей — Франчэска (Чэкі) і Ліянарда. Дзяўчынку Мікеланджэла аддаў у кляштар для выхавання, а калі яна выйшла замуж у 1548 годзе за Мікеле дзі Нікало Гвічардзіні — падарыў ёй свой ​​асабняк у Пацалаціка[114]. Мікеланджэла сам прымаў актыўны ўдзел у пошуках нявесты для свайго пляменніка[115]. У лісце да Ліянарда ад 24 чэрвеня 1552 года, ён пісаў:

(…) не хачу, каб наш род перапыніўся на нас. Я разумею, вядома, што свет не знікне, калі ты не ажэнішся, але кожная істота імкнецца пакінуць патомства. Таму і я хачу, каб Ты ажаніўся

16 мая 1553 года Ліянарда ажаніўся з Касандрай Рыдольфі. У мужа і жонкі неўзабаве з’явіліся дзеці: 1554 года — Буанароці, 1555 — Мікеланджэла. Апошні неўзабаве памёр[115].

Няпростыя адносіны ў яго склаліся з іншымі двума прызнанымі геніямі эпохі — Леанарда да Вінчы і Рафаэлем Санці. Вядома, што П’етра Садэрыні «некалькі разоў збіраўся (…) перадаць» Леанарда да Вінчы тую мармуровую глыбу, з якой Мікеланджэла пасля зрабіў «Давіда»[116]. Заказ фрэскі залы Вялікага Савета (Сіньёрыі) у Палацца Век’ё на тэму гістарычных перамог Фларэнцыі пры Анг’яры і Кашыні Вазары трактаваў як магчымасць «спаборнічаць» з Леанарда[117], а Рафаэля Санці ён упамінае сярод жывапісцаў, якія вучыліся па кардонах «Баталіі пры Кашыні»[118]. Вядомы словы Мікеланджэла аб Рафаэлі: «усё, што ён меў у мастацтве, ён атрымаў ад мяне»[119]. Улічваючы, што на думку Мікеланджэла «жывапіс — гэта хлусня, скульптура ж — праўда», спаборніцтва паміж ім і Рафаэлем таксама было відавочным. Як Мікеланджэла мог лічыцца ўвасабленнем скульптуры, так Рафаэль — увасабленнем жывапісу[120].

Дыскусіі аб сексуальнай арыентацыі Мікеланджэла пачаліся з біяграфіі мастака, выдадзенай 1893 года ў Лондане Джонам Эдзінгтанам Саймандзам. Аднак, у любым выпадку, немагчыма дакладна сцвярджаць ці меў Мікеланджэла нейкія фізічныя зносіны наогул[121].

Частка даследчыкаў лічыць, што пачуцці і адносіны Мікеланджэла былі чыста платанічнымі — ці ідзе гаворка аб жанчынах, ці аб мужчынах. Яму, падабалася чалавечае цела і ў ім ён бачыў прыгажосць і гармонію, само чалавечае цела, мужчынскае ці жаночае, было для яго сродкам перадачы мастацкай ідэі[9]. Уільям Дзюрант лічыў, што ўся яго энергія была накіраваная на творчасць, а не на секс[122]. Значна больш прыхільнікаў тэорыі аб гомасексуальнай прыродзе мастака — большасць санетаў напісана аб каханні да мужчын, калі яго пляменнік выдаў першы зборнік вершаў, ён змяніў займеннікі мужчынскага роду на жаночыя[123]. Акрамя таго, лічыцца, што жанчыны Мікеланджэла вельмі мужчынападобныя. Таму на думку Джона Саймандза, «Мікеланджэла не кахаў, не захапляўся і не жадаў жанчын»[124]. Існуе таксама меркаванне, што яго цікавасць да малодшых прадстаўнікоў уласнага полу можна растлумачыць яго жаданнем знайсці ў іх асобе сына[8].

Пэўнае ўяўленне аб пачуццях Мікеланджэла можа даць яго ж паэзія. Значная частка захаваных тэкстаў перыяду сталасці і старасці мастака звязаны з імёнамі двух вельмі блізкіх для яго людзей: Тамаза Кавальеры і Віторыі Калона[125]. З рымскім арыстакратам і мастаком Тамаза, яны пазнаёміліся прыкладна ў канцы 1532 года[88]. Вядома шмат вершаў напісаных Мікеланджэла да юнака (Тамаза тады было 23 гады), а таксама малюнкаў, намаляваных і падораных ім Тамаза («Ганімед», «Тыцій», «Падзенне Фаэтона» і інш.). Існаваў партрэт хлопца, які, аднак, страчаны[126].

