Публій Карнелій Тацыт

Запыт «Тацыт» перанакіроўваецца сюды; пра рымскага імператара гл. Марк Клаўдзій Тацыт.

Пу́блій або Гай Карне́лій Та́цыт[4] (лац.: Publius Cornelius Tacitus ці Gaius Cornelius Tacitus; каля 55 — каля 120 н. э.) — старажытнарымскі гісторык, адзін з самых вядомых пісьменнікаў антычнасці, аўтар трох невялікіх твораў («Агрыкала», «Германія[ru]», «Дыялог пра прамоўцаў[ru]») і дзвюх вялікіх гістарычных прац («Гісторыя[ru]» і «Аналы»).

У маладосці Тацыт сумяшчаў кар’еру судовага прамоўцы з палітычнай дзейнасцю, стаў сенатарам, а ў 97 годзе дамогся найвышэйшай магістратуры консула. Дасягнуўшы вяршынь палітычнай кар’еры, Тацыт увачавідкі назіраў самаволю імператараў і ўляганне сената. Пасля забойства імператара Даміцыяна і пераходу ўлады да дынастыі Антанінаў ён вырашыўся апісаць падзеі апошніх дзесяцігоддзяў, але не ў рэчышчы прыдворнай гістарыяграфіі, а як мага больш праўдзіва. Для гэтага Тацыт скрупулёзна вывучаў крыніцы і імкнуўся аднавіць поўную карціну падзей. Назапашаны матэрыял гісторык выкладаў эфектнай мовай з дастаткам кароткіх вывастраных фраз, цураючыся збітых выразаў і арыентуючыся на лепшыя ўзоры лацінскай літаратуры (Салюсція, Цыцэрона, Ціта Лівія). У сваіх працах ён не заўсёды быў нейтральны, і апісанне кіравання імператараў Тыберыя і Нерона стылізаваў пад трагедыю.

Дзякуючы таленту пісьменніка, глыбокаму аналізу крыніц і разкрыццю псіхалогіі дзейных асоб Тацыт нярэдка лічыцца найвялікшым з рымскіх гісторыкаў. У Новы час яго складанні знайшлі папулярнасць у Еўропе і паўплывалі на развіццё гістарычнай і палітычнай думкі.

Біяграфія

Сапраўднае першае імя (прэномен[ru]) Тацыта дакладна невядомае. Сучаснікі звалі яго проста Карнеліем (па номену) ці Тацытам (па кагномену). У V стагоддзі Сідоній Апалінарый[ru] памянуў яго пад імем Гай, але сярэднявечныя рукапісы яго складанняў падпісаны імем Публій[5]. У сучаснай гістарыяграфіі яго часта завуць Публіем[5].

Невядомая і дакладная дата нараджэння Тацыта. Засноўваючыся на паслядоўнасці занятку магістратур (cursus honorum[ru]), яго нараджэнне адносяць да 50-х гадоў[6]. Большасць даследчыкаў завуць даты ў прамежку з 55 да 58 года (Б. Баргезі[ru] піша, што Тацыт нарадзіўся ў 55—56 гадах[7], І. М. Грэўс[ru] — каля 55[8], Р. Сайм[ru] — у 56—57[9], Г. С. Кнабе — у 57—58 гадах[10], М. фон Альбрэхт[ru] — неўзабаве пасля сярэдзіны 50-х гадоў[11], С. І. Сабалеўскі — у 54—57 гадах[12]; у аўтарытэтнай энцыклапедыі Pauly-Wissowa[ru] час нараджэння Тацыта адносіцца да 55—56 гадоў[13]).

Невядома і месца нараджэння Тацыта. Яго бацьку часта атаясамляюць з Карнеліем Тацытам, якога Пліній Старэйшы згадвае ў «Натуральнай гісторыі[ru]» як вершніка[en] і пракуратара Белгскай Галіі (Белгікі)[14][15][16]. Пліній піша, што назіраў, як сын пракуратара незвычайна хутка рос ужо ў першыя тры гады жыцця. У XIX стагоддзі было пашырана думка, што памянёны Плініем Карнелій Тацыт — бацька гісторыка, а хутка рослае дзіцё — яго брат. Альтэрнатыўным пунктам тады была думка, што пракуратарам Белгікі быў сам рымскі гісторык[17]. У XX стагоддзі ўзяла верх думка пра тое, што пракуратар Белгікі — бацька вядомага Тацыта[15]. Таксама дапушчаецца магчымасць, што гаворка магла ісці пра яго дзядзьку[11]. Але адсутнасць надзейных звестак пра час знаходжання Плінія на Рэйне не дае магчымасці ўсталяваць, ці сапраўды ён нарадзіўся ў Белгіцы. Апроч таго, у сярэдзіне I у. н. э. нядаўна далучаная да Рымскай імперыі Белгіка заставалася варварскай вобласцю, і месцам яго нараджэння часцей завуць Транспаданію (паўночную частку былой Цызальпійскай Галіі) ці Нарбонскую Галію[18][19][20][21]. На думку Г. С. Кнабе, больш імаверным з’яўляецца нараджэнне Тацыта ў Нарбонскай Галіі, бо там назіраецца самая высокая шчыльнасць эпіграфічных помнікаў са згадваннем імя Тацытаў[22]. Аналагічнай думкі пільнуюцца аўтары «Кембрыджскай старажытнай гісторыі[ru]» Г. Тауненд і Г. Вулф[23][24]. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што Тацыт нарадзіўся ў Рыме, бо бачаць у яго творчасці напышлівае дачыненне да правінцыялаў[25]. Нарэшце, на падставе таго, што імператар Марк Клаўдзій Тацыт нарадзіўся ў горадзе Інтэрамн (Тэрні[ru]), у эпоху Адраджэння гараджане вырашылі лічыць гісторыка сваім земляком і паставілі яму помнік[5][кам. 1]. Але ўжо ў XVI стагоддзі гэта было падвергнута сумневу і ў наш час не ўспрымаецца сур’езна[5].

Яго продкі, хутчэй усяго, паходзілі з Італіі ці Паўднёвай Францыі. Кагномен «Тацыт» характэрны для прынцыпаў утварэння імёнаў у лацінскай мове[26]. Ён паходзіць ад дзеяслова taceō — маўчаць, быць ціхім[27]. Найболей часта кагномен «Тацыт» сустракаецца ў Цызальпійскай і Нарбонскай Галіі[22][28], таму цалкам імаверныя кельцкія карані сямейства[29]. Нягледзячы на сведчанне Плінія пра тое, што Карнеліі Тацыты былі вершнікамі (прадстаўнікамі плебейскіх галін роду Карнеліяў[ru]), існуе версія, што насамрэч ён паходзіў з патрыцыянскай галіны Карнеліяў[25]. Некаторыя навукоўцы мяркуюць, што Тацыты былі нашчадкамі вольнаадпушчанікаў і, магчыма, паходзілі ад некага з дзесяці тысяч рабоў, якім дараваў волю Луцый Карнелій Сула[28]. Але ў сучаснай гістарыяграфіі больш пашырана думка, што продкі Тацыта атрымалі рымскае грамадзянства прыкладна за сто-дзвесце гадоў да яго нараджэння пры падтрымцы нейкага рымскага магістрата Карнелія[30].

На падставе аналізу дэталёвых апісанняў гісторыкам розных правінцый Рымскай імперыі Г. С. Кнабе выказаў дапушчэнне, што можна пазнаць раёны, дзе ён рос. Паводле яго думкі, імі былі Белгіка, Ніжняя Германія, паўночна-усходняя частка Нарбонскай Галіі і даліна ракі По[31]. Р. Сайм, зрэшты, паказвае на тое, што падрабязнае апісанне Тацытам асаблівасцей правінцыйнай геаграфіі было вынікам выкарыстання добрых крыніц[32]. Калі памянёны Плініем Карнелій Тацыт — бацька гісторыка і пракуратар правінцыі, то яго дзяцінства павінна было прайсці ў горадзе Аўгуста Трэвераў (лац.: Augusta Treverorum; сучасны Трыр ці ў калоніі Клаўдыя алтара Агрыпіны (лац.: Colonia Claudia Ara Agrippinensium; сучасны Кёльн[33][34].

