Уладзімір Манамах

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Уладзімір Манамах.

Уладзімір Усеваладавіч Манамах (аг.-усх.-слав.: Володимиръ (-мѣръ[1] Мономахъ. У хрышэнні Васіль; 1053 — 19 мая 1125, Кіеў) — князь смаленскі (1073—1078), чарнігаўскі(руск.) бел. (1078—1094), пераяслаўскі (1094—1113), вялікі князь кіеўскі (1113—1125), дзяржаўны дзеяч, военачальнік, пісьменнік, мысляр[2].

Сын князя Усевалада Яраславіча. Празваны Манамахам па назве роду маці(руск.) бел. (асабістае імя не вызначана дакладна, сярод варыянтаў прысутнічаюць імёны Марыя і Ганна), якая меркавана была дачкой візантыйскага імператара Канстанціна IX Манамаха[2].

Біяграфія

Раннія гады

Сваё дзяцінства і юнацтва правёў пры двары бацькі Усевалада Яраславіча ў Пераяслаў. Атрымаў добрую адукацыю, выдатна арыентаваўся ў літаратуры.

У 1074 узяў шлюб з Гітай, англійскай прынцэсай, дачкой караля Гаральда. Пастаянна узначальваў бацькаву дружыну, ажыццяўляў далёкія паходы, здушыў паўстанне вяцічаў, дапамагаў бацьку ў барацьбе супраць полаўцаў.

У 1076 годзе разам з Алегам Святаславічам(руск.) бел. удзельнічаў у паходзе ў дапамогу палякам супраць чэхаў, таксама двойчы з бацькам і Святаполкам Ізяславіча супраць Усяслава Полацкага. Падчас другога паходу адбылося першае выкарыстанне наёмнага войска з полаўцаў для міжусобнай вайны[3]. На момант смерці Святаслава Яраславіча (снежань 1076) быў смаленскім князем.

У 1078 г. Уладзімір удзельнічаў у бітве на Няжацінай Ніве(руск.) бел., дзе яго бацька ў міжусобнай барацьбе дамогся Кіева, а сам ён сеў у Чарнігаве (1078—1094). У 1080 годзе адбіў набег полаўцаў на чарнігаўскія землі, нанёс паразу качэўнікамі-торкам(руск.) бел.. Змяніўшы прынамсі пяць удзелаў, ваюючы ў розных месцах, ён зразумеў небяспеку княжых усобіц і палавецкіх наездаў(руск.) бел..

Пры Святаполку Ізяславічы (1093—1113)

Адразу пасля смерці Усевалада Яраславіча Уладзімір і яго брат Расціслаў(руск.) бел. разам са Святаполкам Ізяславічам пацярпелі цяжкае паражэнне(руск.) бел. на Стугне ад полаўцаў. Падчас уцёкаў праз раку Расціслаў Усеваладавіч патануў. Спрабуючы выратаваць яго, Уладзімір ледзь не патануў сам. Пасля новай паразы Святаполка ля Жаляні(руск.) бел. Уладзімір разам са Святаполкам біўся з полаўцамі затым яшчэ раз — ля Халепа(руск.) бел.. Вынік бітвы невядомы, але пасля яе быў заключаны мір, змацаваны жаніцьбай Святаполка на дачцы хана Тугаркана(руск.) бел..

У 1093 пасля смерці бацькі, вялікага князя Усевалада, меў магчымасць заняць кіеўскі пасад, але, не жадаючы вайны, добраахвотна саступіў гэта права стрыечнаму брату Святаполку, сказаўшы: «Калі сяду на стале бацькі свайго, то буду ваяваць са Святаполкам, паколькі стол гэты быў яго бацькі». Сам жа застаўся княжыць у Чарнігаве. Аднак, Уладзімір захаваў сваю ўладу ў Растове і распаўсюдзіў яе на Смаленск. Таксама яму ўдалося не дапусціць замены свайго сына Мсціслава ў Ноўгарадзе сынам Святаполка (1102), тым самым парушыў традыцыю, па якой у Ноўгарадзе княжыў старэйшы сын кіеўскага князя.