У 1537 года ён пазнаёміўся з Віторыяй Калона, і іх сяброўства працягвалася да самай смерці Віторыі[88][127]. Як піша Кандзіві, Мікеланджэла больш за ўсё шкадаваў аб тым, што развітваючыся з ёй, пацалаваў руку, а не лоб ці твар. Пазней ён напісаў, што «Яна мяне вельмі любіла, і гэта было ўзаемна. Смерць забрала ў мяне вялікага друга»[128].

Паводле Брыёна, Тамаза і Віторыя былі для Мікеланджэла ідэаламі мужчынскі і жаночай прыгажосці адпаведна[129].

Ушанаванне пасля смерці

Сяло Капрэзэ, дзе нарадзіўся Мікеланджэла, цяпер вядома пад назвай Капрэзэ-Мікеланджэла. Указ аб перайменаванні быў выдадзены 9 лютага 1913 года[130].У сяле адкрыты музей і бібліятэка Мікеланджэла.

У гонар яго названы астэроід, плошча ў Фларэнцыі, акіянскі лайнер, камп’ютарны вірус, кратар на Меркурыі, песня Б’ёрна Скіфса, псіхалагічны феномен.

Вобраз мастака

У мастацтве

Джаванмарыя Бутэр намаляваў малюнак «Паэт Мікеланджэла з Апалонам і музамі» на пахаванні мастака (1564). Эль Грэка адлюстраваў Мікеланджэла на карціне «Выгнанне гандляроў з храма» (каля 1570)[131]. Вядомы таксама карціны Даменіка Крэсці «Мікеланджэла дэманструе мадэль сабора Святога Пятра Юлію II» (1619) і Якопа да Эмполі «Мікеланджэла дэманструе мадэль фасада царквы Сан Ларэнца Льву X» (1617—1619). У 1970 года Сальвадор Далі стварыў сюррэалістычны партрэт «Галава Мікеланджэла са скрынямі»[132].

У літаратуры

• Аповесць Рамэна Ралана «Жыццё Мікеланджэла» (1907)
• Біяграфічны раман Карэла Шульца «Камень і боль» (1943)
• Біяграфічны раман Ірвінга Стоўна «Мукі і радасці» (1961)
• Фантастычнае апавяданне Андрэя Пехнік «Карэктар» (2002)[133]
• Ілюстраваная кніга для дзяцей Эндру Тафолі «Мікеланджэла Баніроці» (англ.: Michelangelo Bunnyrroti)[134] (2006)

Аб слепаце Мікеланджэла[у] напісана ў аповесцях Тараса Шаўчэнкі «Музыка» (1855) і «Мастак» (1856). Таксама Мікеланджэла згадваецца ў паэзіі «Маякі Архівавана 5 сакавіка 2016.» Шарля Бадлера (1857), аповесці Марка Твэна «прасцякі за мяжой» (1869), у паэме «Любоўная песня Дж. Альфрэда Пруфрака» Томаса Эліята (1920)[135][136].

У кіно

• Дакументальны фільм Курта Аэртэля «Мікеланджэла» (1938)
• Дакументальны фільм «Тытан: Гісторыя Мікеланджэла» (1950)
• Фільм Кэрола Рыда «Мукі і радасці» (1965)
• Фільм Роберта Снайдэра «Мікеланджэла: аўтапартрэт» (1989)
• Дакументальны фільм «Мікеланджэла: фільм» (BBC / Брытанскі музей) (2005)
• Дакументальны фільм «Мікеланджэла і Сіксцінская капэла» (2006)
• Серыя «Таямніцы Сіксцінскай капэлы: Загадка Мікеланджэла» (тэлечасопіс «20/20», 42. Выпуск, канал ABC) (2008)
• Серыя «Рассакрэчаны Мікеланджэла» (гістарычны дакументальны тэлесерыял «Загадкі мёртвых», 13. Эпізод) (2009)

Выкарыстанне твораў і матываў

У 1967 года выйшла кніга Э. Л. Конігсбург «З заблытаных спраў місіс Бэзіл Э. Френквайлер» (англ.: From the Mixed-Up Files of Mrs. Basil E. Frankweiler), сюжэт якой развіваецца вакол таямніцы статуі «анёла», магчыма створанай Мікеланджэла. Кніга атрымала медаль Джона Ньюберы ў 1968 годзе. У 1973 кніга была экранізавана Філдэрам Кукам (місіс Френквайлер сыграла Інгрыд Бергман), а ў 1995 — Маркусам Коўлам (місіс Френквайлер — Лорэн Бэкал).

