Нерон

Неро́н Кла́ўдзій Цэ́зар А́ўгуст Герма́нік (лац.: Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus), імя пры нараджэнні — Луцый Даміцый Агенабарб (лац.: Lucius Domitius Ahenobarbus), з 50 па 54 год — Нерон Клаўдзій Цэзар Друз Германік (лац.: Nero Claudius Drusus Germanicus), найбольш вядомы пад іменем Нерон, (15 снежня 37 — 9 чэрвеня 68[3]) — старажытнарымскі імператар з 13 кастрычніка 54 года, апошні з дынастыі Юліяў-Клаўдзіяў.

Таксама прынцэпс Сената, трыбун (лац.: Tribuniciae potestatis), Бацька айчыны (лац.: Pater patriae), Вялікі пантыфік (лац.: Pontifex Maximus) (з 55 года), пяцікратны консул (55, 57, 58, 60 і 68 гадоў).

Поўны тытул на момант смерці:

Imperator Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus, Pontifex Maximus, Tribuniciae potestatis XIV, Imperator XIII, Consul V, Pater Patriae (Нерон Клаўдзій Цэзар Аўгуст Германік, Вялікі пантыфік, надзелены ўладай трыбуна 14 раз, уладай імператара 13 раз, пяцікратны консул, Бацька айчыны).

Падчас яго праўлення ён засяродзіў вялікую частку сваёй увагі на дыпламатыі і гандлі, паспрабаваў павялічыць ролю Рыма як культурнай сталіцы імперыі шляхам стварэння і прасоўвання розных тэатраў і спартыўных спаборніцтваў. Валадаранне Нерона адзначана дыпламатычнымі і ваеннымі поспехамі ў барацьбе з Парфянскай імперыяй, прыгнечаннем паўстання брытанцаў (60-61) і паляпшэннем адносін з Грэцыяй.

Валадаранне Нерона звычайна асацыіруецца з тыраніяй і экстравагантнасцю[4]. Ён запомніўся серыяй сістэматычных забойстваў, у тым ліку яго ўласнай маці[5] і яе 4 братоў, і асабліва шырока распаўсюджаным перакананнем, што ў той час, як гарэў Рым, ён музіцыраваў на сваёй ліры[6], а таксама як бязлітасны ганіцель хрысціян. Гэтыя ўяўленні заснаваны галоўным чынам на працах гісторыкаў Тацыта, Светонія і Дыяна Касія. Мала якая са старажытных крыніц, якія захаваліся да нашых часоў, апісвае яго станоўча, хоць ёсць некаторыя, якія гавораць аб яго велізарнай папулярнасці сярод рымскага народа, асабліва на Усходзе[7][8][9][10][11].

Праўдападобнасць дакументаў, якія пералічваюць тыранічныя акты Нерона, з’яўляецца сёння спрэчнай. Аддзяліць факты ад выдумкі ў дачыненні да класічных твораў можа быць складаным і нават немагчымым.

Паходжанне

Луцый Даміцый Агенабарб па нараджэнню належаў да старажытнага плебейскага роду Даміцыяў. Калі верыць Светонію, продкі будучага імператара вылучаліся крутым норавам і праяўлялі ў крайняй ступені як годнасці, так і заганы, ўласцівыя рымскаму выхаванню.

Род Даміцыяў падзяляўся на два сямействы — Кальвінаў і Агенабарбаў. Мянушка другога (лат. «Рудабароды») узыходзіць да легенды пра сустрэчу Луцыя Даміцыя з двума юнакамі, якія загадалі паведаміць у Рым пра нейкую важную перамогу. У доказ сваёй боскасці, яны кранулі валасоў Даміцыя, і валасы з чорных імгненна сталі рудымі — гэта прыкмета назаўжды засталася ў яго нашчадкаў.

Яго продкі былі ганараваны сямі консульствамі, трыўмфам, дзвумя цэнзарствамі, і нарэшце, прылічаны да патрыцыяў. Пра прапрапрадзеда Нерона Гнея Даміцыі Агенабарба захаваліся словы Ліцынія Краса:

Няма чаго дзівіцца яго меднай барадзе, калі язык у яго з жалеза, а сэрца са свінцу

Прадзед яго спрабаваў прыцягнуць да суда Юлія Цэзара, вінавацячы таго ў злоўжываннях супраць звычаяў і «боскіх законаў». Дзед Нерона, Луцый Даміцый Агенабарб, выдатны военачальнік часоў Аўгуста, ганараваны трыўмфам[12], консул 16 да н.э., у тым жа годзе атрымаў патрыцыянскі статус паводле закона Сенія. Яго сын, Гней Даміцый, консул 32 года, у 28 годзе, па загаду Тыберыя, ажаніўся з унучкай Аўгуста, Юліі Агрыпіне.

Праз дзевяць гадоў 15 снежня 37 года ў Анцыі[13][14], непадалёк ад Рыма, у пары нарадзіўся першынец — Луцый Даміцый. Бацька яго, паводле сведчання Светонія, «у адказ на віншаванні сяброў выклікнуў, што ад яго і Агрыпіны нішто не можа нарадзіцца, акрамя жаху і гора для чалавецтва».

Дзяцінства

Луцый Даміцый нарадзіўся трохі пазней, чым праз паўгода пасля смерці Тыберыя. Рымскім імператарам быў абвешчаны Калігула, родны брат маці Луцыя, Юліі Агрыпіны, больш вядомай як Агрыпіна Малодшая. Вялікую частку часу Агрыпіна праводзіла пры двары Калігулы, бо імператар быў вельмі блізкі са сваімі сёстрамі, асабліва са старэйшай, Юліяй Друзілай. Прычына такіх адносін Калігулы да сясцёр крылася ў тых зносінах, якія паміж імі існавалі. Амаль усе старажытныя гісторыкі практычна аднагалосна заяўляюць, што Калігула аддаваўся распусце са сваімі сёстрамі, а таксама не пярэчыў іх бязладным сувязям з іншымі мужчынамі. Балі на Палацінскім узгорку, удзельніцамі якіх абавязкова былі сёстры, часта заканчваліся распуснымі оргіямі.

Замужжа Агрыпіны не з’яўлялася перашкодай для таго жыцця, якое яна вяла. Тым часам малалетні Нерон са сваім бацькам, які быў, хутчэй за ўсё, амаль на 30 гадоў старэйшы за Агрыпіну, жыў на віле паміж Анцыем (суч. Анцыё, Італія) і Рымам. У 38 годзе памерла любімая сястра Калігулы Юлія Друзіла.

У 39 годзе абедзвюх сясцёр і іх палюбоўніка Лепіда абвінавацілі ў змове з мэтай звяржэння імператара і захопу ўлады на карысць Лепіда. Таксама Калігула абвінаваціў іх усіх у распусце і пралюбадзействе.

Удзел Агрыпіны ў гэтай змове ясна даваў зразумець, што яна разглядае Луцыя Даміцыя як цалкам легітымнага ў будучыні імператара. Яна была адной з ключавых фігур змовы, і, у выпадку поспеху, прэтэндавала на месца жонкі новага прынцэпса. У такім выпадку Луцый Даміцый станавіўся адзіным спадчыннікам, бо сваіх дзяцей у Лепіда не было.

Пасля кароткага судовага працэсу Марк Эмілій Лепід быў прысуджаны да смерці і пакараны. Сёстры былі высланы на Панцінскія астравы, якія знаходзяцца ў Тырэнскім моры. Калігула прысвоіў і прадаў усю іх маёмасць. Было забаронена аказваць ім любую дапамогу. Каб пракарміць сябе, Агрыпіна і Юлія Лівіла вымушаны былі ныраць за губкамі на марское дно ў наваколлях астравоў, а потым прадаваць сабранае.

Гней Даміцый Агенабарб разам з сынам, нягледзячы на выкрытую змову, у якой удзельнічала яго жонка, працягваў знаходзіцца ў Рыме ці на сваіх загарадных вілах. Аднак у 40 годзе ён памёр ад вадзянкі ў Піргі[15] (суч. камуна Санта-Марынела пасёлак Санта Севера, Італія). Уся яго маёмасць адышла да Калігулы. Маленькага Нерона аддалі на выхаванне цётцы, Даміцыі Лепідзе Малодшай.

Праз год, 24 студзеня 41 года, Калігула быў забіты паўстаўшымі прэтарыянцамі. Да ўлады прыйшоў яго дзядзька Клаўдзій, які доўгі час лічыўся разумова непаўнацэнным. Новы імператар вярнуў з высылкі сваіх пляменніц — Агрыпіну і Юлію Лівілу. Аднак уся маёмасць Агрыпіны была канфіскавана, муж сканаў і вяртацца ёй было няма куды. Тады Клаўдзій арганізуе шлюб Агрыпіны з Гаем Салюсціем Пасіенам Крыспам. Для гэтага шлюбу Гаю Салюсцію прыйшлося развесціся яшчэ з адной цёткай Нерона — Даміцыяй Лепідай Старэйшай, на якой да гэтага ён быў жанаты.