З 1094 года Уладзімір вёў вайну(руск.) бел. з полаўцамі, якія ўступілі ў саюз, і Алегам Святаславічам, якому вымушаны быў саступіць Чарнігаў (1094). Горад не быў узяты Алегам і полаўцамі, Уладзімір сам здаў яго, таму што дапамогі было чакаць няма адкуль, сказаўшы пры гэтым наступную фразу: «Не хвалитися поганым!»[4]

У 1094-1113 княжыў у Пераяслаўскім княстве, якое часта цярпела ад наездаў полаўцаў. Спрабаваў на княжых з’ездах дамовіцца пра спыненне міжусобіц («кожны ды трымае отчыну сваю») і сумесны адпор качэўнікам. У 1095 годзе прыняў у сябе палавецкіх ханаў Ітлара(руск.) бел. і Кітана і забіў іх з дапамогай Рацібора і яго сыноў, а таксама пры дапамозе кіеўскага баярына Славяты[2].

У 1096 Манамах паслаў свайго сына Ізяслава заняць Мурам, а сам са Святаполкам атакавалі Алега на поўдні. Прымусілі пакінуць Чарнігаў, аблажылі яго ў Старадубе. Тым часам Тугаркан і Баняк(руск.) бел. атакавалі рускія межы адпаведна па левым і правым берагах Дняпра. Войскі, якія вярнуліся ад Старадуба разграмілі(руск.) бел. Тугаркана на Трубежы, сам ён загінуў, што дало перадышку ад буйных палавецкіх ўварванняў. Да вясны 1097 сыны Уладзіміра вялі вайну з Алегам на паўночным усходзе. Алегу ўдалося ўзяць Мурам(руск.) бел. (Ізяслаў Уладзіміравіч загінуў), Растоў і Суздаль. Тады на яго рушыў Мсціслаў Уладзіміравіч з Ноўгарада, а Вячаслаў Уладзіміравіч з полаўцамі быў пасланы бацькам яму на дапамогу з поўдня, і Алег быў разгромлены(руск.) бел. на Калокшы, выгнаны з Разані. Аднак, нягледзячы на ваенныя паразы, па рашэнні Любецкага з’езду Святаславіча атрымалі ўсю бацькоўскую спадчыну: Чарнігаў, Ноўгарад-Северскі, Мурам, Разань, Курск, Тмутаракань(руск.) бел., — і міжусобіца на левым беразе Дняпра сціхла.

Неўзабаве пасля Любецкага з’езду пачалася вайна(руск.) бел. за Валынь, Перамышль і Тэрабоўля. Фармальнай падставай да вайны паслужыла асляпленне Васілька Расціславіча тэрабоўльскага Давыдам Ігаравічам валынскім, але тое, што гэта адбылося ва ўладаннях Святаполка, ледзь не прывяло да яго звяржэння Уладзімірам з кіеўскага пасаду ў 1098 годзе, а ў выніку вайны Святаполк адабраў у Давыда Валынь сабе, а прэтэнзіі Святаполка на ўладанні Расціславічаў(руск.) бел. праваліліся пасля бітваў на Рожным поле і на Вагры(руск.) бел.. Заключэнне міру і размеркаванне валасцей адбылося на з’ездзе ва Увецічах (1100)[2].

Пачынаючы з 1103 года Уладзімір Манамах стаў натхняльнікам і адным з кіраўнікоў сумесных наступальных ваенных паходаў супраць полаўцаў(руск.) бел. (бітвы на Суцені(руск.) бел. ў 1103 годзе, пры Сальніцы(руск.) бел. ў 1111), таксама былі разбітыя(руск.) бел. Баняк і Шарукан на Пераяслаўскай зямлі (1107).

Удалыя ваенныя паходы супраць полаўцаў зрабілі Уладзіміра ў вачах сучаснікаў чалавекам здольным абараніць інтарэсы Русі. У 1103, 1109, 1110, 1111 пад яго кіраўніцтвам рускія войскі даходзілі да Азоўскага мора.

Кіеўскі сталец

Пасля смерці (1113) кіеўскага князя Святаполка Ізяславіча у Кіеве ўспыхнула народнае паўстанне; вярхі кіеўскай супольнасці заклікалі на княжанне Уладзіміра Манамаха (4 мая 1113 года[5]).

Стаўшы кіеўскім князем, ён здушыў паўстанне, але ў той жа час вымушаны быў заканадаўчым шляхам некалькі змякчыць становішча нізоў. Так паўстаў «Статут Уладзіміра Манамаха» або «Статут пра рэзы(руск.) бел.», які ўвайшоў у склад шматслоўнай рэдакцыі «Рускай Праўды». Гэты статут абмежаваў прыбыткі ліхвяроў(руск.) бел., вызначаў ўмовы закабалення і, не замахваючыся на асновы феадальных адносін, палягчаў становішча даўжнікоў і закупаў(руск.) бел.[2].