У шэрагу прац Сальвадора Далі выкарыстоўваюцца матывы твораў Мікеланджэла — ““Раб «Мікеланджэла — можна скарыстацца як машынай» (1965), «Галава Раніцы, паводле Мікеланджэла (дэталь фігуры грабніцы Ларэнца II Медычы)» (1977), «Пра „Майсея“ Мікеланджэла, грабніца Папы Юлія II», «Пра „Скурчанага хлопчыка“ Мікеланджэла», «Пейзаж са схаваным вобразам „Давіда“ Мікеланджэла» (1982), «Галава, навеяная Мікеланджэла» (1983) і іншыя. Карціна «Мяккі аўтапартрэт са смажаным салам» (1941) была навеяная ўражаннямі аб асобе на знятай скуры Святога Варфаламея (фрэска «Страшны суд»).

У кароткаметражным фільме Мікеланджэла Антаніоні «Погляд Мікеланджэла» (2004) паказаны статуі грабніцы Папы Юлія II. Фільм атрымаў узнагароду FIPRESCI на міжнародны кінафестываль у Вальядалідзе[137].

У японскім анімэ-серыяле «Эрга Проксі» (2006) ёсць чатыры алегарычныя статуі Мікеланджэла — «Дзень», «Ноч», «Вечар» і «Рассвет».

У эпізодзе «Севільскі Гамер» (серыял «Сімпсаны», 2007) парадыруецца фрэска «Стварэнне Адама».

Гл. таксама

• Юны лучнік

Заўвагі

а. ^ у рэестры (італ.: ricordanza)указаны 1474 год, бо фларэнційскі новы год пачынаўся з 25 сакавіка, г.зн. «ад ўвасаблення» (лац.: ab incarnatione), у адрозненне ад Рымскага летазлічэння «ад нараджэння» (лац.: a nativitate). Днём нараджэння Мікеланджэла ўказаны панядзелак, а значыць,6 сакавіка — па юліянскаму летазлічэнню,15 сакавіка — па грыгарыянскаму б. ^ Ладавіка быў падэстам і ў К’юзі-дэла-Верна, бо ў 1428 годзе падэстаты двух населеных пунктаў былі аб’яднаны. У іншым населеным пункце падэсту прадстаўляў натарыус в. ^ Michelagnolo(паводле фларэнційскага правапісу) г. ^ Ян Хрысціцель лічыўся заступнікам вёскі д. ^ паводле Ш. дэ Тальная хлопцу тады было 10 гадоў, а паводле Эліса Сэджвіка Воля (англ.: Alice Sedgwick Wohl) — 7 е. ^ зараз захоўваюцца ў Луўр і, у Новая Пінакатэцы (Мюнхен) і ў Альберціне (Вена) ж. ^ статую купіла сям’я Строцы, каб усталяваць у Палацца Строцы ў Фларэнцыі (1506). 1529 годзе Філіпа Строцы прадаў яго Францыску I, а ў 1594 годзе, у час кіравання Генрыха IV, яна была ўстаноўлена ў садзе Фантэнбло (фр.: Jardin de l’Etang)[138][139]. З 1713 года, калі сады былі разбураны, пра лёс гэтай працы Мікеланджэла нічога невядома[140] и. ^ Вазары аб гэтым эпізодзе не згадвае наогул, а Паала Джовіа адзначае, што Мікеланджэла сам хацеў прадаць статую як антычную к. ^ паводле Вазары, Аньёла Доні быў сябрам Мікеланджэла л. ^ пазней была перароблена на статую Святога Пія м. ^ афіцыйны акт аб гэтым быў выдадзены 28 сакавіка наступнага, 1509 года[10] н. ^ грабніца была завершана па заказу Козіма I Медычы ў 1554—1555 гг. Джорджа Вазары і Барталамеа Аманаці[141] п. ^ 19 верасня 1554 года Мікеланджэла адправіў Вазары санет (вядомы як санет CXLVII), у якім былі радкі: «…Маё палкае ўяўленне — памятаю — / Мастацтва мой кумір, як ясныя зоркі, / У цемры ззялі»[142][143] р. ^ гэтыя радкі з санета Мікеланджэла з’яўляюцца эпіграфам да першай часткі рамана Карэла Шульца «Камень і боль»[144] с. ^ сам Шастаковіч называў яе «Сімфонія № 16»[145] т. ^ гэтая характарыстыка Мікеланджэла была выдзелена яшчэ нямецкім мастацтвазнаўцам Генры Тодам (ням.: Henry Thode) у першым томе яго працы «Мікеланджэла і позняе Адраджэнне» (Берлін, 1902) у. ^ магчыма, што гаворка ідзе аб часовай частковай страце зроку мастака пасля роспісу фрэсак столі Сіксцінскай капэлы, пра што згадвае Вазары[146]