Гай Салюсцій — уладны і паважаны ў Рыме чалавек, двойчы станавіўся консулам. Разам з Агрыпінай і Неронам яны жылі ў Рыме. І хоць спачатку Агрыпіна цалкам самаўхілілася ад палітыкі, Месаліна — жонка Клаўдзія — ужо тады бачыла ў ёй сур’ёзную суперніцу, а ў Нероне — суперніка яе ўласнаму сыну — Брытаніку. Месаліна падсылае ў дом Пасіена Крыспа наёмных забойцаў, якія павінны былі задушыць хлопчыка падчас сну. Аднак, па легендзе, забойцы рэціраваліся ў жаху, убачыўшы, што сон Нерона ля яго падушкі ахоўвае змяя. Месаліна і пасля працягвала спробы загубіць Агрыпіну і Нерона, аднак Клаўдзій чамусьці ў гэтым выпадку не падтрымліваў памкненні сваёй жонкі.

У 47 годзе Гай Салюсцій памёр. Па Рыму тут жа папоўз слых, што Агрыпіна атруціла свайго мужа, каб завалодаць яго багаццем. Пасля смерці Крыспа адзінымі спадчыннікамі яго велізарнай маёмасці аказаліся Нерон і Агрыпіна. Агрыпіна была вельмі папулярная ў народзе. Пасля смерці Салюсція вакол яе склаўся круг з людзей, незадаволеных Месалінай. Сярод іх адным з самых уплывовых быў вольнаадпушчанік Марк Антоній Палас, скарбнік імперыі, які стаў палюбоўнікам Агрыпіны.

У 48 годзе Месаліна падрыхтавала змову і паспрабавала адхіліць Клаўдзія ад улады на карысць свайго палюбоўніка, Гая Сілія. Гэты план перавароту быў падрыхтаваны ёю з-за боязі таго, што Клаўдзій перадасць уладу не яе сыну, Брытаніку, а Нерону. Аднак спроба перавароту была падушана, а Месаліна і Сілій пакараны смерцю.

Пасля смерці Месаліны Палас прапанаваў кандыдатуру Агрыпіны Клаўдзію ў якасці новай жонкі. Таксама яе кандыдатуру падтрымаў яшчэ адзін уплывовы вольнаадпушчанік, які выкрыў Месаліну і аддаў загад аб яе арышце — Тыберый Клаўдзій Нарцыс. Пасля пакарання смерцю Месаліны ён асцерагаўся месці Брытаніка, стань ён імператарам. Калі ж жонкай Клаўдзія станавілася Агрыпіна, то было ясна, што наступным імператарам, хутчэй за ўсё, будзе Нерон.

Спачатку Клаўдзій вагаўся. Аднак довады Паласа, галоўным чынам пра ўмацаванне дынастыі, а таксама запал, напор і прыгажосць Агрыпіны зрабілі сваю справу. На той момант Агрыпіне толькі споўнілася 33 года. Пліній Старэйшы піша, што яна была «прыгожай і паважанай жанчынай, аднак бязлітаснай, амбіцыйнай, дэспатычнай і ўладнай». Таксама ён гаворыць пра тое, што ў яе былі ваўчыныя іклы, якія з’яўляюцца знакам поспеху.

Імператар пагадзіўся са словамі: «Згаджаюся, бо гэта мая дачка, выгадаваная мною, народжаная і ўзгадаваная на маіх каленах…». 1 студзеня 49 года Клаўдзій і Агрыпіна ажаніліся.

Спадчыннік

Яшчэ не быўшы жонкай імператара, Агрыпіна разладзіла змовіны дачкі Клаўдзія, Клаўдзіі Актавіі, з Луцыем Юніем Сіланам Таркватам, сваім далёкім сваяком. Разам з цэнзарам Луцыем Вттэліем яны абвінавацілі Сілана ў пралюбадзействе са сваёй сястрой, Юніяй Кальвінай, на якой быў жанаты адзін з сыноў Вітэлія — Луцый.

Сілан быў вымушаны скончыць жыццё самагубствам, Кальвіна атрымала развод і была адпраўлена ў выгнанне. Такім чынам Клаўдзія Актавія станавілася свабоднай для Нерона. Пазней, у 54 годзе, Агрыпіна загадала забіць старэйшага брата Сілана — Марка, каб агарадзіць Нерона ад помсты Сіланаў.

У 50 годзе Агрыпіна ўгаварыла Клаўдзія ўсынавіць Нерона, што і было зроблена. Луцый Даміцый Агенабарб стаў звацца Нерон Клаўдзій Цэзар Друз Германік. Клаўдзій афіцыйна прызнаў у ім свайго спадчынніка, а таксама заручыў яго са сваёй дачкой, Клаўдзіяй Актавіяй. Тады ж Агрыпіна вярнула з высылкі стоіка Сенеку, каб той стаў настаўнікам маладога спадчынніка. Сярод філосафаў-настаўнікаў радзей згадваецца Аляксандр з Эг[16].

У той час асноўная дзейнасць Агрыпіны была накіравана на ўмацаванне пазіцый свайго сына як спадчынніка. Яна дамагалася гэтага, галоўным чынам, расстаноўкай верных ёй людзей на дзяржаўныя пасты. Пры яе поўным уплыве на імператара гэта было нескладана. Так, на ключавы пост прэфекта прэтарыянскай гвардыі быў прызначаны Секст Афраній Бур — гал, які быў яшчэ не так даўно звычайным выхавальнікам Нерона.

Агрыпіна пазбаўляе ўсіх правоў на ўладу Брытаніка, выдаляе яго са двара. У 51 годзе яна загадала пакараць смерцю настаўніка Брытаніка, Сасебія, абуранага яе паводзінамі, усынаўленнем Нерона і ізаляцыяй Брытаніка. 9 чэрвеня 53 года Нерон жаніўся на Клаўдзіі. Аднак імператар пачынае расчароўвацца ў шлюбе з Агрыпінай. Ён ізноў прыбліжае да сябе Брытаніка і пачынае рыхтаваць яго да ўлады, усё халадней адносячыся да Нерона і Агрыпіны. Бачачы гэта, Агрыпіна зразумела, што адзіная магчымасць для Нерона атрымаць уладу — зрабіць гэта як мага хутчэй. 13 кастрычніка 54 года Клаўдзій памёр, з’еўшы талерку паднесеных Агрыпінай грыбоў. Зрэшты, некаторыя антычныя гісторыкі лічылі, што Клаўдзій памёр натуральнай смерцю.

Першыя гады кіравання

Нерон і Агрыпіна

У дзень смерці Клаўдзія прэтарыянцы прызналі Нерона імператарам. Пад іменем Нерон Клаўдзій Цэзар Аўгуст Германік 16-гадовы наваяўлены імператар атрымаў ад сваёй маці практычна неабмежаваную ўладу над імперыяй.

У першыя гады свайго кіравання, быўшы вельмі маладым, імператар цалкам знаходзіўся пад уплывам Агрыпіны, Сенекі і Бура. Даходзіла да таго, што Агрыпіна выказвала жаданне сядзець побач з імператарам на афіцыйных цырымоніях (напрыклад, прыём паслоў), і толькі ўмяшанне Сенекі ратавала Нерона ад такой ганьбы.

У 55 годзе малады Нерон упершыню выступіў супраць волі Агрыпіны. Сенека і Бур былі незадаволены поўным уплывам Агрыпіны на імператара і паміж былымі саюзнікамі адбыўся раскол. У той жа час Нерон зблізіўся з вольнаадпушчаніцай Клаўдзіяй Актай. Быўшы, хутчэй за ўсё, прывезенай Клаўдзіем з яго паходаў у Малую Азію, яна даволі добра ведала палацавыя парадкі. Убачыўшы, што Нерон зацікаўлены ёю, Бур і Сенека ўсяк падтрымлівалі гэту сувязь, разлічваючы праз Акту ўплываць на Нерона.

Агрыпіна была супраць палюбоўніцы сына і прылюдна адчытвала Нерона за тое, што ён звязаўся з былой рабыняй. Аднак Нерон ужо выйшаў з-пад яе падпарадкавання. Тады Агрыпіна пачала плесці інтрыгі, збіраючыся абвясціць Брытаніка законным імператарам. Але яе план праваліўся. У лютым 55 года Брытанік быў атручаны па загаду Нерона.

Пасля гэтага Нерон, слухаючы сваіх настаўнікаў, абвінаваціў Агрыпіну ў паклёпе на яго і Актавію і выгнаў яе з палаца, пазбавіўшы ўсіх ушанаванняў, а таксама целаахоўнікаў. Калі Агрыпіна спрабавала спыніць яго, ён прыстрашыў, што ў выпадку яе непадпарадкавання адрачэцца ад улады і сам з’едзе на Родас. Следам за Агрыпінай страціў сваё месца пры двары і Палас.