Некаторыя даследчыкі знаходзяць у творчасці Тацыта галіцызмы (дыялектныя словы, пашыраныя ў гальскіх правінцыях), якія могуць сведчыць пра тое, што адукацыю гісторык атрымаў за межамі Італіі[26]. Апроч таго, дзякуючы яго неаднаразовым публічным выступам у Рыме ёсць сведчанні пра заўважны акцэнт гісторыка. Гэты акцэнт мог скласціся пад уплывам фармавання маўленчых навыкаў сярод раманізаваных германцаў[33]. Вяртанне Тацыта з Белгікі ў Рым, такім чынам, адбылося пасля сярэдзіны 60-х гадоў, калі яго акцэнт ужо склаўся[33]. Зрэшты, гэта гіпотэза не з’яўляецца агульнапрынятай.

Маладосць, пачатак палітычнай кар’еры

Тацыт атрымаў добрую рытарычную адукацыю[9]. Мяркуецца, што яго настаўнікам рыторыкі мог быць Квінтыліян[ru], а пазней — Марк Апр і Юлій Секунд[35]. Філасофскай падрыхтоўкі ён, напэўна, не атрымаў і пазней стрымана ставіўся да філасофіі і філосафаў[36]. Будучы гісторык дамогся вялікага поспеху ў публічных выступах, і Пліній Малодшы піша пра тое, што ў канцы 70-х гадоў «гучная слава Тацыта была ўжо ў росквіце»[37]. Нічога не вядома пра яго ваенную службу.

У 76 ці 77 годзе Тацыт заручыўся з дачкой палкаводца Гнея Юлія Агрыкалы па ініцыятыве апошняга[38][39][40]. Прыкладна ў гэты ж час пачала імкліва развівацца кар’ера Тацыта. Яго ўласнае прызнанне пра тое, што яго кар’еры спрыялі тры імператары — Веспасіян, Ціт і Даміцыян — звычайна тлумачыцца як занясенне ў спіс сенатараў Веспасіянам, квестура[ru] ў часы Ціта і прэтура пры Даміцыяне[38][41]. Зазвычай, у рымскі сенат траплялі ўсе магістраты, пачынаючы з квестара ці трыбуна. Датэрміновае трапленне Тацыта ў сенат стала сведчаннем даверу з боку новага імператара[41]. Такім чынам, Тацыт трапіў у лік «кандыдатаў цэзара» — асоб, рэкамендаваных імператарам да занятку пасады, якія сцвярджаліся сенатам па-за залежнасцю ад іх здольнасцей і заслуг[42]. Зрэшты, паводле іншай версіі, у сенат ён быў уведзены толькі пры Ціце, то бок адначасна з квестурай[42][43]. У 81 ці 82 годзе Тацыт быў квестарам, а праз два ці тры гады стаў трыбунам ці эдылам, хаця няма прамых сведчанняў, што паказваюць на занятак гэтых пасад[42][44]. Майкл Грант мяркуе, што ў 85 годзе Тацыт мог спрыяць вяртанню Агрыкалы з Брытаніі[45], але малаімаверна, што будучы гісторык быў тады досыць уплывовым для аказання ўплыву на імператара.

У 88 годзе Тацыт стаў прэтарам. Прыкладна ў гэты ж час ён увайшоў у калегію квіндэцэмвіраў[ru], якая захоўвала Сівіліны кнігі і ведала некаторымі культамі. Членства ў гэтай калегіі было вельмі прэстыжным[38][42][46]. Настолькі хуткае ўзвышэнне, на думку даследчыкаў, стала вынікам вернасці дынастыі Флавіеў[47]. У 88 годзе Тацыт браў удзел у арганізацыі пазачарговых Секулярных (Стагадовых) гульняў, скліканых па ініцыятыве Даміцыяна, пра што піша ў «Аналах»:

«… і ён [Даміцыян] таксама даў секулярныя гульні, і ў іх арганізацыі я прымаў дзейны ўдзел, надзелены званнем жраца-квіндэцэмвіра і тады, звыш таго, прэтар; кажу пра гэты не дзеля хвальбы, а таму, што гэты клопат здаўна ўскладаўся на калегію квіндэцэмвіраў»[48]

Падрабязней Тацыт апісаў гэтыя гульні ў незахаваных кнігах «Гісторыі»[49]. І ўсё ж, яму не атрымалася выкарыстаць ганаровыя лаўры арганізатара гульняў — у тым жа годзе адбыўся мяцеж Луцыя Антонія Сатурніна[ru], які Даміцыян жорстка здушыў, пасля чаго правёў масавыя пакаранні смерцю ў Рыме[50]. Калі імператар пачаў рэпрэсіі супраць рэальных і выдуманых апанентаў, Тацыт яму не супрацівіўся[11]. У 89—93 гадах будучы гісторык адсутнічаў у Рыме, аднак не ўяўляецца магчымым усталяваць, дзе ён знаходзіўся. Яго адсутнасць выводзіцца з апісання смерці яго цесця Гнея Юлія Агрыкалы (93 год) у аднайменным складанні:

«Але мяне і яго дачку, пры ўсім нашым смутку з-за страты бацькі, ахапляе яшчэ і горкае шкадаванне, што нам не давялося знаходзіцца пры ім падчас яго хваробы, атачаць нашай увагай паміраючага, захаваць у сабе яго выяву, абняць яго наастатку. Мы, вядома, ведаем, у чым складаліся яго пажаданні і якія былі сказаныя ім перад сконам словы, і ўсе яны глыбока запалі нам у душу. Але наш смутак, наша шчырая рана ў тым, што з-за нашай працяглай адсутнасці ён быў страчаны намі за чатыры гады да гэтага»[51]

На падставе ўспамінанага сведчання Плінія Старэйшага самога гісторыка зрэдку лічаць пракуратарам Белгікі[52]. Г. С. Кнабе, засноўваючыся на добрых ведах земляў уздоўж Рэйна, прыпісвае Тацыту знаходжанне ў адной з германскіх правінцый у рангу намесніка[53]. Р. Сайм, зрэшты, мяркуе, што германскія правінцыі і, у прыватнасці, Белгіка, былі занадта важнымі для кіравання прапрэтарам[52]. Аднак Тацыт, паводле яго думкі, як і большасць іншых амбіцыйных палітыкаў, мог камандаваць легіёнам у адной з правінцый[54]. Э. Бірлі мяркуе, што ён камандаваў адным легіёнам, раскватараваным на Рэйне ці на Дунаі[55]. Існуюць таксама дапушчэнні, што Тацыт займаўся грамадзянскімі справамі (перадусім, судовымі) у Кападокіі, Брытаніі ці Блізкай Іспаніі[56].