Зноскі

1. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118582143 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 14 жніўня 2015.
2. 1 2 Archivio Storico Ricordi — 1808. Праверана 3 снежня 2020.
3. ↑ The Fine Art Archive
4. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118582143 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 30 снежня 2014.
5. ↑ Union List of Artist Names
6. ↑ http://www.smithsonianmag.com/travel/how-to-tour-michelangelos-rome-12922932/
7. 1 2 Pas L. v. Genealogics — 2003. — ed. size: 683713
8. 1 2 3 4 Michelangelo(нявызн.) . Encyclopædia Britannica. Праверана 18 студзеня 2012.
9. 1 2 Wallace, 2010, с. 5
10. 1 2 3 Роллан, 1992, с. 78 —79
11. ↑ Вазарі, 1970, с. 312
12. ↑ «…Ohne die Sixtinische Kapelle gesehen zu haben, kann man sich keinen anschauenden Begriff machen, was ein Mensch vermag» (Dorothea Scholl. Von den «Grottesken» zum Grotesken: die Konstituierung einer Poetik des Grotesken in der italienischen Renaissance. — LIT Verlag Münster, 2004. — С. 363. — 768 с.) (ням.)
13. ↑ Johann Wolfgang von Goethe, Italian Journey (1786-1788), August 23, 1787(нявызн.) . Праверана 18 студзеня 2012.
14. ↑ Durant, 1953, с. 475
15. ↑ Эрпель, 1990, с. 7
16. 1 2 Tolnay, 1943, с. 11
17. ↑ Брион, 2002, с. 6
18. ↑ Wallace, 2010, с. 63
19. 1 2 Charles Clément. Michelangelo. — S. Low, Marston, Searle, & Rivington, ltd., 1892. — С. 5. (англ.)
20. ↑ Брион, 2002, с. 9
21. ↑ Вазарі, 1970, с. 298
22. ↑ Роллан, 1992, с. 91
23. ↑ Condivi, 1999, с. 9
24. ↑ Вазарі, 1970, с. 297
25. ↑ Condivi, 1999, с. 5
26. ↑ William E. Wallace, Michelangelo: The Artist, the Man, and his Times, Cambridge University Press (англ.)
27. ↑ Вазарі, 1970, с. 299
28. ↑ Скульптура — светач жывапісу(нявызн.) . Праверана 20 студзеня 2012.
29. ↑ Wallace, 2010, с. 30
30. 1 2 3 Shelley Esaak. Will the Real Michelangelo Please Stand Up?(нявызн.)  (27 ліпеня 2008). Праверана 20 студзеня 2012.
31. ↑ Scigliano, 2005, с. 45
32. ↑ Crucifix ‘confirmed’ as a Michelangelo(нявызн.) . BBC News (18 ліпеня 2001). Праверана 20 студзеня 2012.
33. ↑ Роллан, 1992, с. 92 —93
34. ↑ Шульц, 2006, с. 268
35. ↑ Antonio Forcellino, Michelangelo: A Tormented Life, Polity, 2009 (англ.)
36. ↑ James Hall, Michelangelo and the Reinvention of the Human Body, Farrar, Straus and Giroux, 2005 (англ.)
37. ↑ Tolnay, 1943, с. 20—21
38. 1 2 3 4 5 6 Эрпель, 1990, с. 13
39. ↑ Tolnay, 1943, с. 24 —25
40. ↑ Condivi, 1999, с. 19 —20
41. ↑ Tolnay, 1943, с. 26 —28
42. 1 2 Роллан, 1992, с. 94 —95
43. ↑ Дживелегов А. Микельанджело(недаступная спасылка) / А. Дживелегов. — М.: Молодая гвардия, 1938. — 318 с.: ил. — (ЖЗЛ. Вып. 17 — 18 (137—138)). Библиогр.: С. 307—314. (руск.)
44. ↑ Wallace, 2010, с. 14
45. ↑ Marc Levoy. We finish scanning the David(нявызн.)  (28 сакавіка 1999). Праверана 20 студзеня 2012.
46. 1 2 Микеланджело. Поэзия. Письма, 1983, с. 75
47. ↑ Leonard Barkan, Michelangelo: A Life on Paper, Princeton University Press, 2010 (англ.)