Падзенне Паласа азначала, як здавалася, поўную перамогу партыі Сенекі і Бура, і паражэнне Агрыпіны. Аднак і Бур, і Сенека былі абвінавачаны разам з Паласам. Супраць Бура і Паласа былі высунуты абвінавачванні ў дзяржаўнай здрадзе і змове з мэтай перадачы ўлады Фаўсту Карнелію Суле Феліксу, а Сенеку абвінавацілі ў растраце. Красамоўства Сенекі дапамагло яму адвесці ўсе абвінавачванні ад сябе і Бура, і яны былі не толькі цалкам апраўданы, але і захавалі сваё становішча. Аднак ім абодвум гэты быў ясны сігнал, што з гэтага часу Нерон не пацерпіць ціску на сябе. Так ён стаў паўнапраўным кіраўніком дзяржавы.

У 58 годзе Нерон збліжаецца з Папеяй Сабінай, высакароднай, разумнай і прыгожай прадстаўніцай рымскага набілітэту. У той час яна была жонкай Атона, прыяцеля Нерона і будучага імператара. Агрыпіна бачыла ў ёй небяспечную і прадумлівую суперніцу ў барацьбе за ўладу. Яна ўсімі сіламі спрабавала вярнуць Нерона да Клаўдзіі Актавіі, ці, хоць бы, да Акты. Але Нерон дамогся разводу Папеі і Атона, і адправіў апошняга прэч з вачэй на пасаду намесніка Лузітаніі. Калі Папея зацяжарыла, у 62 годзе, Нерон развёўся з Актавіяй, абвінаваціўшы яе ў бясплоддзі, і праз дванаццаць дзён ажаніўся з Папеяй.

У канцы 58 года папаўзлі чуткі, што Агрыпіна спрабуе адхіліць сына ад улады і перадаць яе Гаю Рубелію Плаўту, сыну Юліі Лівіі, дачкі Лівілы. Па жаночай лініі Рубелій Плаўт быў прамым нашчадкам Тыберыя. Даведаўшыся пра гэта, Нерон вырашае забіць Агрыпіну.

Ён спрабаваў атруціць яе тройчы, але пакінуў гэтыя спробы, даведаўшыся, што яна прымае тэрыяк, падсылаў вольнаадпушчаніка закалоць яе і нават спрабаваў абрынуць столь і сцены яе пакоя, пакуль яна спала. Аднак яна шчасліва пазбягала смерці[17].

У сакавіку 59 года, у Баях, Нерон прапанаваў ёй здзейсніць паездку на караблі, які павінен быў разваліцца ў дарозе. Аднак Агрыпіне, ледзь не адзінай, удалося выратавацца і ўплаў дасягнуць берагу (яна добра ўмела плаваць дзякуючы яе колішняму занятку — ныранню за губкамі. У гневе Нерон загадаў ужо адкрыта забіць яе.

Агрыпіна, убачыўшы салдат, зразумела сваю долю і папрасіла закалоць яе ў жывот, туды, дзе знаходзіцца ўлонне, тым самым даючы зразумець, што раскайваецца ў тым, што нарадзіла на свет такога сына[5]. Нерон спаліў яе цела той жа ноччу. Сенату ён накіраваў складзенае Сенекай пасланне, у якім гаварылася, што Агрыпіна няўдала спрабавала забіць Нерона і пакончыла з сабой; Сенат павіншаваў Нерона са збавеннем і загадаў здзяйсняць набажэнствы[18]. Пазней імператар дазволіў рабыням пахаваць яе прах у сціплай грабніцы ў Мізене (зараз частка Неапаля).

Потым Нерон не раз прызнаваўся, што вобраз маці пераследуе яго начамі. Для таго каб пазбавіцца ад яе здані, ён нават наняў персідскіх чараўнікоў. Хадзілі легенды, што задаўга да таго, як Нерон стаў імператарам, Агрыпіне наваражылі халдзеі, што яе сын стане імператарам, але, пры гэтым, стане прычынай яе смерці. Яе адказ быў такі: «Няхай забівае, абы панаваў»[19].

Унутраная палітыка

Да збліжэння з Актай Нерон не праяўляў сябе на дзяржаўнай ніве, цалкам пераклаўшы функцыі кіравання дзяржавай на Сенат. Сам жа ён у перыяд канца 54 — пачала 55 года займаўся наведваннем бардэляў і шынкоў[20]. Аднак пасля смерці Брытаніка і фактычным выхадзе з-пад апекі маці яго стаўленне да адміністрацыйных абавязкаў змянілася.

З 55 па 60 год Нерон чатырохразова станавіўся консулам. Паводле меркавання большасці рымскіх гісторыкаў у гэтыя гады імператар паказаў сябе выдатным адміністратарам і прадумлівым кіраўніком, у адрозненне ад другой паловы яго кіравання. Практычна ўсе яго дзеянні ў гэты перыяд былі накіраваны на палягчэнне жыцця простых грамадзян і ўмацаванне сваёй улады за кошт папулярнасці сярод народа.

Тым часам Сенат па патрабаванню Нерона прыняў шэраг законаў, якія абмяжоўваюць сумы закладаў і штрафаў, ганарары юрыстаў. Таксама Нерон устаў на бок вольнаадпушчанікаў, калі ў Сенаце ішлі слуханні закона аб том, каб дазволіць патронам ізноў адбіраць свабоду ў сваіх кліентаў-вольнаадпушчанікаў. Больш таго, Нерон зайшоў далей і наклаў вета на закон, які распаўсюджвае віну аднаго раба на ўсіх рабоў, якія належаць аднаму гаспадару.

У той жа перыяд ён спрабаваў абмежаваць карупцыю, размах якой вельмі негатыўна адбіваўся на простых жыхарах дзяржавы. Пасля шматлікіх скарг на дрэннае стаўленне зборшчыкаў падаткаў да ніжэйшых класаў, функцыі зборшчыкаў падаткаў былі перакладзены на выхадцаў з гэтых класаў. Нерон забараніў публічныя прыёмы любым магістратам і пракуратарам, абгрунтаваўшы гэта тым, што такія праявы дабрабыту азлабляюць народ. Па абвінавачваннях у карупцыі і вымагальніцтвах была арыштована вялікая колькасць службовых асоб.

Для далейшага павышэння ўзроўню жыцця абывацеляў Нерон намерваўся адмяніць усе непрамыя падаткі. Аднак Сенат змог пераканаць імператара, што такія дзеянні прывядуць да банкруцва дзяржавы. У якасці кампрамісу падаткі былі паменшаны з 4,5 % да 2,5 %, а аб усіх ускосных і ўтоеных падатках было абвешчана грамадзянам. Таксама былі адменены мытныя пошліны для купцоў, якія ўвозілі харчаванне морам.

Гэтыя дзеянні прынеслі Нерону вялікую папулярнасць сярод народа. Для далейшай папулярызацыі сваёй фігуры Нерон пабудаваў народныя гімнасіі і некалькі тэатраў, у якіх ігралі грэчаскія трупы. У Рыме сталі часта праводзіцца нябачаныя раней па размаху гладыятарскія баі. У 60 годзе ўпершыню быў праведзены грандыёзны фестываль «Квінквіналія Неронія» (лац.: Quinquennialia Neronia), прысвечаны пяцігоддзю праўлення Нерона. Фестываль доўжыўся некалькі дзён і складаўся з трох частак — музычна-паэтычнай, калі спаборнічалі чытальнікі, дэкламатары, паэты і спевакі; спартыўнай, падобнай да грэчаскіх алімпіяд; і коннай — спаборніцтваў вершнікаў. Другая «Квінквіналія Неронія» прайшла праз 5 гадоў — у 65 годзе, і была прысвечана дзесяцігоддзю кіравання імператара.

Фестываль планавалася праводзіць кожныя пяць гадоў — у перакладзе з лацінскага Quinquennial — «Кожны пяты».

Знешняя палітыка і падаўленне мецяжоў

У знешняй палітыцы Нерон абмежаваўся ўмацаваннем раней заваяваных у часы Калігулы і Клаўдзія межаў. Адзіная вайна, якая адбылася падчас кіравання Нерона, была вайна паміж Рымам і Парфіяй у 58—63 гадах. Яна разгарэлася з-за Арменіі — буфернай дзяржавы паміж дзвюма імперыямі.

Рымска-парфянская вайна

Асноўны артыкул: Рымска-парфянская вайна 58—63(балг.) бел.

Статус Арменіі як краіны, якая знаходзіцца пад рымскім пратэктаратам, быў зацверджаны яшчэ пры Тыберыі, у 20-я гады I стагоддзя. Аднак у 37 годзе, пасля смерці Тыберыя, парфяне прывялі да ўлады свайго стаўленіка, Орада. Ён знаходзіўся на троне да 51 года. Пасля яго смерці рымляне ўзвялі на трон Радаміста, які аказаўся тыранам і лічыўся ў Арменіі ўзурпатарам.

У 53 годзе ў выніку паўстання, якое падагравалася парфянамі, Радаміст быў зрынуты і вымушаны быў бегчы. Армянскі трон заняў малодшы брат парфянскага цара Валогеза I Тырыдат. З дапамогай рымскіх грошай і незвычайна халоднай зімы 53—54 гадоў Радамісту ўдалося вярнуць сабе трон, прымусіўшы парфян сысці, а незадаволеных замоўкнуць. Пакуль парфяне думалі, што рабіць далей, у Рыме памёр Клаўдзій. Не бачачы ў 16-летнім Нероне сур’ёзнага праціўніка, Валогез адважыўся на адкрытыя ваенныя дзеянні і напачатку 55 года зноў, ужо ў адкрытую, вярнуў армянскі трон Тырыдату.