Кансулат, апошнія гады жыцця

У 97 годзе Тацыт стаў адным з консулаў-суфектаў па загадзя зацверджаным спісе. Раней, у 96 годзе, Даміцыян быў зрынуты, імператарам стаў Нерва. З-за гэтага невыразна, які імператар складаў і сцвярджаў спіс консулаў на будучы год. Мяркуецца, што складаўся спіс Даміцыянам, а канчаткова сцвярджаўся Нервай, бо вядома, што консуламі 69 года сталі галоўным чынам людзі, зацверджаныя яшчэ за шэсць месяцаў да новага года імператарам Неронам[52][57][58]. Іншымі консуламі сталі знакамітыя палітыкі, ваенныя і юрысты. Іх ухвала Нервай стала знакам, што новую ўладу падтрымваюць самыя вядомыя людзі з прадстаўнікоў набілітэта[ru] і таленавітых выхадцаў з нізоў і што новы імператар мае намер абапірацца на іх, не распачынаючы радыкальных змен і не выкарыстоўваючы сілу[57]. Гэта было актуальна, бо ў Рыме помнілі пра грамадзянскую вайну, якая ахапіла імперыю пасля падання дынастыі Юліяў-Клаўдзіеў. Склад консулаў на 97 год паказальны і тым, што амаль усе новыя консулы былі адданы ранейшым прынцэпсам (да Даміцыяна) і не прыналежалі да сенацкай апазіцыі імператарам[59]. Для Тацыта, сына пракуратара і вершніка, гэта была вяршыня вельмі ўдалай кар’еры[52]. У месяцы кансулату Тацыта (быўшы суфектам, ён быў адным з двух консулаў не ўвесь год) адбыўся мяцеж прэтарыянцаў пад кіраўніцтвам Касперыя Эліяна[en], і гісторык быў сведкам ці нават удзельнікам спроб урэгулявання сітуацыі[60]. Менавіта ў дні мяцяжу Нерва ўсынавіў папулярнага палкаводца Марка Ульпія Траяна[кам. 2], які знаходзіўся на Рэйне, і паслаў яму ліст з радком з Іліяды «Слёзы мае адпомсці аргівянам стрэламі тваімі!»[61][62]. Вядома і пра тое, што ў 97 годзе Тацыт прамовіў пахавальную прамову на пахаваннях консула Луцыя Вергінія Руфа[ru][63]. Прыкладна ў 100 годзе ён разам з Плініем Малодшым браў удзел у справе афрыканскіх правінцыялаў супраць праконсула Марыя Прыска — намесніка, вядомага сваімі злоўжываннямі[64].

У 100—104 гадах пра Тацыта зноў нічога не вядома, але ён, хутчэй усяго, зноў знаходзіўся па-за Рымам. Зрэшты, падставы для гэтай гіпотэзы даволі хісткія, бо яна заснавана на лісце Плінія да Тацыта з вітаннем пра вяртанне з нейкага вандравання (Цыцэрон аналагічным чынам вітаў тых, хто вярнуліся здалёку)[65]. Найболей імаверным месцам яго знаходжання завуцца правінцыі Ніжняя ці Верхняя Германія, прытым, хутчэй усяго, ён знаходзіўся там у якасці намесніка[66][67]. У гэтыя гады ваенныя дзеянні на Рэйне практычна спыніліся, і некалькі легіёнаў былі перакінуты на Дунай для вайны з дакамі, таму не былы прафесійным ваенным Тацыт мог прэтэндаваць на гэту пасаду[65][67].

Верагодна вядомае пра праконсульства Тацыта ў Азіі з лета 112 да лета 113 гадоў — яго імя і пасада зафіксаваны ў надпісе, знойдзеным у канцы XIX стагоддзя ў Мілясах[ru][67][68]. Правінцыя Азія была важная для імперыі, і імператары прызначалі туды правераных людзей. Прызначэнне Тацыта на 112/113 гады было асабліва адказным з-за паходу на Парфію, які рыхтаваўся Траянам[69].

На працягу ўсяго жыцця Тацыт сябраваў з Плініем Малодшым — адным з найбольш вядомых рымскіх інтэлектуалаў канца I стагоддзя. Дакладная дата смерці гісторыка невядомая. На падставе таго, што ён агучваў намер апісаць таксама праўленне Актавіяна Аўгуста, а таксама Нервы і Траяна, але не выканаў абяцання, магчыма, што ён памёр неўзабаве пасля выдання «Аналаў» (канец 110-х гадоў)[70]. Але адсутнасць згадванняў пра Тацыта ў «Жыцці дванаццаці цэзараў» Светонія (гэты аўтар ніколі не зваў па імёнах людзей, якія жылі на той момант) можа сведчыць, што гісторык памёр ужо пасля публікацыі гэтага твора, то бок каля 120 года ці пазней[70]. Такім чынам, Тацыт памёр у кіраванне імператара Адрыяна.

Літаратурная дзейнасць

Рымская гістарыяграфія I стагоддзя

Да канца I стагоддзя ў Рыме склалася багатая гістарычная традыцыя. Да гэтага часу было напісана нямала апавяданняў, якія апісвалі як гісторыю Рыма ад яго заснавання, так і мінулае рымскіх правінцый, значная частка якіх раней была самастойнымі дзяржавамі. Існавалі і падрабязныя працы пра асобныя войны ці пра невялікія перыяды часу. Звычайна гісторыя лічылася адменнікам прамоўніцкага мастацтва. Гэта было злучана з тым, што ў Старажытнай Грэцыі і Рыме любыя творы звычайна зачытваліся і ўспрымаліся на слых. Заняткі гісторыяй былі ў пашане, і ёй займаліся самыя высокапастаўленыя асобы. Некалькі гістарычных складанняў напісаў імператар Клаўдзій; аўтабіяграфічныя творы пакінулі сучаснікі Тацыта Веспасіян і Адрыян, а Траян апісаў Дакійскую кампанію[71].

Але ў цэлым у часы Тацыта гістарыяграфія знаходзілася ў заняпадзе. Па-першае, усталяванне прынцыпату падзяліла гісторыкаў на дзве групы — якія падтрымвалі імперыю і якія знаходзіліся ў апазіцыі да яе ці да кіруючага імператара[72]. Аўтары першай катэгорыі імкнуліся не закранаць падзеі апошніх дзесяцігоддзяў, абмяжоўвацца асобнымі эпізодамі або апісваць нядаўнія падзеі, славячы дзейнага імператара і паўтараючы афіцыёзную версію падзей канца I стагоддзя да н. э. — I стагоддзя н. э. Па-другое, аўтарам, якія пісалі пра сучасныя падзеі, стала складаней шукаць крыніцы — многія сведкі важных падзей (палацавыя перавароты, змовы, прыдворныя інтрыгі) мярцвіліся, высылаліся з Рыма ці захоўвалі маўчанне, а важныя дакументы сталі захоўвацца пры двары імператара, куды мелі доступ нешматлікія[71]. Па-трэцяе, да кіруючай эліты прыйшло разуменне, што сучасныя гісторыкі, апісваючы мінулае, нярэдка так ці інакш праводзяць аналогіі з сучаснымі рэаліямі і выказваюць сваю думку пра працэсы, якія адбываюцца ў грамадстве. У выніку з’явілася цэнзура гістарычных твораў[73][74]. Пра такую магчымасць добра ведаў і Тацыт, які апісвае трагічны лёс Крэмуцыя Корда і яго гістарычнага апавядання (ён скончыў самагубствам, а яго працы былі спалены). Апроч таго, Тацыт згадвае Арулена Рустыка і Герэнія Сенецыёна, якіх каралі смерцю, а іх творы спалілі на вогнішчы. У «Дыялогу пра прамоўцу» вуснамі Юлія Секунда Тацыт агучвае пашыраную думку, што непажадана публікацыя апавяданняў, якія могуць быць вытлумачаны як утоены выбрык супраць імператарскай улады. Апроч таго, патэнцыяльныя гісторыкі пачалі падпадаць пад ціск і з-за імкнення раскрыць закуліснае жыццё сената і прыдворных імператара. Так, Пліній Малодшы згадвае пра тое, што Тацыта, які аднойчы публічна зачытваў свой твор (відаць, ён чытаў першыя кнігі сваёй «Гісторыі») перапынілі сябры нейкага чалавека. Яны сталі ўпрошваць яго не працягваць чытанне, бо гісторык рыхтаваўся расказаць слухачам інфармацыю, якая магла б негатыўна адбіцца на рэпутацыі іх сябра[74]. Такім чынам, напісанне гістарычных апавяданняў стала спалучана з рознымі цяжкасцямі. Паводле гэтых прычын параўнальна нейтральнага твора, які б дэталёва апісваў кіраванне першых рымскіх імператараў, да канца I стагоддзя так і не з’явілася. За напісанне такой працы ўзяўся Тацыт.