У 60 гадоў стаўшы вялікім князем, яшчэ энергічны Уладзімір кіраваў цвёрдай рукой, не дапушчаючы ўсобіц, з дапамогай сваіх сыноў. Княжанне Уладзіміра Манамаха было перыядам апошняга ўзмацнення Кіеўскай Русі. Уладзімір Манамах праз сваіх сыноў кіраваў 3/4 яе тэрыторыі[2]. Тураў Манамах атрымаў па смерці Святаполка як кіеўскую воласць. У 1117 годзе Манамах адклікаў свайго старэйшага сына Мсціслава з Ноўгарада ў Белгарад(руск.) бел., што стала верагоднай прычынай выступу сына Святаполка Ізяславіча Яраслава, што сядзеў на Валыні і асцерагаўся за свае спадчынныя правы на Кіеў. У 1118 гозе Манамах выклікаў наўгародскіх баяраў у Кіеў і прывёў іх да прысягі. У 1118 Яраслаў быў выгнаны з Валыні, пасля чаго спрабаваў вярнуць княства з дапамогай венграў, палякаў і разарваць саюз з Манамахам Расціславічаў, але беспаспяхова. У 1119 у Манамах сілай зброі завалодаў таксама Менскім княствам.

Пры Уладзіміры Манамаху пачалі заключацца дынастычныя шлюбы паміж Рурыкавічамі. Яраслаў Святаполчыч (забіты ў 1123 годзе пры спробе вярнуць Уладзімір-Валынскі) і Усевалад Ольгавіч (чарнігаўскі князь з 1127 года) былі жанатыя з дочкамі Мсціслава Уладзіміравіча (унучках Манамаха), з дачкой Манамаха Агаф’яй(руск.) бел. быў жанатыУсеваладкам гарадзенскім(руск.) бел., Раман Уладзіміравіч быў жанаты з дачкой Валадара Расціславіча Перамышльскага(руск.) бел.. Стабільнасць у дзяржаве трымалася на аўтарытэце Манамаха, які ён заслужыў у барацьбе з полаўцамі, а таксама канцэнтрацыі большай часткі зямель Старажытнарускай дзяржавы ў руках кіеўскага князя.

Імкнуўся падпарадкаваць сваёй уладзе Мінскую, Валынскую і іншыя землі. Ваяваў з мінскім князем Глебам Усяславічам, які спрабаваў аб’яднаць вакол Менска шэраг гарадоў Полацкай зямлі[2]. У 1116 годзе Глеб напаў на зямлю дрыгавічоў і спаліў горад Слуцк, які належаў непасрэдна Уладзіміру. Уладзімір, быццам угаворваў Глеба вырашыць пытанні мірам, але Глеб быццам не хацеў прызнаваць сябе вінаватым і абвінавачваў ва ўсім самога Уладзіміра. Уладзімір на чале кааліцыі рускіх князёў накіраваўся да Менска і аблажыў горад. Двухмесячная аблога не дала поспеху[2], але Уладзімір хацеў працягваць аблогу, загадаў будаваць пад менскім дзядзінцам сабе хату на зіму. У 1119 годзе Уладзімір здолеў захапіць Мінск і далучыць яго да сваіх уладанняў[2].

Пасля другога паходу рускіх дружын у вярхоўі Северскага Данца з разгромам гарадоў, якія знаходзіліся пад уладай полаўцаў, (1116) полаўцы адвандравалі ад рускіх межаў (часткова сышлі на службу ў Грузію), і пасланае ў канцы праўлення Манамаха за Дон войска не знайшло там полаўцаў.

Вайна з Візантыяй

Каля 1114 на Русі з’явіўся візантыйскі самазванец Лжэ-Дыяген II(руск.) бел., які выдаваў сябе за даўно забітага сына імператара Рамана IV(руск.) бел. — Льва Дыягена. Уладзімір II Манамах з палітычных меркаванняў «прызнаў» прэтэндэнта і нават выдаў за яго сваю дачку Марыю. Вялікаму князю удалося сабраць значныя сілы, і ў 1116 годзе на падставе вяртання пасады «законнаму царэвічу» ён пайшоў вайной супраць Візантыі — апошняй у гісторыі дзвюх дзяржаў. Пры падтрымцы Манамаха і полаўцаў Лжэдыягену ўдалося авалодаць шматлікімі Дунайскімі гарадамі, але ў адным з іх, Дарастоле, самазванца дагналі двое наёмных забойцаў, дасланых візантыйскім імператарам Аляксеем I. Гэта, аднак, не спыніла Манамаха. Ён працягваў дзейнічаць — зараз ужо ў « інтарэсах» сына Лжэдыягена II — Васіля і арганізаваў новы паход, спрабуючы ўтрымаць гарады на Дунаі. На чале войскі ўстаў ваявода Іван Войцішыч(руск.) бел., якому ўдалося «пасадзіць пасадніка па Дунаі»[6].