Рэакцыя Рыма была адэкватнай. Праконсулам Азіі, Галатыі і Кападокіі быў прызначаны военачальнік Гней Даміцый Карбулон, які праславіўся яшчэ пры Клаўдзіі ў Германіі. Пад яго камандаваннем знаходзіліся два легіёны III Gallica і VI Ferrata. Яшчэ два легіёны, X Fretensis і XII Fulminata, былі пад камандаваннем Гая Дурмія Умідыя Квадрата — праконсула Сірыі.

На працягу амаль трох гадоў Карбулон вёў перамовы з прадстаўнікамі Валогеза, рыхтуючы свае войскі. Але напачатку 58 года парфяне знянацку напалі на рымлян. Пры дапамозе прарымскі настроеных мясцовых плямён рымлянам удалося адбіць напад і перайсці да баявых дзеянняў.

На працягу 58-60 гадоў Карбулон і Квадрат захапілі сталіцу Арменіі, Артаксату, і ў наступным годзе перайшлі пустыню ў паўночнай Месапатаміі і фарсіравалі Тыгр. Пасля ўзяцця Тыгранакерта на армянскі трон быў нарэшце пасаджаны прарымскі кіраўнік — прапраўнук Ірада Вялікага Тыгран.

У 60 годзе, пасля смерці Квадрата, Карбулон стаў пракуратарам Кападокіі. Увесну 62 года парфяне сталі спрабаваць адбіць Тыгранакерт і Карбулону, з-за адсутнасці падмацавання, прыйшлося скласці з Валогезам перамір’е. Летам 62 года прыбыў, нарэшце, новы камандзір на замену Квадрату — Луцый Цэзеній Пет.

Фарсіраваўшы Еўфрат, Карбулон змог уварвацца ў Месапатамію, калі атрымаў вестку пра тое, што Пет патрапіў у пастку і акружаны ў Рандэі пад Арсамасатай. Аднак прыбыўшы ў Мелітэну, Карбулон спазніўся. Зімой пачаліся перамовы, якія скончыліся безвынікова.

Вясною 63 года Карбулон на чале чатырох легіёнаў ізноў увайшоў у Арменію. Аднак з-за патавай сітуацыі (Валагез і Тырыдат зразумелі, што вайну ўжо не выйграць, а Карбулон не жадаў ваяваць у пустыні) ізноў было складзена пагадненне (у Рандэі) на ўмове, што Тырыдат становіцца армянскім царом, але як васал Рыма, і павінен накіравацца ў Рым, каб атрымаць царскую тыяру з рук Нерона.

Гэта вайна зрабіла Нерона вельмі папулярным ва ўсходніх правінцыях. А ўмовы міру з парфянамі выконваліся больш 50 гадоў — пакуль Траян не ўварваўся ў Арменію ў 114 годзе.

Паўстанне Баудзікі

Асноўны артыкул: Баўдзіка Другім досыць сур’ёзным ваенным канфліктам, які адбыўся ў часы Нерона, стала паўстанне каралевы іцэнаў Баудзікі ў нядаўна далучаных да Рымскай імперыі землях Брытаніі. Паўстанне было задушана Гаем Светоніем Паўлінам, які ў 58—62 гадах быў намеснікам Брытаніі ў рангу прапрэтара[21].

Паўстанне пачалося ў 61 годзе. Мяцежнікі ўзялі Камуладун (суч. Колчэстэр, Англія). Квінт Петылій Цэрыял аблажыў горад, аднак IX легіён быў разбіты і Цэрыялу прыйшлося бегчы. Мяцежнікі выступілі да Ландыніі (суч. Лондан, Англія). Туды ж, перапыніўшы кампанію супраць друідаў у Моне (суч. Англсі), накіраваўся і Светоній Паўлін, але разважыў, што сіл для абароны горада яму не хопіць. Горад быў пакінуты і разрабаваны мяцежнікамі. Наступнай ахвярай, загінуўшай пад гневам брытаў, быў Веруламій (суч. Сент-Олбанс). Агульная колькасць ахвяр пераваліла за 80 000 чалавек[22].

Светоній Паўлін згрупаваў сілы XIV легіёна з падраздзяленнямі XX легіёна, а таксама добраахвотнікамі, незадаволенымі дзеяннямі паўстанцаў. Усяго Паўліну ўдалося сабраць 10 000 чалавек, у той час як войскі Баўдзікі налічвалі каля 230 000.

Паўлін даў бітву на сучаснай Уотлінг стрыт у Заходнім Мідлендзе. Рымская тактыка (бітва адбылася на вузкай дарозе, з двух бакоў быў лес — і, такім чынам, рымляне маглі вузкім фронтам стрымліваць перавышаючыя сілы праціўніка, пакуль лучнікі з лесу наносілі страты жывой сіле праціўніка) і дысцыпліна ўзялі верх над колькаснай перавагай брытаў. Шлях да адступлення брыты адрэзалі самі сабе, размясціўшы ззаду сваёй арміі абоз з членамі сваіх сямей. Тацыт піша, што рымляне забілі больш за 80 000 брытаў, у сваю чаргу страціўшы не больш за 400 чалавек. Баўдзіка, убачыўшы зыход бітвы, атруцілася.

Наогул жа, варта адзначыць, што Нерон і яго саветнікі з толкам падбіралі людзей на ключавыя пасты ў дзяржаве, пераследуючы мэты ўмацавання краіны. Намеснікамі ў розных памежных правінцыях былі неардынарныя асобы, якія аказалі ў далейшым вельмі значны ўплыў на рымскую гісторыю. Так, акрамя Карбулона, Квадрата і Паўліна, у часы Нерона высунуліся на першыя ролі Сервій Сульпіцый Гальба, Гай Юлій Віндэкс, Луцый Вергіній Руф, Марк Сальвій Атон, Ціт Флавій Веспасіян.

Менавіта Веспасіян быў адпраўлены ў 67 годзе Неронам на задушэнне іўдзейскага паўстання, якое ўспыхнула годам раней у Іўдзеі. Паўстанне было задушана ўжо пасля смерці Нерона, у 70 годзе. Гэта прызначэнне можна лічыць ключавым у лёсе імперыі — пасля самагубства Нерона іўдзейскія легіёны абвясцілі Веспасіяна імператарам і адтуль ён адправіўся ў паход на Рым, які ўвянчаўся поспехам.

Другая палова кіравання

Дэспатыя

Паводзіны Нерона змянілася напачатку 60-х гадоў. У 62 годзе памёр шматгадовы настаўнік Нерона — Бур. Імператар фактычна адышоў ад кіравання дзяржавай, пачаўся перыяд дэспатыі і самаўпраўнасці[23]. Паўторнае абвінавачванне ў растраце было прад’яўлена Сенеку, і гэтым разам яму прыйшлося адысці ад дзяржаўных спраў. Была пакарана смерцю былая жонка Нерона — Актавія. Пачаліся працэсы па зневажэнні велічы. Вынікам гэтых працэсаў стала вялікая колькасць пакаранняў смерцю. У тым ліку былі пакараны і старыя палітычныя праціўнікі Нерона — Палант, Рубелій Плаўт, Фелікс Сула. Наогул, паводле Светонія Транквіла, «ён караў смерцю ўжо без меры і разбору каго заўгодна і за што заўгодна»[24].

У той жа час у Рыме пачаліся ганенні на паслядоўнікаў новай рэлігіі — хрысціянства. Галоўным чынам адэптамі хрысціянства ў той час былі рабы і вольнаадпушчанікі, а таксама прадстаўнікі ніжэйшых пластоў грамадства, на абарону якіх Нерон устаў у першыя гады свайго кіравання. Хоць рэлігія і не была забаронена афіцыйна, глыбокая пашана да новага бога практычна пазбаўляла ўсякай абароны дзяржавы.

Разам з тым Нерон пачаў паступова ўсё больш адыходзіць ад кіравання краінай. Усе больш і больш яго інтарэсы засяроджваліся на мастацтве.

Вялікі пажар Рыма

Асноўны артыкул: Вялікі пажар Рыма У ноч з 18 ліпеня на 19 ліпеня 64 года адбыўся адзін з самых страшных пажараў у гісторыі Рыма. Агонь пачаў распаўсюджвацца з крам, размешчаных з паўднёва-усходняга боку Вялікага цырка. Да раніцы полымем была ахоплена большая частка горада. Нерона не было ў горадзе — за некалькі дзён да пачатку пажару ён з’ехаў з Рыма ў Анцый.

Светоній гаворыць пра тое, што ініцыятарам пажару быў сам Нерон, і што ў дварах бачылі падпальшчыкаў з паходнямі[25]. Паводле легенд, калі імператару данеслі пра пажар, ён выехаў у бок Рыма і назіраў за агнём з бяспечнай адлегласці. Пры гэтым Нерон быў апрануты ў тэатральны касцюм, іграў на ліры і дэкламаваў паэму пра гібель Троі.