Агляд твораў

Думка напісаць гістарычны твор пра блізкае мінулае, па ўсёй бачнасці, прыйшла да Тацыта неўзабаве пасля забойства Даміцыяна. Аднак, звярнуўшыся да літаратурнай творчасці, ён пачаў з невялікіх твораў. Перш Тацыт напісаў біяграфію свайго цесця Агрыкалы («De vita Iulii Agricolae» — «Пра жыццё Юлія Агрыкалы»), дзе ў тым ліку сабраў разам нямала геаграфічных і этнаграфічных падрабязнасцей пра жыццё брытанскіх плямён. Ужо ва ўступе да «Агрыкалы» ён характарызуе кіраванне Даміцыяна як час, які імператар адняў у рымлянаў. Тамсама пазначана намер аўтара напісаць усёахопнае гістарычнае складанне[75]:

«І ўсё ж я не пашкадую працы для напісання складання, у якім хай каравай і неапрацаванай мовай — раскажу пра былое наша рабства і пра цяперашні дастатак. А тымчасам гэта кніга, задуманая як адплата належнага памяці майго цесця Агрыкалы, будзе прынята з ухвалай ці ва ўсякім разе спагаднае; яна ж — даніна сыноўскай любові»[76].

Крыху пазней у асобным складанні «Германія» («De origine et situ Germanorum» — «Пра паходжанне і размяшчэнне германцаў») Тацыт апісаў небяспечных паўночных суседзяў Рымскай імперыі — германскія плямёны. «Агрыкала» і «Германія» перагукаюцца з агульнай ідэйнай скіраванасцю позных прац гісторыка. Пасля іх завяршэнні Тацыт прыступіў да напісання маштабнага твора пра падзеі 68—96 гадоў — «Гісторыі» («Historiae» — «Гісторыя»[кам. 3]).

Падчас яе стварэння ім быў таксама апублікаваны невялікі «Дыялог пра прамоўцаў» («Dialogus de oratoribus»). Да канца жыцця гісторык заняўся напісаннем працы «Аналы» («Annales»; дакладнай назвай было «Ab excessu divi Augusti» — «Ад скону боскага Аўгуста») пра падзеі, што папярэднічалі апісаным у «Гісторыі» (то бок 14—68 гады).

Агрыкала[ru]

Асноўны артыкул: Агрыкала, Тацыт

У 98 годзе Тацыт напісаў біяграфію свайго цесця Гнея Юлія Агрыкалы з акцэнтам на яго ваенных кампаніях на Брытанскіх астравах — «De vita et moribus Iulii Agricolae». У наш час «Агрыкала» часцей усяго лічыцца першым творам Тацыта[77][78] і датуецца 98 годам[79][80], хоць існуюць і іншыя датаванні[81][82]. Даследчыкі адзначаюць вызначанае падабенства «Агрыкалы» з laudatio — урачыстымі пахавальнымі прамовамі, якія звычайна прамаўлялі на пахаваннях шляхетных рымлянаў[83][84]. Магчыма, гэты твор быў напісаны замест пахавальнай прамовы, якую Тацыт не змог прамовіць з-за адсутнасці ў Рыме[85].

У творы лаканічна апісваецца юнацкасць і канец жыцця Агрыкалы, паміж імі знаходзяцца вялізныя апісанні Брытаніі і паходаў палкаводца, а напачатку і канцы — уступ і канцоўка, якія пераклікаюцца адзін з адным[86]. Уяўляючы свайго цесця перадусім у якасці буйнага палкаводца, Тацыт паўтараў традыцыю, закладзеную яшчэ ў рэспубліканскую эпоху. У адпаведнасці з ёй, рымскія арыстакраты валодалі асаблівым наборам якасцей (лац.: virtus[кам. 4]) і праяўлялі іх перадусім у ваенных кампаніях[87]. Стыль складання характарызуецца кароткасцю, узвышшанасцю склада і выразнымі апісаннямі, што будзе характэрна і для пазнейшых твораў гісторыка[88]. Апроч таго, «Агрыкала» ў сціснутай форме ўтрымлівае асноўныя ідэі, якія пасля Тацыт развіваў у сваіх буйных творах[84].

Выява гісторыкам Агрыкалы ўвасабляе ідэал рымскага грамадзяніна[89]. На прыкладзе свайго цесця гісторык даводзіць, што ўмераны і ўчынны чалавек здольны выжыць пры кожным, нават самым суровым імператары[81]. У параўнанні з больш пашыранымі займальнымі біяграфіямі раннеімперскага перыяду (захаваліся творы Плутарха і Светонія), «Агрыкала» адрозніваецца амаль поўнай адсутнасцю трывіяльных фактаў і анекдатычных гісторый з жыцця апісванага чалавека[88]. Апроч уласна біяграфічнага матэрыялу, Тацыт выкарыстаў этнаграфічныя і геаграфічныя адступы, дзякуючы чаму «Агрыкала» — важная крыніца па гісторыі Брытанскіх астравоў у першае стагоддзе рымскага валадарства[84].

Германія[ru]

Асноўны артыкул: Германія, Тацыт

Другім творам Тацыта стала складанне «De origine, situ, moribus ac populis Germanorum» («Пра паходжанне, размяшчэнне, норавы і насельніцтва Германіі») — геаграфічны і этнаграфічны нарыс пра жыццё старажытных германцаў і пра размяшчэнне асобных плямён. Гэта праца была напісана неўзабаве пасля «Агрыкалы», у тым жа 98 годзе — на гэта паказвае згадванне пра другое консульства Траяна[79][90]. «Германія» ўмоўна падзяляецца на дзве часткі — агульную і адмысловую. У першым радзеле Тацыт апісвае германцаў цаліком, у другім — кожнае племя ў асобнасці[91][92]. Тацыт падрабязна апісвае норавы германцаў, якіх шануе досыць высока (ён піша не толькі пра недахопы германскіх плямён, але і пра іх перавагі ў параўнанні з рымлянамі). Мэта напісання складання незразумелая — або гэта было простае азнаямленне з жыццём паўночных суседзяў, або гісторык пераследаваў нейкую вызначаную мэту (жаданне паўплываць на Траяна і пераканаць яго не пачынаць вайну з ваяўнічымі плямёнамі; указанне на небяспеку, што зыходзіць з поўначы, і гэтак далей)[90].

Складанне з’яўляецца вельмі каштоўнай крыніцай па гісторыі даўнейшых германцаў. Дзякуючы наяўнасці дадатных характарыстык даўнейшых германцаў гэты твор выкарыстоўваўся ідэолагамі германскага нацыяналізму і зрабіў вялікі ўплыў на развіццё германскага нацыянальнага руху.

Дыялог пра прамоўцаў[ru]

Асноўны артыкул: Дыялог пра прамоўцаў У грунце гэтага твора ляжыць сюжэт пра гутарку некалькіх вядомых у Рыме прамоўцаў пра сваё рамяство і яго сціплае месца ў грамадскім жыцці. Складанні, падобныя «Дыялогу», якія закраналі пытанне пра прычыны заняпаду красамоўства, былі пашыраны ў I стагоддзі н. э.[93][94], аднак пазіцыя Тацыта на гэту тэму зусім іншая[95]. Прамоўцы Марк Апр і Юлій Секунд прыходзяць да Курыяцыя Матэрна, які надоечы публічна прачытаў сваю паэму пра Катона Малодшага[ru] — аднаго з самых ідэалізаваных рымскіх рэспубліканцаў і змагароў з тыраніяй. З абмеркавання дамэтнасці выдання складання, якое ўсхваляе непрымірымага абаронцу рэспубліканскага ладу, пачынаецца дыскусія пра красамоўства. Пасля далучэння да Апра і Секунда Віпстана Месалы пачынаецца абмеркаванне месца прамоўніцкага майстэрства ў сучасным свеце. Паводле заўвагі Г. С. Кнабе, дыскусія выглядае «як пародыя на судовы працэс, з адвакатамі, адказнікамі і пазоўнікамі, [аповед] перасыпаны жартамі, пярэчанні выказваюцца з усмешкай»[96]. Малады Тацыт увесь гэты час слухае сваіх настаўнікаў — вядомых прамоўцаў Рыма. Гістарычнасць галоўных герояў знаходзіцца пад пытаннем — часам мяркуецца, што прынамсі Марк Апр і Курыяцый Матэрн — персанажы выдуманыя[97][98]. Гутарка адбываецца каля 75 года, але ўдакладніць дату замінае промах Тацыта: у тэксце прысутнічае як указанне на шосты год кіравання Веспасіяна (паміж 1 ліпеня 74 і 1 ліпеня 75 года), так і згадванне таго, што прайшло сто дваццаць гадоў з дня згубы Цыцэрона (то бок пасля 7 снежня 76 года)[97].