48. ↑ Wallace, 2010, с. 16 —17
49. ↑ Ryan, 1998, с. 504
50. ↑ Charles Seymour, Michelangelo’s David: a search for identity, University of Pittsburgh Press, 1967 (англ.)
51. ↑ Wallace, 2010, с. 24
52. ↑ Wallace, 2010, с. 25
53. ↑ d’Ancona, Mirella Levi (1968). The Doni Madonna by Michelangelo: An Iconographic Study. The Art Bulletin (Taylor & Francis), p. 45 (англ.)
54. ↑ Мікеланджэла Буанароці(нявызн.) . Праверана 21 студзеня 2012.
55. ↑ Wallace, 2010, с. 20
56. ↑ Wallace, 2010, с. 19
57. ↑ Роллан, 1992, с. 100
58. ↑ Роллан, 1992, с. 106 —107
59. ↑ Andrew Wordsworth. Have Italy’s art restorers cleaned up their act?(нявызн.)  (недаступная спасылка). The Independent (20 чэрвеня 2000). Архівавана з першакрыніцы 20 чэрвеня 2013. Праверана 21 студзеня 2012.
60. ↑ Peter Layne Arguimbau. Michelangelo’s Cleaned off Sistine Chapel(нявызн.)  (недаступная спасылка) (5 кастрычніка 2006). Архівавана з першакрыніцы 22 ліпеня 2013. Праверана 21 студзеня 2012.
61. 1 2 3 Wallace, 2010, с. 46 —47
62. ↑ Роллан, 1992, с. 85 —86
63. 1 2 3 4 5 6 7 Эрпель, 1990, с. 14
64. ↑ Wallace, 2010, с. 7
65. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Эрпель, 1990, с. 15
66. ↑ Мікеланджэла Буанароці: Бібліятэка Лаўрэнцыяна (1524-1534)(нявызн.) . Праверана 21 студзеня 2012.
67. 1 2 John W. Dixon, Jr.. The Terror of Salvation: The Last Judgment(нявызн.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 жніўня 2007. Праверана 19 мая 2012.
68. ↑ Вазарі, 1970, с. 505
69. ↑ William D. Montalbano. It’s ‘Judgment’ Day for Unveiled Sistine Chapel: Vatican: The Pope praises the restored Michelangelo masterpiece. Gone is centuries of grime—and modesty(нявызн.) . The Los Angeles Times (9 красавіка 1994). Праверана 19 мая 2012.
70. 1 2 Вазарі, 1970, с. 362
71. 1 2 Либман, 1964, с. 17
72. 1 2 Вазарі, 1970, с. 364
73. ↑ Francisco De Holanda, Dialogues with Michelangelo, Pallas Athene, 2006 ISBN 1-84368-015-7 (англ.)
74. ↑ Paulo Villac Filho. Da Pintura Antigua by Francisco de Hollanda(нявызн.)  (31 ліпеня 2004). Праверана 21 студзеня 2012.
75. ↑ Ian Chilvers. Holanda, Francisco de(нявызн.) . The Oxford Dictionary of Art. 2004. Encyclopedia.com. Праверана 21 студзеня 2012.
76. ↑ Blaise de Vigenère. Les images ou tableaux de platte peinture des deux Philostrates sophistes grecs et les statues de Callistrate. Paris, 1578, p. 855 (фр.)
77. ↑ Леа Стайнберг. Фларэнційскай П’ета Мікеланджэла: Нага, якой няма(нявызн.)  (PDF). Праверана 21 студзеня 2012.
78. ↑ Палестрынская П’ета(нявызн.) . Праверана 21 студзеня 2012.
79. ↑ Роллан, 1992, с. 196
80. ↑ Вазарі, 1970, с. 402
81. ↑ Ліст Даніеле да Вальтэра да Вазары ад 17 сакавіка 1564 г.
82. ↑ Роллан, 1992, с. 195
83. ↑ Апошні дзень жыцця, першы дзень спакою! (18 лютага 1564)(нявызн.) . Праверана 22 студзеня 2012.
84. ↑ Вазарі, 1970, с. 419
85. ↑ Santa Croce (Florence): Tomb of Michelangelo Buonarroti(нявызн.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 чэрвеня 2013. Праверана 22 студзеня 2012.