Аднак сучасныя гісторыкі больш схільныя давяраць апісанню падзей, якое было дадзена Тацытам[26], якія перажыў пажар яшчэ дзіцем[27] Ён аспрэчвае такія паводзіны Нерона. Па яго словах, Нерон неадкладна адправіўся ў Рым і за свае грошы арганізаваў выратавальныя каманды для выратавання горада і людзей. Таксама ён распрацаваў новы план будаўніцтва горада. У ім Нерон устанавіў мінімальную адлегласць паміж дамамі, мінімальную шырыню новых вуліц, абавязаў будаваць у горадзе толькі каменныя будынкі, а таксама ўсе новыя дамы будаваць такім чынам, каб галоўны выхад з дому быў павернуты на вуліцу, а не ў двары і сады.

Пажар бушаваў пяць дзён. Пасля яго заканчэння аказалася, што цалкам выгарэла чатыры з чатырнаццаці раёнаў горада, а яшчэ сем вельмі значна пацярпелі. Нерон адкрыў для пакінутых без прытулку людзей свае палацы, а таксама распачаў усё неабходнае, каб забяспечыць забеспячэнне горада харчаваннем і пазбегнуць галодных смярцей сярод выжыўшых.

Для таго каб аднавіць горад, патрабаваліся велізарныя сродкі. Правінцыі імперыі былі абкладзены адначасовай данінай[28], што дазволіла ў параўнальна кароткія тэрміны адбудаваць сталіцу нанова. У памяць пра пажар Нерон заклаў новы палац — «Залаты палац Нерона». Палац так і не быў дабудаваны, аднак нават пабудаванае ўражвала: комплекс будынкаў, па розных даных, размяшчаўся на плошчы ад 40 да 120 гектараў, а цэнтрам усяго збудавання была 35-мятровая статуя Нерона, якая атрымала назва «Калос Нерона». Гэты палацавы комплекс дагэтуль з’яўляецца самым вялікім з усіх рэзідэнцый манархаў, пабудаваных на тэрыторыі Еўропы, а ў свеце саступае толькі «Забароненаму гораду» — рэзідэнцыі кітайскіх імператараў[29]

Хоць, хутчэй за ўсё, Нерон не меў да пажару ніякага дачынення, неабходна тэрмінова было знайсці адказных за пажар. І гэтымі адказнымі сталі хрысціяне. Праз некалькі дзён пасля пажару хрысціян абвінавацілі ў падпале горада. Па Рыму пракацілася хваля пагромаў і пакаранняў смерцю.

Змова Пізона

У той жа час пачалося процістаянне Нерона і Сената. Сенатары памяталі, што ў 54 годзе, атрымаўшы ўладу, Нерон абяцаў ім амаль такія ж прывілеі, якія былі ў іх у часы рэспублікі. Аднак паступова імператар засяроджваў усё больш і больш улады ў сваіх руках. Да 65 года стала так, што Сенат наогул не меў ніякай рэальнай улады.

Гэта процістаянне вылілася ў першую дакладна пацверджаную змову, ключавой фігурай якога з’яўляўся Гай Кальпурній Пізон — вядомы дзяржаўны дзеяч, аратар, мецэнат. Ён змог захапіць сваімі ідэямі некалькі высокапастаўленых сенатараў, саветнікаў і сяброў Нерона — Сенеку, Петронія, паэта Марка Анея Лукана, вершнікаў, а таксама аднаго з прэфектаў прэтарыянскай гвардыі, Фенія Руфа, які кіраваў прэтарыянцамі разам з адданым Нерону Афоніем Тыгелінам. Таксама ў змову былі ўцягнуты яшчэ двое высокапастаўленых прэтарыянцаў — трыбун прэтарыянскай кагорты Субрій Флаў і цэнтурыён Сульпіцій Аспер.

Матывы ва ўсіх змоўшчыкаў былі розныя — ад простай змены манарха да рэстаўрацыі рэспублікі. Асноўнымі натхніцелямі былі Аспер і Пізон. Флаў і Руф павінны былі забяспечыць падтрымку прэтарыянцаў. Сенатары, якія ўваходзілі ў склад змоўшчыкаў — падтрымку Сената. Пытанне пра тое, што рабіць пасля звяржэння Нерона, заставалася адкрытым.

Усё было ўжо практычна падрыхтавана, калі пра ўсё стала вядома Нерону. Першая, з-за каго ўладам стала вядома пра падрыхтоўку замаху, была вольнаадпушчаніца Эпіхарыда. Яна была палюбоўніцай Юнія Анея Галіёна, старэйшага брата Сенекі[30]. Поўная рашучасці прынесці карысць змоўшчыкам, а таксама незадаволеная той нерашучасцю, з якой яны дзейнічалі, яна вырашыла прыцягнуць на свой бок наварха Валузія Прокула, хіліарха (ад грэч.: χιλίαρχος — «тысячнік») размешчанага ў Мізене флоту. Яна сышлася з Прокулам і высвятліла, што ён быў незадаволены халодным стаўленнем Нерона. Эпіхарыда адкрыла Прокулу задуму змоўшчыкаў, не называючы, аднак, імёнаў[31].

Замест таго, каб далучыцца да змовы, Прокул данёс на Эпіхарыду Нерону. Аднак Эпіхарыда нават перад імператара не выдала змоўшчыкаў, а Прокула абвінаваціла ў паклёпе. Тады ўстрывожаныя змоўшчыкі вызначылі дату замаху на Нерона — справа павінна была адбыцца ў Рыме, у дзень гульняў, прысвечаных Цэрэры. Тады ж было вырашана, што Пізон стане новым прынцэпсам, калі яго прызнаюць прэтарыянцы, і, у гэтым выпадку, ён павінен будзе жаніцца на дачцы Клаўдзія — Клаўдзіі Антоніі, каб забяспечыць пераемнасць улады[32].

Напярэдадні ўстаноўленага дня пра змову стала вядома вольнаадпушчаніку аднаго са змоўшчыкаў, Флавія Сцэвіна, Мілху. Рана раніцай Мілх данёс Нерону на свайго патрона. На працягу некалькіх дзён усе ўдзельнікі змовы былі схоплены. Пізон пакончыў з сабой.

У выніку расследавання было арыштавана больш 40 чалавек, з іх 19 належалі да сенатарскага саслоўя. Не меней 20 чалавек было пакарана смерцю ці прымушана да самагубства, у тым ліку Сенека, Петроній, Феній Руф.

Апошнія гады

Пасля выкрыцця змовы Пізона Нерон стаў падазроным, яшчэ больш адхіліўся ад кіравання дзяржавай, усклаўшы гэтыя абавязкі на сваіх фаварытаў. Сам Нерон засяродзіўся на сваіх паэтычных і спартыўных дасягненнях, прымаючы ўдзел у розных адпаведных конкурсах і спаборніцтвах. Так, ён браў удзел у Алімпійскіх гульнях 67 года, кіруючы дзесяццю коньмі, запрэжанымі ў калясніцу.

Яшчэ напачатку 60-х на Палаціне аднавіліся былыя забытыя з часоў Калігулы оргіі, якія да 67—68 годзе дасягнулі небывалага размаху і доўжыліся па некалькі дзён.

У 64 годзе, перад пажарам Рыма, у Італіі ўзнялася чума, якая забрала велізарную колькасць жыццяў[33]. У 65 годзе Нерон праводзіць Квінквіналію. У 67 годзе ён загадвае пабудаваць канал цераз Карынфскі перашыек, пабудову якога планавалі яшчэ пры Тыберыі, прычым Нерон сам першы стукнуў у зямлю лапатай[34].

Аднаўленне Рыма пасля пажару, Квінквіналія, пераадоленне наступстваў чумы, будаўніцтва «Залатога дому» і канала падарвала эканоміку дзяржавы. Правінцыі былі знясілены, і гэта прывяло да паўстання.

Асоба Нерона

Аблічча

Знешні выгляд Нерона Светоній апісвае наступным чынам[35]:

Росту ён быў прыблізна сярэдняга, цела — у плямах і з благім пахам, валасы рудаватыя, твар хутчэй прыгожы, чым прыемны, вочы шэрыя і злёгку блізарукія, шыя тоўстая, выпіраючы жывот, ногі вельмі тонкія… Выгляд і адзенне яго былі зусім непрыстойныя: валасы ён заўсёды завіваў шэрагамі, а падчас грэчаскай паездкі нават адпускаў іх на патыліцы, апранаўся ён у застольную шаўковую сукенку, шыю завязваў хусткай і так выходзіў да народа, адперазаны і неабуты

Асабістае жыццё

У 63 годзе ў Нерона нарадзілася дачка — Клаўдзія Аўгуста. Імператар абагаўляў яе. Але праз 4 месяца пасля нараджэння дзяўчынка памерла. Пасля смерці яна была абагаўлена, у яе гонар былі пабудаваны храмы, у якіх жрацы адпраўлялі культ боскай Клаўдзіі Аўгусты.