У XIX стагоддзі «Дыялог» лічылі першым творам Тацыта і адносілі яго стварэнне прыкладна да 77 года[43][99], то бок неўзабаве пасля апісанай ім гутаркі. Пазней такога пункту погляду прытрымліваліся, у прыватнасці, С. І. Сабалеўскі[100] і С. І. Кавалёў[101][кам. 5]. Аднак у наш час выйсце ў святло твора адносіцца да часу пасля забойства Даміцыяна[102]. Шэраг навукоўцаў адносяць напісанне твора прыкладна да 102 года ці яшчэ пазнейшага часу[79][94][99][103][104][105], Г. С. Кнабе бароніць ідэю пра з’яўленне «Дыялогу» падчас працы над «Гісторыяй» каля 105—107 гадоў[106]. Канчатковае датаванне, зрэшты, застаецца няясным[104]. Да канца не вырашана і пытанне пра сапраўднасць гэтага складання. Сучасныя даследчыкі, зазвычай, згаджаюцца з аўтарствам Тацыта і разглядаюць закладзеныя ў «Дыялогу» ідэі як развагі гісторыка пра прычыны свайго пераходу ад прамоўніцкай кар’еры да напісання гісторыі і пра выбар стылю для сваіх складанняў[107].

Гісторыя[ru]

Асноўны артыкул: Гісторыя, Тацыт Тацыт, перажыўшы эпоху Даміцыяна, цвёрда вырашыў апісаць гэты няпросты час, пачаўшы аповед з года чатырох імператараў (69 год). Спачатку ён планаваў абсікаць кіраванне Даміцыяна ў негатыўным святле і супрацьставіць яму панаванне Нервы і Траяна[108]. Зрэшты, неўзабаве гісторык расчараваўся ў новым рэжыме, і змена паглядаў знайшла адлюстраванне ў яго складаннях[кам. 6]. Паводле гэтай прычыны, а таксама з-за далікатнасці тэмы гісторык вырашыў адмовіцца ад апісання кіраванні Нервы і Траяна[109]. На гэтае рашэнне паўплывала і незадаволенасць вядомых у Рыме людзей залішне шчырымі аповедамі пра закуліснае жыццё рымскага сената, якія добра асвядомлены Тацыт пачаў улучаць у аповед.

У сучаснай гістарыяграфіі сканчэнне працы над творам датуецца прыкладна 109 годам[103][105][110][111], хоць няма сведчанняў, што дазваляюць правесці дакладнае датаванне[109]. Точное число книг «Истории» неизвестно: современные исследователи чаще говорят о 12 книгах[110][112], хаця са зместу рукапісу «Медыцэйская II» вынікае, што «Гісторыя» складалася з 14 кніг[113]. Гісторык вельмі падрабязна апісаў падзеі года чатырох імператараў — яму ён прысвяціў тры кнігі, тым часам як астатнім 26-ці гадам ён прысвяціў дзевяць кніг[114].

Аналы

А. С. Пушкін. Заўвагі на «Аналы» Тацыта

…З такімі глыбокімі меркаваннямі не дзіўна, што Тацыт, бізун тыранаў, не падабаўся Напалеону; дзіўна чыстасардэчнасць Напалеона, які прызнаваўся, не думаючы пра добрых людзей, гатовых бачыць тут нянавісць тырана да свайго мёртвага карніка.

Асноўны артыкул: Аналы, Тацыт Яшчэ падчас напісання «Гісторыі» Тацыт стукнуўся з патрэбай даследавання вытокаў праблем, з якімі рымскае грамадства стукнулася ў год чатырох імператараў і пры Флавіях. Таму ён пачаў напісанне твора «Ab excessu divi Augusti» («Ад скону боскага Аўгуста»), у якім апісаў кіраванне Тыберыя, Калігулы, Клаўдзія і Нерона, а таксама, напэўна, шэсць месяцаў безуладдзя да пачатку аповеда ў «Гісторыі»[115]. Толькі ў Новы час гэта складанне пачалі зваць «Аналамі». Гэты самы буйны твор гісторыка, што складаўся з 18 ці 16 кніг[113][116][кам. 7]. Напэўна, аб’ёмнае складанне было падзелена на тры часткі і выдавалася паступова. Паводле розных ацэнак, «Аналы» былі напісаны пасля 110[43] ці пасля 113 года[79]. Да нашых дзён цалкам захаваліся толькі кнігі I—IV (апісвалі падзеі 14—28 гадоў) і XII—XV (48—65 гады), часткова — VI, XI, XVI (31—37, 47—48, 65—66 гады), а таксама невялікі фрагмент кнігі V (падзеі 29 года). Такім чынам, галоўным чынам захаваліся апісанні кіравання Тыберыя і Нерона, часткова — Клаўдзія і зусім не дайшоў аповед пра імператарства Калігулы. Апроч таго, «Аналы» маглі застацца незавершанымі — Тацыт мог памерці, не паспеўшы завяршыць працу над кнігамі XVII і XVIII (67—68 гады)[117]. З-за смерці гісторыка кнігі XIII—XVI «Аналаў» маглі апублікаваць у папярэдняй рэдакцыі, што вытлумачыла б некаторыя змястоўныя, лагічныя і стылістычныя нястачы гэтых кніг[115]. У кнізе XV утрымваецца апісанне пакаранняў смерцю хрысціянаў пры Нероне — адно з першых незалежных сведчанняў пра Хрыста і пра існаванне хрысціянскай злучыны ў Рыме, дзякуючы чаму гэтаму фрагменту надаецца пільная ўвага даследчыкаў.

У «Аналах» Тацыт агучыў намер апісаць кіраванне Актавіяна Аўгуста, але пра гэта складанне нічога не вядомае — відаць, яно так і не было напісана[109].

Крыніцы

Прынята лічыць, што Тацыт уважліва ставіўся да падбору крыніц, у адрозненне ад шэрага сучаснікаў, якія займаліся толькі кампіляваннем іншых прац. З-за таго, што гісторык практычна ніколі не зваў свае крыніцы інфармацыі, іх усталяванне праблематычна. Паводле словў нямецкага філолага М. фон Альбрэхта, Тацыт атрыбутуе толькі тыя думкі, «адказнасць за якія ён не жадае браць на сябе»[118].

Для большасці сваіх твораў ён выкарыстоўваў шырокае кола крыніц — гістарычныя творы папярэднікаў, палітычныя памфлеты[кам. 8], заканадаўчыя акты[119][120]. Апроч таго, Тацыт вывучаў мемуары бачных рымлянаў (прыкладам, Агрыпіны Малодшай і Гнея Карбулона[ru][121]) і збіраў сведчанні сведак[119][120]. Сабраныя звесткі Тацыт імкнуўся дэталёва аналізаваць і параўноўваць адзін з адным, каб выяўляць няпэўную інфармацыю[119]. Аднак карпатлівую працу па адборы крыніц не замінаў гісторыку запісваць і разнастайныя чуткі (прыкладам, пра тое, што прыдворны Луцый Элій Сеян[en] у юнацкасці гандляваў сабой)[122]. Зрэшты, нярэдка Тацыт паказвае на тое, што нейкая інфармацыя можа і не адпавядаць рэчаіснасці[123].