86. ↑ Borromean Logos: Michelangelo(нявызн.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 чэрвеня 2013. Праверана 22 студзеня 2012.
87. ↑ Santa Croce: Church and Museum(нявызн.) . The Museums of Florence. Праверана 4 лютага 2012.
88. 1 2 3 Wallace, 2010, с. 40 —41
89. ↑ А. М. Эфрос. Поэзия Микеланджело(нявызн.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 кастрычніка 2012. Праверана 22 студзеня 2012.
90. 1 2 3 Роллан, 1992, с. 112 —113
91. 1 2 Роллан, 1992, с. 154 —155
92. ↑ Выбраныя вершы Мікеланджэла (з каментарам)(нявызн.)  (PDF) (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 чэрвеня 2013. Праверана 22 студзеня 2012.
93. ↑ Rime, Michelangelo Buonarroti (1623)(нявызн.) . Праверана 22 студзеня 2012.
94. ↑ Ryan, 1998, с. 7
95. ↑ Die Dichtungen des Michelagniolo Buonarroti Herausgegeben Und mit Kritiscem Apparate Versehen von Dr. Carl Frey(нявызн.) . Праверана 22 студзеня 2012.
96. ↑ Ryan, 1998, с. 9
97. ↑ Галасы з-за небакраю: анталогія паэзіі свету ў беларускіх перакладах ХХ ст. Склад. М. Скобла. — Мн.: Лімарыус 2008. — 896 с.
98. ↑ Albert Seay. Arcadelt and Michelangelo, Renaissance news vol. 18, 4 (1965) p. 299—301 (англ.)
99. ↑ Costanzo Festa ; edited by Richard J. Agee. Counterpoints on a cantus firmus(нявызн.) . A-R Editions, Inc (1997). Праверана 4 лютага 2012.
100. ↑ Early MusiChicago: Jean Conseil(нявызн.) . Праверана 22 студзеня 2012.
101. ↑ James Leonard, Rovi. Richard Strauss. 5 Lieder, Op.15, TrV148(нявызн.) . Праверана 4 лютага 2012.
102. ↑ Iain Gillis. Grasping Toward the Light: A Reassessment of Wolf’s Michelangelo- Lieder(нявызн.)  (PDF). Musicological Explorations. Vol 11 (2010). Праверана 4 лютага 2012.
103. ↑ Benjamin Britten. 7 Sonnets of Michelangelo, Op.22 (song cycle)(нявызн.) . Праверана 4 лютага 2012.
104. ↑ Дмитрий Шостакович. Сюита на слова Микеланджело Буонарроти для баса и фортепиано. Перевод А. Эфроса(нявызн.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 2 ліпеня 2013. Праверана 4 лютага 2012.
105. ↑ Микеланджело Буонарроти. Стихотворения (До и после 1540)(нявызн.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 чэрвеня 2013. Праверана 26 лютага 2012.
106. ↑ Sir Peter Maxwell Davies. Tondo di Michelangelo(нявызн.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 чэрвеня 2013. Праверана 4 лютага 2012.
107. ↑ Il tempo passa: based on the poetry of Michelangelo / Matthew Dewey(нявызн.) . Праверана 4 лютага 2012.
108. ↑ Lead medal of Michelangelo, by Leone Leoni(нявызн.)  (недаступная спасылка). The British Museum. Архівавана з першакрыніцы 20 чэрвеня 2013. Праверана 4 лютага 2012.
109. 1 2 Роллан, 1992, с. 87 —88
110. ↑ Якім быў Мікеланджэла?(нявызн.) . Праверана 4 лютага 2012.
111. ↑ Carlos Hugo Espinel. Michelangelo’s gout in a fresco by Raphael(нявызн.) . Volume 354, Issue 9196 2149 - 2151. The Lancet (18 грудня 1999). doi:10.1016/S0140-6736(99)09070-4. Праверана 4 лютага 2012.