У 65 годзе Папея ізноў зацяжарыла, але падчас сямейнай сваркі п’яны Нерон стукнуў жонку нагой у жывот, што прывяло да выкідыша і яе смерці. Цела Папеі было забальзаміравана і пахавана ў маўзалеі, яна была абагаўлена[36]. У 66 годзе Нерон жаніўся на Статыліі Месаліне. Яна стала палюбоўніцай Нерона пасля смерці Папеі, быўшы замужам за Маркам Юліем Вестынам Атыкам. Імператар вымусіў Вестына Атыка здзейсніць самагубства і жаніўся на Статыліі[37].

Крыніцы згадваюць і іншых шматлікіх палюбоўнікаў і палюбоўніц Нерона. Хоць усе імператары дынастыі (акрамя Клаўдзія) вядомыя гомасексуальнымі сувязямі, Нерон быў першым, хто святкаваў вяселлі са сваімі палюбоўнікамі, ствараючы тэатралізаваную імітацыю рымскага рытуалу. З еўнухам Спорам ён адзначыў вяселле, пасля чаго апранаў яго як імператрыцу[38]. Светоній адзначае, што «уласнае цела ён столькі разоў аддаваў на распусту, што наўрад ці хоць адзін яго член застаўся неапаганеным»[39]. У вяселлі з вольнаадпушчанікам Піфагорам (Светоній называе імя Дарыфора) Нерон выконваў «ролю» жонкі[40].

Творчасць Нерона

Нерон любіў спяваць, складаў п’есы і вершы, атрымліваў асалоду ад удзелу ў спаборніцтвах паэтаў, а таксама спартыўных спаборніцтвах на калясніцах. Аднак Тацыт з асуджэннем адзначае, што пахвальнае слова, вымаўленае Неронам на пахаваннях Клаўдзія, было складзена Сенекам[41]. Светоній гаворыць, што ў рукапісах яго паэм было нямала паправак, памылак і ўставак[42]. Доўгі час ён працаваў над эпічнай паэмай пра гібель Троі[43].

Захавалася некалькі фрагментаў яго твораў[44], а таксама кароткія ўпамінанні[45], радок «шыйка блішчыць Кіферэйскай галубкі пры кожным руху» хваліў Сенека[46]. У сваёй I сатыры (92-95, 99-102) Персій прыводзіць з асуджэннем вершы, якія яго схаліясты прыпісваюць Нерону, але гэта спрэчна.

Спачатку яго музіцыраванне адбывалася на балях на Палантыне. Аднак, пры дапамозе прыдворных падхалімаў паверыўшы ў свой талент, у 64 годзе Нерон упершыню выступіў у Неапалі публічна. З тых часоў ён удзельнічаў практычна ва ўсіх паэтычных і музычных конкурсах, дзе нязменна «атрымліваў перамогі». У 65 годзе імператар выступаў перад усім Рымам на другім фестывалі «Квінквіналія Неронія».

Канец кіравання

Паўстанне ў Галіі

У сакавіку 68 года намеснік Лугдунскай Галіі Гай Юлій Віндэкс, незадаволены эканамічнай палітыкай Нерона і падаткамі, якія накладаюцца на правінцыі, падняў свае легіёны супраць імператара. Задушыць паўстанне было даручана намесніку Верхняй Германіі Луцыю Вергінію Руфу. Віндэкс разумеў, што самастойна не справіцца з войскамі Руфа, таму ён заклікаў на дапамогу папулярнага ў войсках намесніка Тараконскай Іспаніі Сервія Сульпіцыя Гальбу і прапанаваў яму абвясціць сябе імператарам. На такіх умовах Гальба падтрымаў паўстанне. Легіёны, якія знаходзяцца ў Іспаніі і Галіі, абвясцілі яго імператарам і ён рушыў на злучэнне к Віндэксу, але не паспеў.

Вергіній Руф не спяшаўся выступаць супраць Віндэкса, заняўшы чакальную пазіцыю. Але ў маі 68 года яго войскі, якія размясціліся лагерам пры Везанцыё (суч. Безансон, Францыя), самавольна напалі на легіёны Віндэкса на маршы і лёгка разбілі іх.

Рэшткі мяцежных легіёнаў беглі і далучыліся да Гальбы. Войскі Вергінія Руфа абвясцілі свайго камандзіра імператарам, але Руф працягваў чакаць. Урэшце, ён прапусціў армію Гальбы, якая накіроўвалася ў Рым, абвясціўшы, што даручае сябе і свае легіёны ў рукі Сената.

Сенат абвясціў Гальбу ворагам народа, але нягледзячы на гэта, яго папулярнасць працягвала расці. Урэшце на яго бок устаў другі прэфект прэтарыянцаў — Гай Німфідый Сабін і большая частка гвардыі. Нерон пакінуў Рым і накіраваўся ў бок Остыі ў надзеі сабраць флот і армію ў лаяльных яму ўсходніх правінцыях. Легіёны Гальбы працягвалі свой рух да Рыма.

Калі весці пра сітуацыю, якая склалася, дасягнулі Нерона і яго суправаджальнікаў, яны ў адкрытую перасталі падпарадкоўвацца загадам імператара. Калі ж да іх дайшоў слых пра тое, што Тыгелін і прэтарыянцы згодны прысягнуцца Гальбе, стала ясна, што дні Нерона палічаны. Тым часам Нерон знаходзіўся ў Сервіліевых садах, дзе вестка пра пагрозу нагнала яго і ён быў вымушаны вярнуцца ў палац на Палаціне[47].

Апошнія гадзіны

Нерон вярнуўся ў Рым, у палац на Палаціне. Аховы палаца не было. Ён правёў у палацы вечар, затым лёг спаць. Прачнуўшыся каля паўночы ён адправіў усім тым, хто звычайна ўдзельнічаў з ім у палацавых оргіях, запрашэнні ў палац. Ніхто не адгукнуўся. Ён пайшоў па пакоях палаца, але той быў пусты. Нерон шукаў салдата ці гладыятара, каб той мог закалоць яго мячом. У палацы былі толькі рабыні. Ускрыкнуўшы «У мяне няма ні сяброў, ні ворагаў?», Нерон выскачыў з палаца з думкай кінуцца ў Тыбр. Але ў яго не хапіла сілы волі[48].

Вярнуўшыся ў палац, ён знайшоў там свайго вольнаадпушчаніка, які параіў усімі пакінутаму імператару адправіцца на загарадную вілу ў 4 мілях ад горада. У кампаніі чацвярых адданых слугаў Нерон дабраўся да вілы і загадаў слугам выкапаць для яго магілу. Неўзабаве прыбыў кур’ер, які паведаміў, што Сенат абвясціў Нерона ворагам народа і намерваецца публічна пакараць яго смерцю. Нерон прыгатаваўся да самагубства, але воля зноў пакінула яго. Паўтараючы штораз фразу «Які вялікі артыст гіне!» (лац.: Qualis artifex pereo), ён стаў упрошваць аднаго са слуг закалоць яго кінжалам.

Неўзабаве пачуўся грук капытоў. Зразумеўшы, што гэта едуць яго арыштоўваць, Нерон сабраўся, прамовіў страфу з «Іліяды» «Коней, якія імкліва скачуць, тупат мне слых паражае»[49], і пры дапамозе свайго сакратара Эпафрадыта перарэзаў сабе горла. Калі вершнікі заехалі на вілу, яны ўбачылі імператара, які ляжаў у крыві. Той быў усё яшчэ жывы. Адзін з вершнікаў паспрабаваў спыніць крывацёк, але было позна. Са словамі «Вось яна — вернасць», Нерон сканаў.

Пасля смерці

Дазвол на пахаванне цела імператара было дадзена Ікелам, вольнаадпушчанікам і кліентам Гальбы. Ніхто не жадаў займацца пахаваннем былога імператара. Даведаўшыся пра гэта, яго былая палюбоўніца Акта, а таксама карміцелькі Эклога і Александрыя, загарнулі яго рэшткі ў белыя адзенні і аддалі агню. Прах яго змясцілі ў радавым магільным склепе Даміцыяў на Садовым узгорку[50] (суч. Пінцый у Рыме).

Паводле Светонія і Дыяна Касія, рымляне віталі смерць Нерона[51][52]. Тацыт сцвярджае, што Сенат і верхнія класы грамадства былі рады смерці імператара, а ніжнія класы наадварот былі засмучаны такімі падзеямі[53]. Ва ўсходніх правінцыях смерць імператара аплаквалі яшчэ доўгі час, пра што Веспасіяну пісаў у лістах Апалоній Тыянскі[54].

Імя Нерона было сцёрта з некалькіх манументаў, а пад шматлікімі яго выявамі паставілі іншыя імёны[55]. Тым не менш няма звестак пра тое, што памяць Нерона была прысуджана Сенатам да пракляцця (лац.: Damnatio memoriae)[56].

З Неронам скончылася дынастыя Юліяў-Клаўдзіяў. Чацвёра прэтэндэнтаў на тытул імператара развязалі грамадзянскую вайну, якая доўжылася ўвесь наступны год. Усе чацвёра прымерылі на сябе пурпурныя тогі рымскіх імператараў. Прычым двое, Атон і Вітэлій, у сваіх прамовах абяцалі рымлянам працяг таго палітычнага і эканамічнага курсу, які вёў Нерон. У самым канцы чэрвеня 69 года войскі камандуючага ўсходнімі легіёнамі Веспасіяна разбілі сілы Вітэлія пры Крэмоне, пасля чаго Веспасіян уступіў у Рым, дзе 1 ліпеня быў абвешчаны імператарам, заснаваўшы тым самым новую дынастыю — Флавіяў.