Візантыя ў хуткім часе змагла вярнуць сабе прыдунайскія зямлі, бо неўзабаве Манамах паслаў на Дунай яшчэ адно войска на чале са сваім сынам Вячаславам і ваяводам Фамой Раціборавічам, якое няўдала аблажыла Дарастол і вярнулася назад[6].

Толькі ў 1123 руска-візантыйскія перамовы ўвянчаліся заключэннем дынастычнага шлюбу: унучка Манамаха стала жонкай візантыйскага імператара[6].

Літаратурная, культурная і юрыдычная дзейнасць

У 1116—1117 гадах па даручэнні Уладзіміра Манамаха створана была 2-я рэдакцыя «Аповесці мінулых часоў» Нестарам (Сільвестрам), манахам Кіева-Пячэрскага манастыра. Менавіта гэтая рэдакцыя летапісу дайшла да нашых дзён.

Пры Уладзіміры і яго сыне Мсціславе быў створаны найболей поўны збор законаў — «Прастранная Руская Праўда», — які тлумачыў пытанні ўласнасці, спадкавання, прававога становішча жанчын, абмяжоўваў правы князя ў адносінах да баярства і г.д. Разумеючы неабходнасць маральнага аўтарытэту для еднасці Русі, пры Уладзіміру быў уведзены культ св. Барыса і Глеба, падтрымлівалася летапісанне.

Вялікую ролю мелі ўласныя літаратурныя творы Уладзіміра. Да нас дайшлі тры з іх: першы — «Павучанне Уладзіміра Манамаха(руск.) бел.»[2], другі — аўтабіяграфічны аповед пра «Шляхі і ловы», трэці — ліст да стрыечнага брата Алега Святаслававіча.

Дзейнасць Уладзіміра дазволіла аб’яднаць вялікую частку тэрыторыі Русі і адсунуць пачатак феадальнай раздробненасці.

Шлюбы і дзеці

У дачыненні да большасці дзяцей Уладзіміра Манамаха дакладна вызначыць, калі (і, адпаведна, ад якой з жонак) яны былі народжаныя, не ўяўляецца магчымым. «Гюргева маці» (гэта значыць маці Юрыя Даўгарукага), як пісаў сам Уладзімір, памерла 7 мая 1107 г., тады як дата смерці яго першай жонкі Гіты — 10 сакавіка, хутчэй за ўсё — 1098года. Гэта меркаванне дазволіла А. В. Назаранка аднесці нараджэнне Юрыя да больш позняга часу і да другога шлюбу Уладзіміра[7]. Усе дзеці ад першага шлюбу (акрамя Рамана) насілі славянскія імёны, усе дзеці ад другога шлюбу — імёны грэчаскія.

• У 1074 годзе ажаніўся з прынцэсай-выгнанніцай Гітай Уэсекскай, дачкой караля Гаральда II Англійскага.
  • Мсціслаў Уладзіміравіч (1076—1132), вялікі князь Кіеўскі з 1125
  • Ізяслаў Уладзіміравіч (1078—1096), князь курскі
  • Святаслаў Уладзіміравіч (1079—1114), князь смаленскі і пераяслаўскі
  • Раман Уладзіміравіч (1081—1119)
  • Яраполк Уладзіміравіч (1082—1139), вялікі князь кіеўскі з 1132
  • Вячаслаў Уладзіміравіч (1083—1154), князь тураўскі, вялікі князь кіеўскі ў 1139, 1150, 1151-54
  • Глеб Уладзіміравіч(руск.) бел. — даныя пра яго існаванне недакладныя і прызнаюцца толькі часткай даследчыкаў.
• (каля 1099 г.) Яфімія, магчыма грэчанка (пам. 7 мая 1107)
  • Марыя (Марыца) Уладзіміраўна (†1146/1147), жонка Лжэ-Дыягенам II
  • Еўдакія Уладзіміраўна
  • Яфімія Уладзіміраўна(руск.) бел. (†1139), жонка Кальмана I(руск.) бел., караля Венгрыі
  • Агаф’я Уладзіміраўна(руск.) бел.
  • Юрый Далгарукі (1091—1157), князь суздальскі, вялікі князь кіеўскі ў 1149-50 і з 1155
  • Андрэй Уладзіміравіч (1102—1142), князь валынскі, князь пераяслаўскі
• (пасля 1107 г.) дачка палавецкага хана (†11 ліпеня 1127)