112. ↑ Wolfgang Kuehn. Michelangelo’s gouty knee(нявызн.) . Volume 355, Issue 9209. The Lancet (25 сакавіка 2000). doi:10.1016/S0140-6736(05)72230-3. Праверана 4 лютага 2012.
113. ↑ Роллан, 1992, с. 82 —83
114. ↑ Роллан, 1992, с. 168 —169
115. 1 2 Роллан, 1992, с. 172 —173
116. ↑ Вазарі, 1970, с. 310
117. ↑ Вазарі, 1970, с. 315
118. ↑ Вазарі, 1970, с. 316
119. ↑ Любимов Л. Д. Искусство Западной Европы. — М.: Просвещение, 1982. — 320 с. (руск.)
120. ↑ Rudolf Preimesberger. Paragons and Paragone: Van Eyck, Raphael, Michelangelo, Caravaggio, Bernini. — Getty Publications, 2011. — С. 68. — 160 с. (англ.)
121. ↑ Anthony Hughes, Michelangelo, p. 326, ISBN 978-0-7148-3483-2 (англ.)
122. ↑ Durant, 1953, с. 501
123. ↑ David Fuller, The life in the sonnets, p. 30 (англ.)
124. ↑ Symonds, 1893, с. 146
125. ↑ Логиш С. В.. Микеланджело Буонарроти // Сборник статей(нявызн.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 7 верасня 2013. Праверана 4 лютага 2012.
126. ↑ Mark Brown. Michelangelo’s dreams of male muse go on show at Courtauld(нявызн.)  (16 лютага 2010). Праверана 4 лютага 2012.
127. ↑ Durant, 1953, с. 585
128. ↑ Брион, 2002, с. 241 —242
129. ↑ Брион, 2002, с. 235
130. ↑ Джэкі Гейлер. Капрэзэ-Мікеланджэла: Месца нараджэння мастацкага генія(нявызн.)  (недаступная спасылка). The Tuscan Magazine. Архівавана з першакрыніцы 20 чэрвеня 2013. Праверана 4 лютага 2012.
131. ↑ J. Jones. The Reluctant Disciple(нявызн.) . www.guardian.co.uk (24 студзеня 2004). Праверана 29 сакавіка 2012.
132. ↑ Salvador Dali. Untitled (Michelangelo Head with Drawers), 1970 (англ.)
133. ↑ Пехник Андрій.Коректор: оповідання // Хроніки. — К.: Смолоскип, 2002. — с. 7 —35.
134. ↑ Andrew Toffoli, Michelangelo Bunnyrroti (Histories Presents) (англ.)
135. ↑ Галерэя Мікеланджэла: згадкі ў культуры(нявызн.) . Праверана 4 лютага 2012.
136. ↑ The Love Song of J. Alfred Prufrock By T. S. Eliot (With Stanza Summaries, Annotations, and Explanations of Allusions)(нявызн.) . Праверана 4 лютага 2012.
137. ↑ 49-ы фестываль у Вальядалідзе(нявызн.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 20 чэрвеня 2013. Праверана 4 лютага 2012.
138. ↑ Paul Joannides. Michelangelo’s Lost Hercules(нявызн.) . The Burlington Magazine (Aug. 1977). Праверана 4 лютага 2012.
139. ↑ J. Paul Getty Museum Acquires Francesco Primaticcio Bronze(нявызн.)  (28 кастрычніка 2011). Праверана 4 лютага 2012.
140. ↑ R. J. Knecht. Francis I. — Cambridge University Press, 1984. — С. 267. (англ.)
141. ↑ Наталля Кулікова. Медычы - сімвал эпохі Адраджэння (нявызн.) (25 студзеня 2003). Праверана 4 лютага 2012.
142. ↑ Вазарі, 1970, с. 388
143. ↑ Il petrarchismo atipico di Michelangelo(нявызн.)  (4 студзеня 2011). Праверана 4 лютага 2012.
144. ↑ Шульц, 2006, с. 5
145. ↑ Gerard McBurney. Shostakovich, Dmitri: Suite on Verses of Michelangelo Buonarroti(нявызн.) . Праверана 4 лютага 2012.
146. ↑ Коментарі до повісті «Музыкант» (нявызн.). Праверана 29 сакавіка 2012.