Смерць Нерона знайшла адлюстраванне ва ўсёй наступнай гісторыі Рымскай дзяржавы. Быў створаны прэцэдэнт — наступны імператар можа не быць нашчадкам папярэдняга і, наогул можа не быць звязаны з ім роднаснай сувяззю[57]. Падчас грамадзянскай вайны 69 года ўзнікала некалькі Ілжэ-Неронаў. Больш таго, падчас кіравання Гальбы, бачачы што ўлада імператара нетрывалая, Німфідый Сабін вырашыў паспытаць шчасця і абвясціў сябе сынам Калігулы[58]. Апошні з Ілжэ-Неронаў быў пакараны смерцю праз 20 гадоў пасля смерці імператара — у часы кіравання Даміцыяна[59]. Наогул жа асоба імператара заставалася папулярнай і абмяркоўвалася ў Рыме доўгія гады. Аўрэлій Аўгусцін пісаў, што легенды пра вяртанне Нерона распавядалі амаль праз тры стагоддзі пасля яго смерці, у 422 годзе[60].

Нерон і рэлігіі

Мітраізм Кіраванне Нерона адзначылася ўзмацненнем у Рыме элінізму. Імператар цікавіўся ўсім усходнім, у тым ліку і рэлігіяй. Так, Нерон справіў пышныя «вяселлі» з хлопчыкам Спорам і, у якасці «жонкі», са жрацом Піфагорам [61]. Гэтыя і іншыя цырымоніі, па меркаванні гісторыкаў, былі абрадамі пасвячэння ў мітраізм [62].

Іўдаізм Іудзеі лічаць, што Нерон быў першым і адзіным рымскім імператарам, які прыняў іўдаізм.

У 66 г. успыхнула іўдзейская вайна. Паводле Талмуда, Нерон прыбыў у Іерусалім. Ён папрасіў хлопчыка, які праходзіў міма, паўтарыць верш, вывучаны ў той дзень. Хлопчык адказаў: «І ўчыню помсту Маю над Эдомам рукою народа Майго, Ізраіля; і яны будуць дзейнічаць у Ідумеі па Майму гневу і Маіму абурэнню, і ўведаюць помсту Маю, кажа Гасподзь Бог» (Ез. 25:14). Імператар жахнуўся, мяркуючы, што Бог хоча разбурыць Іерусалімскі храм, а віну за гэта зваліць на самога Нерона. Пасля гэтага Нерон пакінуў горад і, каб пазбегнуць кары, перайшоў у іўдаізм [63].

Талмуд дадае, што Рэб Меір Бааль Ханес, вядомы прыхільнік паўстання Бар-Кохбы супраць рымскага валадарства, быў нашчадкам Нерона.

Аднак рымскія і грэчаскія крыніцы нідзе не паведамляюць пра паездку Нерона ў Іерусалім ці пра яго пераход у іўдаізм — рэлігію, якую рымляне лічылі варварскай і амаральнай [64]. Таксама няма дакументаў пра тое, што ў Нерона былі нашчадкі, якія выжылі ў маленстве: яго адзінае дзіця, Клаўдзія Аўгуста, памерла ва ўзросце 4 месяцаў.

Хрысціянства У хрысціянскіх паданнях Нерон лічыцца першым дзяржаўным ганіцелям хрысціян і арганізатарам пакаранняў смерцю апосталаў Пятра і Паўла.

Пра праследаванні хрысціян падчас кіравання Нерона паведамляюць свецкія гістарычныя крыніцы. Тацыт пісаў, што пасля пажару 64 года імператар учыніў масавыя пакаранні смерцю ў Рыме.

І вось Нерон, каб пераадолець чуткі, падшукаў вінаватых і аддаў вычварным пакаранням тых, хто сваімі брыдотамі наклікаў на сябе ўсеагульную нянавісць і каго натоўп называў хрысціянамі. Хрыста, ад імя якога паходзіць гэта назва, пакараў смерцю пры Тыберыі пракуратар Понцій Пілат; задушанае на час гэта злашкоднае павер’е стала зноў прарывацца наверх, і не толькі ў Іудзеі, адкуль пайшла гэта пагібель, але і ў Рыме, куды адусюль сцякаецца ўсё найбольш гнюснае і ганебнае, і дзе яно знаходзіць прыхільнікаў. Такім чынам, спачатку былі схоплены тыя, хто адкрыта прызнаваў, што належыць да гэтай секты, а затым па іх указаннях і вялікае мноства іншых, абвінавачаных не столькі ў злачынным падпале, колькі ў нянавісці да роду людскога. Іх забойства суправаджалася здзекаваннямі, бо іх апраналі ў шкуры дзікіх звяроў, каб яны былі разадраны да смерці сабакамі, крыжавалі на крыжах, ці асуджаных на смерць у агні падпальвалі з надыходам цемры дзеля начнога асвятлення.

— Аналы XV.44

Іншы гісторык, Светоній таксама згадвае пакаранні хрысціян, хоць узводзіць гэта ў хвалу Нерону і не злучае з пажарам [65].

Паводле ранніх хрысціянскіх крыніц, Нерон быў першым ганіцелем хрысціян. Тэртуліян (каля 155—230):

Вазьміце запісы пра ваша мінулае: вы знойдзеце, што Нерон быў першым, хто стаў пераследваць наша вучэнне…

— Апалагетык [66]

Гэтай жа версіі прытрымліваліся і іншыя царкоўныя пісьменнікі, такія як Лактанцый (Пра смерць ганіцеляў. II, 5-6) і Сульпіцый Север (Хроніка II.28.3).

З ганеннямі звязана і паданне пра пакаранне смерцю апосталаў Пятра і Паўла. Апакрыфічныя «Дзеянні Пятра» (каля 200 г.) гавораць, што Пётр быў распяты ўніз галавой у Рыме падчас кіравання Нерона, але без яго ведама. Епіскап Яўсевій Кесарыйскі (каля 275—339) пісаў, што Павел быў абезгалоўлены ў Рыме пры Нероне [67]. У IV стагоддзі шэраг пісьменнікаў ужо канстатуюць, што Нерон забіў Пятра і Паўла [68].

Таксама некаторыя раннія хрысціяне верылі, што Нерон не памёр ці што ён уваскрэсне і будзе Антыхрыстам [69].

Нерон у антычнай гістарыяграфіі

Фігура Нерона вельмі неадназначна ацэньвалася яго сучаснікамі. Найбольш падрабязныя выклады ўтрымліваюцца ў XIII—XVI кнігах «Аналаў» Тацыта (напісаны напачатку II стагоддзя), і ў сачыненні Гая Светонія Транквіла: «Жыццё дванаццаці Цэзараў», апроч біяграфіі самага Нерона, ён згадваецца ў біяграфіях «Калігула», «Боскі Клаўдзій», «Гальба», «Веспасіян».

Сенека[70] і Лукан[71], якія былі сучаснікамі Нерона даюць станоўчы водгук пра часы яго кіравання, што, зрэшты, нядзіўна.

Іосіф Флавій (канец I стагоддзя, аўтар сачыненняў «Іўдзейскія старажытнасці» і «Іўдзейская вайна») прама пісаў пра падтасоўку фактаў іншымі гісторыкамі:

Шматлікія пісьменнікі апавядалі пра Нерона; адны з іх, якім ён аказваў дабрадзействы, з удзячнасці да яго перакручвалі ісціну, іншыя з нянавісці і варожасці настолькі налгалі на яго, што не заслугоўваюць ніякага выбачэння. Зрэшты, мне не выпадае дзівіцца тым, хто паведаміў пра Нерона гэтакія ілжывыя дадзеныя, бо гэтыя людзі не гаварылі ісціны нават адносна папярэднікаў яго, нягледзячы на тое, што яны не мелі ніякай падставы адносіцца непрыязна да іх і жылі значна пазней за іх.— [72]

Працы, згаданыя Іосіфам Флавіем, не захаваліся, але былі выкарыстаны Тацытам і Светоніем, якія пісалі некалькі пазней. З захаваных крыніц ёсць вельмі адмоўны водгук Светонія на ўвесь час кіравання імператара. З іншага боку Тацыт, які перажыў апісаныя падзеі дзіцем, куды больш стрыманы ў крытыцы імператара, і сам піша наступнае:

Дзеянні Тыберыя і Гая, а таксама Клаўдзія і Нерона, пакуль яны былі ўсёмагутныя, са страху перад імі выкладаліся хлусліва, а калі іх не стала — пад уздзеяннем пакінутай імі па сабе яшчэ свежай нянавісці.— [73]

З іншага боку, вялікая колькасць антычных аўтараў, якія пісалі ўжо пасля смерці імператара, вельмі пахвальна адзываюцца пра яго кіраванне і згадваюць пра прадузятае стаўленне да яго.