Памяць

• У 2003 годзе была выпушчаная паштовая марка Украіны, прысвечаная Уладзіміру Манамаха.
• Уладзімір Манамах увекавечаны на помніку «1000-годдзе Расіі» у Вялікім Ноўгарадзе.
• У горадзе Прылукі Чарнігаўскай вобласці ўсталяваны помнік Уладзіміру Манамаху.
• У гонар князя названа атамная падводная лодка праекту «Барэй» ВМФ Расіі.

В. М. Васняцаў. Адпачынак вялікага князя Уладзіміра Манамаха пасля палявання.		Барыс Чорыкаў(руск.) бел. Вянчанне на царства князя Уладзіміра Манамаха		Завяшчанне Уладзіміра Манамаха дзецям, 1125. Літаграфія па малюнку мастака Барыса Чорыкава(руск.) бел.. 1836 год

У літаратуры

Уладзіміру Манамаху і яго эпосе А. С. Грыбаедаў прысвяціў задуму адной са сваіх трагедый (да нашых дзён захаваўся толькі яе ўрывак — сцэна «Дыялог палавецкіх мужоў»). З сучасных літаратараў пра князя пісалі Б. Л. Васільеў, А. П. Ладзінскі(руск.) бел., Я. Г. Санін(руск.) бел. і В. І. Сядугін(руск.) бел.[8].

Зноскі

1. ↑ Vasmer’s Etymological Dictionary; entry «Vladimir».
2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Владимир Всеволодович Мономах // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 117. — 737 с.
3. ↑ Соловьёв С. М.. История России с древнейших времён (нявызн.) (недаступная спасылка). lib.ru(руск.) бел.. Архівавана з першакрыніцы 28 сакавіка 2014. Праверана 27 лютага 2013.
4. ↑ Поучение Владимира Мономаха
5. ↑ «А скончался благоверный князь Михаил, которого звали Святополком, месяца апреля [1113] в 16 день [среда, 23 по н. ст.] за Вышгородом, привезли его в ладье в Киев, и привели в надлежащий вид тело его, и возложили на сани. […] После того на десятый день [суббота, 26 апреля / 3 мая] устроили киевляне совет, послали к Владимиру (Мономаху), говоря: „Пойди, князь, на стол отчий и дедов“. Услышав это, Владимир много плакал и не пошел (в Киев), горюя по брате. Киевляне же разграбили двор Путяты тысяцкого, напали на евреев, разграбили их имущество. И послали вновь киевляне к Владимиру, говоря: „Пойди, князь, в Киев; если же не пойдешь, то знай, что много зла произойдет, это не только Путятин двор или сотских, но и евреев пограбят, а ещё нападут на невестку твою, и на бояр, и на монастыри, и будешь ты ответ держать, князь, если разграбят и монастыри“. Услышав это, Владимир пошел в Киев. Владимир Мономах сел в Киеве в воскресенье [27 апреля / 4 мая 1113 г.]. Встречали же его митрополит Нифонт с епископами и со всеми киевлянами с честью великой» (Повесть временных лет)
6. 1 2 3 РУСЬ И ВИЗАНТИЯ. Тезисы докладов XVIII Всероссийской научной сессии византинистов. Москва 20—21 октября 2008 года. В. П. Степаненко. «Города на Дунае» в контексте русско-византийских отношений X—XII в. стр. 130-31
7. ↑ А. В. Назаренко. Неизвестный эпизод из жизни Мстислава Великого (PDF), 1993
8. ↑ Санин Е. Г. (Варнава). Божий суд: ист. повесть. — М., 2010. — 337 с.; Васильев Б. Л. Владимир Мономах: роман. — М., 2010. — 365 с.; Ладинский А. П. Анна Ярославна — королева Франции. Последний путь Владимира Мономаха: ист. романы. — М., 2010. — 763 с.; Минчик С. С. Грибоедов и Крым. — Симферополь, 2011. — С. 125—128; Седугин В. И. Владимир Мономах. — М.; Яуза, 2010. — 318 с.

Літаратура

• Шикман А. П. Деятели отечественной истории. Биографический справочник. Москва, 1997.
• Чепа М.-Л. А. Чому важка шапка Мономаха? / П’ять великих таємниць історичної психології. — К., 2005. — С. 30-65. ISBN 966-8356-50-0.