Важнай крыніцай для Тацыта служылі акты сената з архіва, хоць некаторыя навукоўцы аспрэчваюць іх важнасць для Тацыта. Паводле думкі Р. Сайма, падобная крытыка беспадстаўная, і прынамсі ў «Аналах» акты сената выкарыстоўваліся вельмі часта[124]. Заўважана, што інфармацыя, якая магла быць запазычана менавіта з сенацкіх пратаколаў, звычайна групуецца ў апісанні падзей канца кожнага года[120]. Нярэдка гісторык выкарыстоўваў афіцыйныя пратаколы і тэксты заканадаўчых актаў для ўдакладнення ці аспрэчання інфармацыі з іншых крыніц[125]. Сучасныя даследчыкі зважаюць на паданне каштоўнасці актаў сената ў I стагоддзі н. э. Рэч у тым, што ў сенат, які губляў уплыў, паступала ўжо не ўся інфармацыя з правінцый, а самыя каштоўныя дакументы сталі захоўвацца пры двары імператара, куды мелі доступ нешматлікія[71]. Выкарыстоўваў Тацыт і публічныя выступленні імператараў і палітыкаў, якія нярэдка запісваліся і потым шырыліся[126]. Таксама ён выкарыстоўваў справаздачу Тыберыя пра сваё кіраванне[127].

Яшчэ ў XIX стагоддзі было заўважана, што фактычныя звесткі і асаблівасці аповеда ў Тацыта і пазнейшага гісторыка Дыяна Касія, які пісаў па-грэчаску, нярэдка бываюць падобныя. Дагэтуль няма адзінай думкі, ці з’яўляюцца падобныя фрагменты запазычаннем Дыяна Касія ў Тацыта, або ж абодва гісторыкі выкарысталі некаторыя аднолькавыя складанні папярэднікаў, якія не дайшлі да нашых дзён[128]. У карысць апошняй здагадкі сведчаць розныя трактоўкі фактычнага матэрыялу і сур’ёзныя адрозненні ў апісанні падзей некалькіх гадоў, напрыклад, 15—16 гадоў[129]. Нямала падабенстваў выяўляецца ў гісторыка са Светоніем і Плутархам (апісанне Тацытам імператараў Гальбы і Атона вельмі падобна на іх апісанне ў «Параўнальных жыццяпісах[ru]» Плутарха, аднак ацэнкі імператараў у двух гісторыкаў кардынальна адрозніваюцца)[130]. У якасці магчымых крыніц іх звестак завуць складанні Аўфідзія Баса[ru], Сервілія Наніяна і Плінія Старэйшага[131]. Зрэшты, усе гэтыя творы не захаваліся[131][132], а сам Тацыт у прадмове да «Аналаў» піша пра тое, што да часу напісання складання гісторыя дынастыі Юліяў-Клаўдзіеў так не і была напісана па палітычных прычынах[133].

З XIX стагоддзя існуе крытычная традыцыя, прадстаўнікі якой баранілі тэзу пра выключна кампілятыўны характар прац Тацыта і, такім чынам, пра іх ненадзейнасць для сучасных гісторыкаў[134]. У наш час яна мае няшмат паслядоўнікаў у чыстым выглядзе[134], як і сам падыход, які сцвярджае пра кампілятыўны характар усёй рымскай гістарыяграфіі[120]. Пры гэтым не адмаўляецца вырашальная роля некалькіх крыніц[130].

Пры напісанні «Германіі» і этнаграфічна-геаграфічных пасажаў у іншых складаннях Тацыт карыстаўся працамі папярэднікаў (захавалася толькі «Геаграфія» Страбона і нешматлікія фрагменты іншых складанняў) і запісваў сведчанні вандроўнікаў[90]. Сярод не якія дайшлі да нашага часу прац папярэднікаў крыніцамі для «Германіі» маглі служыць 104-я кніга «Гісторыі ад заснавання горада» Ціта Лівія, «Германская вайна» Плінія Старэйшага і складанні грэчаскіх аўтараў[135]. Нягледзячы на пашыраную думку пра правінцыйнае паходжанне Тацыта і яго намесніцтва ў правінцыях, пытанне пра ролю асабістага досведу ў апісанні германцаў і геаграфіі Германіі з’яўляецца дыскусійным[90].

Стыль складанняў

Стылістычныя асаблівасці лацінскай літаратуры I стагоддзя н. э.

Тацыт, атрымаўшы класічную рытарычную адукацыю і пазнаёміўшыся з антычнай літаратурай, пераняў шэраг важных іх усталёвак, што тлумачыць нямала асаблівасцей яго стылю. У антычную эпоху стыль складання звычайна залежаў ад жанру, у якім яно пісалася[136]. Вядома нямала выпадкаў, калі складанні аднаго аўтара ў розных жанрах адрозніваліся па стылі гэтак, што іх прымалі за працы розных пісьменнікаў[136]. Таму прымяненне Тацытам спецыфічнай лексікі ў гістарычных творах і зусім іншай — у «Дыялогу пра прамоўцаў» — у некаторай ступені заканамерна. Аднак вялікі ўплыў Салюсція — наватара ў гістарыяграфіі — прывёў да таго, што межы лацінскай гістарычнай прозы сталі размывацца. З-за гэтага гістарычныя творы ўжо з I стагоддзя да н. э. пачынаюць памаленьку ўключаць у сябе прыёмы, характэрныя для рытарычнага майстэрства[136].

Ужо ў канцы I стагоддзя да н. э. рымскія прамоўцы пачалі распрацоўку новага стылю публічных выступленняў, які стаў вядомы як «новае красамоўства» ці «новы стыль»[137]. У I стагоддзі н. э. ён пашырыўся на ўсе асноўныя жанры літаратуры[137]. Яго станаўленне злучаецца з заняпадам палітычнага красамоўства з-за падзення Рэспублікі і канцэнтрацыі рэальнай улады ў руках імператараў; замест яго працягвалі развівацца судовае і ўрачыстае красамоўства[137]. Адметныя асаблівасці «новага стылю» — кароткія вывастраныя фразы, багатыя антытэзамі і парадоксамі, а таксама імкненне вырабіць імгненны эфект[137].

Уплыў папярэднікаў

Цыцэрон пра Луцыя Краса[ru] (Пра прамоўцу, III, 2—3) і Тацыт пра Агрыкалу (Агрыкала, 45)

Цыцэрон: «Не ўбачыў ён ні Італіі, агорнутай полымем вайны, ні сената, што згараў зайздрасцю, ні дзяржаўных мужоў, якія вінавацяцца ў ліхадзейскіх учынках… ні апантанасцей Гая Марыя, ні падання дзяржавы, у якім нябожчык бліскаў сваімі доблесцямі. <…> Паводле маёй думцы, ты, Крас, і шчаслівы ў жыцці, і ў час заспеты смерцю…»

Тацыт: “Не бачыў Агрыкала абложанай курыі і замкнёнага ўзброенай сілай сената, не бачыў адначаснага збіцця гэтулькіх людзей консульскага звання, спасылкі і ўцёкаў гэтулькіх найзнатных кабет. <…> Шчаслівы ты, Агрыкала, не толькі славай свайго жыцця, але і тым, што памёр ты ў час».