Дыян Хрысастом піша, што рымляне былі шчаслівыя ў часы Нерона, і жадалі б, каб ён кіраваў вечна[74].

Пліній Старэйшы, наадварот, называе Нерона «ворагам чалавецтва»[75].

Апісанне кіравання Нерона, якое належыць гісторыку III стагоддзя, Дыяну Касію (кнігі 61—63 яго «Рымскай гісторыі»), большай часткай згублена, а тыя фрагменты, якія захаваліся, былі зменены Ксіфілінам у XI стагоддзі.

Зноскі

1. 1 2 https://www.avoindata.fi/data/fi/dataset/yle-arkiston-historiallinen-tapahtumakalenteri
2. ↑ Любкер Ф. Nero // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга и др. — СПб.: Общество классической филологии и педагогики, 1885. — С. 914–915.
3. ↑ Светоній. Нерон, 9.
4. ↑ Kragelund, Patrick, “Nero’s Luxuria, en Tácito y en Octavia, The Classical Quarterly, 2000, p. 494—515
5. 1 2 Тацыт. Аналы, XIV, 8.
6. ↑ Хутчэй за ўсё гэты факт з’яўляецца легендай. Современный словарь-справочник: Античный мир. Cост. М. И. Умнов. М.: Олимп, АСТ, 2000
7. ↑ Tácito, Historias I.4, I.5, I.13, II.8
8. ↑ Suetonio, La vida de los doce césares, Vida de Nerón 57, Vida de Otón 7
9. ↑ Vida de Vitellio 11
10. ↑ Filóstrato, Vida de Apolonio de Tiana 5.41
11. ↑ Dión Crisóstomo, Discurso XXI, De la Belleza
12. ↑ Дыян Касій. Рымская гісторыя, 10a, 1—3.
13. ↑ Suetonio, La vida de los doce césares, Vida de Nerón 1
14. ↑ Suetonio, La vida de los doce césares, Vida de Nerón 6
15. ↑ Светоній. Нерон, 5.
16. ↑ Александр из Эг — артыкул з Новой философской энциклопедии
17. ↑ Публій Карнелій Тацыт. Аналы, XIV, 3—7.
18. ↑ Тацыт. Аналы, XIV, 10—12.
19. ↑ Тацыт. Аналы, XIV, 9; Antony A. Barret Agrippina. Sex, Power And Politics In The Early Empire. — Yale University Press, New Haven and London, 1996. — ISBN 0-300-07856-0.
20. ↑ Тацыт. Аналы, XIII, 25.
21. ↑ Тацыт. Аналы. XIV. 29.
22. ↑ Дыян Касій. Рымская гісторыя.
23. ↑ «Словарь античности». Пер. с нем. — М.: Прогресс, 1989
24. ↑ Светоній. Нерон, 37.
25. ↑ Светоній. Нерон, 38.
26. ↑ Тацыт. Аналы, XV, 38—43.
27. ↑ Античные писатели. Словарь. — СПб.: изд-во «Лань», 1999.
28. ↑ Тацыт. Аналы, XV, 45.
29. ↑ Амфитеатров А. В. Зверь из бездны. — М.: «Алгоритм», 1996. — Кн. 4. — С. 324. — ISBN 5-7287-0091-8.
30. ↑ Паліен «Ваенныя хітрасці» VIII. 62
31. ↑ Pagán, Victoria Emma. Conspiracy Narratives in Roman History. Austin, TX: University of Texas Press, 2004. Pp. ix + 197. ISBN 0-292-70561-1
32. ↑ Тацыт. Аналы, XV, 52.
33. ↑ Светоній. Нерон, 39, 1.
34. ↑ Светоній. Нерон, 19, 2.
35. ↑ Светоній. Нерон, 51.
36. ↑ Тацыт. Аналы, XVI, 6; Светоній. Нерон, 35, 3.
37. ↑ Светоній. Нерон, 35, 1.
38. ↑ Светоній. Нерон, 28, 1; Дыян Касій, LXII, 28, 3.
39. ↑ Светоній. Нерон, 29, 1.
40. ↑ Светоній. Нерон, 29, 1; Тацыт. Аналы, XV, 37; Дыян Касій. LXIII, 13, 2; Аўрэлій Віктор. Пра цэзараў. V, 5; Сульпіцый Север. Хроніка. II, 28, 2.
41. ↑ Тацыт. Аналы, XIII, 3. Гл. таксама: Светоній. Нерон, 52.
42. ↑ Светоній. Нерон, 52.
43. ↑ Светоній. Нерон, 38, 2; Ювенал. Сатыры, VIII, 220; Дыян Касій, LXII, 29, 2.
44. ↑ Светоній. Лукан, 2; схоліі да «Фарсаліі» Лукана III 261; Пліній Старэйшы. Прыродазнаўчая гісторыя, XXXVII, 50.
45. ↑ Светоній. Нерон, 24, 2.
46. ↑ Сенека. Пра прыроду, I, 5, 6.
47. ↑ Светоній. Нерон.
48. ↑ Светоній. Нерон, 47.
49. ↑ Гамер, Іліяда, 10.535
50. ↑ Светоній. Нерон, 50.
51. ↑ Дыян Касій. Рымская гісторыя, 68.
52. ↑ Светоній. Нерон, 57.
53. ↑ Тацыт. Гісторыі, I, 4—5.
54. ↑ Філастрат II, «Жыццё Апалонія» 5.41
55. ↑ Edward Champlin, «Nero», President and Fellows Of Harward College, 2003
56. ↑ John Pollini, Review of Mutilation and Transformation: Damnatio Memoriae and Roman Imperial Portraiture by Eric R. Varner, The Art Bulletin (September 2006)
57. ↑ Тацыт. Гісторыі, I, 4.
58. ↑ Плутарх. Параўнальныя жыццяпісы. — Гальба, 9.
59. ↑ Тацыт. Гісторыі, I, 2.
60. ↑ Аўрэлій Аўгусцін, «Пра град Божы», XX, 19.3
61. ↑ Тацыт. Аналы XV, 37; Светоній. Нерон, 28.
62. ↑ Сизек Э. Нерон. 1998. С. 35-37; Кнабе Г. С. Нерон и неронизм // Кнабе Г. С. Избранные труды. Теория и история культуры. 2006
63. ↑ Талмуд, трактат Гітын 56a-b
64. ↑ Isaac, Benjamin (2004) The Invention of Racism in Classical Antiquity pp. 440—491. Princeton
65. ↑ Светоній. Нерон, 16
66. ↑ цыт. паводле: Яўсевій Кесарыйскі. Царкоўная гісторыя II.25.4
67. ↑ Царкоўная гісторыя II.25.5
68. ↑ Лактанцый. Пра смерць ганіцеляў. II, 6; Сульпіцый Север. Хроніка II.28-29
69. ↑ Лактанцый. Пра смерць ганіцеляў. II, 8-9; Аўгусцін. Пра град Божы. ХХ, 19
70. ↑ Сенека Адкрыццё боскага Клаўдзія, 4.
71. ↑ Марк Аней Лукан. Фарсалія, I 33—66.
72. ↑ Іосіф Флавій. «Іўдзейскія старажытнасці», XX, 87.3
73. ↑ Тацыт. Аналы, I, 1.
74. ↑ Дыян Хрысастом. Гутарка XXI, «Пра прыгажосць».
75. ↑ Пліній Старэйшы. Прыродазнаўчая гісторыя, VII. 8. 46.

Літаратура

• Дуров В. С. Нерон, или Актер на троне. — СПб.: Алетейя, 1994. — 315 стр. — (Серия «Античная библиотека»).
• Горский А. С. Нерон. Денди, которого считали Сатаной. — СПб.: Издательский Дом «Нева», 2005. — 317 стр. — (Серия «Тайны великих»).
• Князький И. О. Нерон. — М.: Молодая гвардия, 2007. — 311 стр. — (Серия «ЖЗЛ»).
• Сизек Эжен. Нерон. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1998. — 448 стр. — (Серия «След в истории»).
• Кравчук А. Нерон. — М.: Радуга, 1989. — 292 стр. — ISBN 5-05-002370-X.
• Грант Майкл. Нерон. Владыка земного ада. — М.: Центрполиграф, 2002. — 336 стр. — (Серия «Nomen est Omen»).
• Дмитренко В. Імператор Нерон. У вирі інтриг. — Львів: Кальварія, 2010. — 160 стр. — (Серия «Володарі Риму»).
• Кнабе Г. С. Нерон и неронизм // Кнабе Г. С. Избранные труды. Теория и история культуры. — М.—СПб.: Летний сад; — М.: РОССПЭН, 2006. — С. 500—514.

Выданні вершаў Нерона

• The Fragmentary Latin Poets. / by Edward Courtney. — Oxford University Press, 1992. — P. 357—359. — ISBN 0-19-926579-8.

Нерон у мастацкай літаратуры

• Эрнст Экштэйн. «Нерон».
• Генрык Сянкевіч. «Quo Vadis» ці «Quo vadis, Domine?» У творы апісаны апантаны нораў і асоба імператара, а таксама яго асяроддзе.
• Аляксандр Краўчук. «Нерон».

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.