Літаратура

• Брион Марсель. Микеланджело / Пер. с фр. Г. Г. Карпинского = фр.: Michel-Ange. — М.: Молодая гвардия, 2002. — ISBN 5-235-02487-7. (руск.)
• Вазарі Д. Життєписи найславетніших живописців, скульпторів та архітекторів = італ.: Le Vite de’piu eccelenti Pittori, Scultori e Architetti. — К.: Мистецтво, 1970. — С. 296—429, 497—507. — 520 с.
• Эрпель Фриц. Микельанджело / Пер. с нем. Сергея Данильченко = ням.: Michelangelo. — Берлин: Хеншель, 1990. — 72 с. — ISBN 3-362-00044-4. (руск.)
• Либман М. Я. Микеланджело Буонарроти. — М.: Советский художник, 1964. (руск.)
• Лучук І. Історія світової поезії. — Тернопіль: Навчальна книга — Богдан, 2010. — 672 с. — ISBN 978-966-10-1046-7.
• Микеланджело. Поэзия. Письма. Суждения современников / сост. В. Н. Гращенков. — М.: Искусство, 1983. — 451 с. (руск.)
• Мікеланджело (1475 —1564) [Текст] : до 500-річчя з дня народження: Збірник / Укл. М. П. Бажан. — К.: Мистецтво, 1975. — 395 с.
• Роллан Р. Жизнь Микеланджело // Жизни великих людей: Пер. с франц. В. Курелла = фр.: Vie de Michel-Ange. — М.: Известия, 1992. — С. 71 —197. — ISBN 5-206-00351-4. (руск.)
• Стоун І. Муки и радости. Роман: Пер. с англ. Н. Банникова = англ.: The Agony and the Ecstasy. — М.: Правда, 1991. — 768 с. — ISBN 5-253-00154-9. (руск.)
• Шульц К. Камінь і біль: роман / З чес. пер. Д. Андрухів = чэшск.: Kámen a bolest. — К.: Юніверс, 2006. — 688 с. — ISBN 966-8118-23-5.
• Ascanio Condivi; Alice Sedgewick. The Life of Michelangelo (1553). — Pennsylvania State University Press, 1999. — 154 с. — ISBN 0-271-01853-4. (англ.)
• Will Durant. The Story of Civilization: 5. The Renaissance. — New York: Simon and Schuster, 1953. — 776 с. — ISBN 0-671-61600-5. (англ.)
• Christopher Ryan. The poetry of Michelangelo: an introduction. — London: Continuum International Publishing Group, 1998. (англ.)
• James M. Saslow. The poetry of Michelangelo: An Annotated Translation. — New Haven and London: Yale University Press, 1991. — 559 с. — ISBN 0-300-05509-9. (англ.)
• Eric Scigliano. Michelangelo’s Mountain: The Quest For Perfection In The Marble Quarries Of Carrara. — Simon and Schuster, 2005. — 352 с. (англ.)
• John Addington Symonds. The Life of Michelangelo Buonarroti. — 1893. (англ.)
• Charles de Tolnay. The Youth of Michelangelo. — Princeton, NJ: Princeton University Press, 1943. (англ.)
• William Wallace. The Treasures of Michelangelo. — Andre Deutsch, 2010. — ISBN 978-0-233-00253-8. (англ.)
• Wallace, William E. Michelangelo: Skulptur, Malerei, Archtektur. — Köln: DuMont, 1999. (Monte von DuMont)
• Tolnay K. Michelangelo. — Princeton, 1943—1960.
• Gilles Néret. Michelangelo. — Köln: Taschen, 1999. — 96 с. — (Basic Art).
• Peter Barenboim, «Michelangelo Drawings — Key to the Medici Chapel Interpretation», Moscow, Letny Sad, 2006, ISBN 5-98856-016-4
• Edith Balas, «Michelangelo’s Medici Chapel: a new Interpretation», Philadelphia, 1995
• James Beck, Antonio Paolucci, Bruno Santi, «Michelangelo. The Medici Chapel», London, New York, 2000
• Władysław Kozicki, Michał Anioł, 1908. Wydawnictwo Gutenberg — Print, Warszawa

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мікеланджэла Буанароці
• Веб-сайт музея «Каза Буанароці» Архівавана 13 лістапада 2017. (італ.)   (Праверана 19 мая 2012)
• Нацыянальны мастацкі музей Барджэла (італ.)   (Праверана 19 мая 2012)
• Лонданская Нацыянальная галерэя: Манчэстэрскага Мадонна (англ.)   (Праверана 19 мая 2012)
• Музей Вікторыі і Альберта (англ.)   (Праверана 19 мая 2012)
• на artcyclopedia.com

уверх

Гэты артыкул уваходзіць у лік выдатных артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.