Паколькі рымская гістарыяграфія ў часы Тацыта знаходзілася ў крызісе, у яго не было сучаснікаў, якія маглі б служыць для яго арыенцірам. У найбольшай ступені на Тацыта паўплываў гісторык I стагоддзя да н. э. Гай Салюсцій Крысп, вядомы сваім скептыцызмам у дачыненні сучаснасці, маралізатарствам і спецыфічнай гаворкай, багатай архаізмамі і рэдкімі граматычнымі канструкцыямі. Асабліва моцна яго ўплыў на Тацыта выяўляецца якраз у вобласці стылю[138][139][140]. Аўтар «Аналаў» высока шанаваў Салюсція і, расказваючы пра смерць прыёмнага сына Крыспа, назваў яго «ўслаўленым гісторыкам»[141]. Праз Салюсція да Тацыта можа быць прасочана лінія гісторыкаў, якія адрозніваліся спакойным стылем выкладу і глыбокім аналізам палітычных падзей. Пачаўшыся ад Фукідыда ў Старажытнай Грэцыі, пасярэдніцтвам Палібія і Пасідонія[ru] гэты від гістарыяграфіі трапіў у Рым, дзе быў развіты Салюсціем і ўспрыняты Тацытам[142][143].

У меншай ступені гісторык арыентаваўся на Марка Тулія Цыцэрона і Ціта Лівія[140][144]; выяўляецца і ўплыў Вергілія[145][146]. Пры гэтым уплыў Цыцэрона найболей заўважны ў «Дыялогу пра прамоўцаў»[147], а Лівія — у «Аналах» і «Гісторыі»[148]. Аднак уплыў папярэднікаў не абмяжоўваўся тым, што Тацыт паўтараў іх стыль і прынцыпы напісання твораў; у яго складаннях знойдзена трохі перапрацаваных, але вядомых фрагментаў іх складанняў (гл. справа)[91][140]. Вядомыя і іншыя падобныя прыклады. Так, прамова Калгака[ru] ў «Агрыкале» Тацыта нагадвае прамову Луцыя Катыліны[ru] ў «Змове Катыліны[ru]» Салюсція, а апісанне адной з бітваў у «Агрыкале» падобна з апісаннем бітвы пры Цырце[ru] у «Югурцінскай вайне[ru]»[91]. Напэўна, паралелей можна было б выявіць яшчэ больш, калі б захавалася «Гісторыя», галоўны твор Салюсція.

Агляд

Нягледзячы на выяўныя ўплывы з боку папярэднікаў, лацінская мова Тацыта вельмі самабытная[149]. Манера яго гаворкі, часцяком прадуманая для наўмыснага ўскладнення ўспрымання, кантраставала са стылем складанняў большасці сучаснікаў[149]. З-за гэтага Тацыт лічыцца вельмі складаным для чытання аўтарам[149].

Складанні Тацыта напісаны з выкарыстаннем рознай стылістыкі. «Агрыкала» ўяўляе сабою ў стылістычным дачыненні яшчэ досыць сыры твор, з шэрагам недапрацовак і невыразнасцей[135]. «Германія» напісана ў стылі, які завецца філолагамі навуковым[150], але з рысамі «новага стылю»[151]. І ўсё ж, ужо ў гэтым творы гісторык маляўніча (але не заўсёды дакладна) апісвае вайсковыя дзеянні[152], а таксама ўжывае характэрныя для «новага стылю» канструкцыі — антытэзы[ru], паралелізмы, кароткія прапановы, вывастраныя сентэнцыі і іншыя[151]. Асабняком ад іншых прац гісторыка ў стылістычным дачыненні стаіць «Дыялог пра прамоўцаў». З-за моцнага кантрасту з іншымі складаннямі філолагі нярэдка меркавалі, што аўтарам твора з’яўляецца не Тацыт. У наш час стылістычныя адрозненні спісваюцца на зусім іншы жанр твора, а дзякуючы здольнасці пісаць у рознай манеры Тацыт прызнаецца майстрам лацінскай прозы. Дзве галоўныя працы гісторыка, «Гісторыя» і «Аналы», напісаны ў стылі, які найболей блізкі да складанняў Салюсція[148]. Арыентацыя на стыль Салюсція была выклікана падобнымі прычынамі, якія заахвоцілі яго заняцца гісторыяй — Тацыт, як і Салюсцій, расчараваўся ў палітычнай сістэме свайго часу[148]. Мацнейшыя перажыванні ў параўнанні з папярэднікам прымусілі яго заняць яшчэ больш песімістычную пазіцыю, і таму, паводле думкі М. Л. Гаспарава[ru], творы Тацыта стылізаваны пад трагедыю[153].

Асаблівасці мовы

Хоць стыль гістарычных складанняў Тацыта больш за ўсё падобны на творы Гая Салюсція Крыспа, ён не з’яўляецца радыкальным прыхільнікам штучнай архаізацыі гаворкі. Аднак дзякуючы Катону Старэйшаму і Салюсцію архаізмы ўжываліся нярэдка ва ўсёй рымскай гістарыяграфіі[154]. Таму Тацыт нярэдка ўжывае архаізмы. Зрэшты, ён знаходзіўся і пад моцным уплывам сучаснай літаратурнай моды: нямала лексікі, якая выкарыстоўваецца гісторыкам, сустракаецца толькі ў пісьменнікаў «срэбнага стагоддзя» лацінскай літаратуры[155].

Найболей выразна ўсе рысы спецыфічнай мовы Тацыта прасочваюцца ў «Аналах»[156]. Эвалюцыя яго стылю адбілася і на выбары ім лексікі. Так, у апошніх кнігах «Аналаў» вельмі рэдка сустракаюцца словы, што выкарыстоўваліся ў ранейшых складаннях для пазначэння добрых намераў і станоўчых якасцей людзей — pietas (набожнасць, справядлівасць), providentia (прадбачанне, абачлівасць, клапатлівасць), felicitas (сумленнасць, урадлівасць)[157]. Апісваючы змрочныя часы Тыберыя і Нерона, Тацыт аніразу не звяртаецца да слоў humanitas (чалавекалюбства; чалавечая годнасць), integritas (бездакорнасць, слушнасць, сумленнасць) і некаторых іншых[157]. Ва ўсіх сваіх творах ён імкнецца ўнікаць прастамоўных, агульнапрынятых і тэхнічных слоў і замяняць іх радчэйшымі аналогамі: прыкладам, замест virgines Vestales (панны-вясталкі) ён піша virgines Vestae (панны Весты); замест Campus Martius (Марсава поле) — Campus Martis (поле Марса); замест таго, каб сказаць «з дапамогай рыдлёвак і кірак» ён піша «пасярэдніцтвам чаго выносіцца зямля і выразаецца дзёран»[148][155]. Часам Тацыт звяртаецца да дапамогі не вельмі пашыраных выразаў: прыкладам, замест звычайнага senatus consultum (рашэнне сената) ён часам ужывае consultum senatus (рашэнне сената; іншы парадак слоў), senatus decretum (указ сената), decretum senatus (указ сената; іншы парадак слоў), decretum patrum (указ бацькаў)[149]. Тацыт нярэдка ўжывае паэтызмы (словы, якія звычайна выкарыстоўваюцца ў вызначаным значэнні ў паэзіі): regnator (замест rex — цар), sinister[кам. 9], cura, scriptura[кам. 10], fabula і іншыя[155].

Сярод найболей часта карыстаных архаізацый мовы ў «Аналах» — больш часты ўжытак дзеяслова reor замест звычайнага puto (абодва словы — сінонімы, і пазначаюць «я думаю», «я мяркую», «я лічу»)[149]. Іншыя частыя састарэлыя словы — claritudo заместclaritas (слава, пашана, шляхетнасць), luxus замест luxuria (раскоша), maestitia замест maeror (маркота, сум, смутак), servitium замест servitus (рабства, няволя)[158]. Замест звычайнага senatores (сенатары) гісторык часта ўжывае patres (бацькі)[158]. Апроч таго, Тацыт выкарыстоўвае мноства розных слоў для выявы забойстваў, смерцей і самагубстваў[158]. Нямала састарэлых слоў, што выкарыстоўваюцца Тацытам, сустракаецца і ў працах гісторыкаў-папярэднікаў (у прыватнасці, torpedo[кам. 11] замест torpor — нячыннасць; здранцвенне, адубенне)[154].

Унікае Тацыт і грэчаскіх слоў. Замест таго, каб назваць слова «σωτήρ[ru]» (сцёр — ратаваннік, захавальнік), ён піша «ён засвоіў сабе назву ратаванніка, выяўленую грэчаскім словам гэтага значэння» (лац.: conservatoris sibi nomen Graeco eius rei vocabulo adsumpsit)[155]. Падобным чынам ён замяняе вялізным лацінскім тлумачэннем грэчаскія словы «цыкута» і «еўнух[ru]»[155].

Прыклад выкарыстання Тацытам розных граматычных канструкцый для аднатыпных пабудоў (Гісторыя. II, 87)

«Onerabant multitudinem obvii ex urbe senatores equitesque, quidam metu, multi per adulationem, ceteri ac paulatim omnes ne aliis proficiscentibus ipsi remanerent».

«Дадавалі абцяжаранне да гэтага натоўпу сенатары і вершнікі, якія выходзілі насустрач з Рыма, некаторыя са страху, многія з прычыны ўлягання, а астатнія і, памаленьку, усё для таго, каб не заставацца ўдома, калі ідуць іншыя» (пер. С. І. Сабалеўскага; выкарыстаны розныя граматычныя канструкцыі).

«Натоўп гэты яшчэ павялічваўся за кошт сенатараў і вершнікаў, якія выехалі са сталіцы насустрач прынцэпсу, адны — рухомыя страхам, іншыя — падлізніцтвам, астатнія, лік якіх патроху рос, — бояззю адстаць ад іншых» (пер. А. С. Бабовіча; памянёная асаблівасць стылю Тацыта згублена).

Гісторык унікае перыядычнага ладу гаворкі, які быў закліканы рабіць яе прыямнейшай і даступнай для ўспрымання на слых[159]. Замест доўгіх перыядаў часта выкарыстоўваюцца кароткія — кароткія прапановы, не злучаныя адна з адной злучнікамі і зваротамі. Зрэшты, у «Дыялогу» Тацыт ідзе за Цыцэронам і выкарыстоўвае доўгія перыяды[156]. Нярэдка Тацыт ужывае размаітыя граматычныя канструкцыі ў адной прапанове для аднатыпных пабудоў (прыкладам, для пераліку мэт учынкаў у адной фразе ён можа выкарыстаць як герундый, так і даданыя сказы; гл. справа)[159]. Нярэдка ён звяртаецца да асанансаў і алітэрацый: consurgere et… urgere, piscina… apiscendo, extrema Armenia і іншыя. Часам яны губляюцца ў перакладзе: прыкладам, у кнізе I «Аналаў» сустракаецца словазлучэнне adornavit naves; у перакладзе А. С. Бабовіча — абсталяваў караблі (сугучча згублена), але ў перакладзе Энтані Джона Вудмена на англійскую мову — equipped ships. У кнізе XII «Аналаў» — testamentum tamen haud recitatum, у памянёным перакладзе на рускую мову — Завещание его, однако, оглашено не было (сугучча згублена), у перакладзе Э. Дж. Вудмена на англійскай — Yet his will was still not read out[160]. Такім чынам, нярэдка пераклады на сучасныя мовы губляюць асаблівасці мовы арыгінала.

У «Аналах» прысутнічаюць і адступы Тацыта ад класічнай граматыкі лацінскай мовы. У прыватнасці, ён выкарыстоўвае родны склон для выразу дачынення або вобласці для пазначэння ўласцівасці прыметніка[156]. Тацыт вельмі актыўна выкарыстоўваў метафары[161]. У шэрагу выпадкаў з-за актыўнага выкарыстання метафар яго гаворка робіцца двухсэнсоўнай. Прыкладам, у «Агрыкале» Калгак, правадыр каледонцаў[ru], у сваёй гаворцы вінаваціць рымлянаў у разбоі і заваяванні земляў дзеля задавальнення патрэб. Аднак шэраг выразаў у гэтай гаворцы шматзначны і мае сэксоўны падтэкст, і таму рымляне могуць быць пададзены як гвалтаўнікі[161][кам. 12]. Апроч таго, гісторык часта звяртаецца да выкарыстання анафар[ru] і зеўгмаў[ru][159].

Асаблівасці выкладу

Асаблівасці стылю Тацыта не абмяжоўваюцца спецыфічнай мовай; гісторык пільнаваўся вызначаных правіл кампаноўкі матэрыялу. Ён у цэлым пільнаваўся рымскай традыцыі анналистического выкладу падзей па гадах, з пачаткам апісання падзей кожнага года называннем консулаў[кам. 13][162]. У сілу вялікай падрабязнасці (падзеі года чатырох імператараў апісваюцца ў некалькіх кнігах) «Гісторыя» толькі часткова прытрымліваееца гэтага прынцыпа[162]. Мяркуецца, што зацятае прытрымліванне аналістычнай традыцыі было заклікана падкрэсліць супрацьстаўленне рэспубліканскай і манархічнай эпох[163]. Усярэдзіне кожнага года Тацыт не прытрымліваецца строгай храналогіі, а выкладае падзеі ў вызначаным парадку: унутраныя справы — вонкавая палітыка — вяртанне да ўнутранай палітыкі (гэта схема актыўна ўжываецца Лівіем)[163]. Апроч таго, некаторыя даследчыкі мяркуюць, што яго кнігі былі згрупаваны групамі па шэсць (так званыя гексады — «шасцікніжжы»). Гэтыя групы, напэўна, вытрымліваліся ў адным духу і прысвячаліся раскрыццю адной глабальнай тэмы; прыкладам, у першай гексадзе «Аналаў» Тацыт паслядоўна выяўляе характар Тыберыя[164].

Жадаючы раскрыць праўдзівую падаплёку падзей, Тацыт стукнуўся з адсутнасцю крыніц пра сітуацыю пры двары імператара[107]. Ён быў змушаны судзіць пра яе па дзвюх у роўнай ступені няпэўных крыніцах — чуткам і афіцыйным паведамленням[71]. Таму ён імкнуўся старанна супастаўляць наяўныя ў яго звесткі, каб раскрыць праўдзівую карціну спраў. А для таго, каб данесці сваю думку да чытача і слухача, нават не маючы надзейных крыніц, Тацыт звяртаўся да прыёму групоўкі фактаў. Дзякуючы размяшчэнню агульных карцін і прыватных эпізодаў у адпаведнасці з канонамі прамоўніцкага майстэрства дасягаўся адменны драматызм выкладу[107]. Драматызацыя выкладу дасягаецца і вызначанай паслядоўнасцю размяшчэння эпізодаў: прыкладам, некаторыя падзеі года чатырох імператараў у Рыме ўспрымаюцца як фарс, бо перад гэтым Тацыт паведамляе пра змены ў настроі легіёнаў у Германіі і на Усходзе, якія ўрэшце вызначаць лёс Рыма[163]. Творы Тацыта адрозніваюцца таксама псіхалагізмам — гісторык імкнецца расчыніць перажыванні асобных людзей і груп з дапамогай прыёму матывавання фактаў[107]. Ён звяртаецца да стараннага падбору гаворак і лістоў персанажаў для лепшага раскрыцця іх мэт і асаблівасцей характару[165]. Нярэдка Тацыт будуе аповед вакол супрацьстаяння дзвюх людзей — Германіка і Тыберыя, Гальбы і Атона[166]. Пры гэтым ён імкнецца ўнікнуць апісання рэчаіснасці ў чорна-белых тонах[167].

Зазвычай, у сваіх працах Тацыт унікае зваць дакладныя лічбы. Напэўна, гэта рабілася для таго, каб не перагружаць чытачоў і слухачоў лішняй інфармацыяй[168]. Нежаданне зваць дакладныя лікі прыводзіць да таго, што гісторык часам кажа пра ўсіх людзей (лац.: omnes), калі вядома, што насамрэч іх было двое; пакапай словы «часта» (лац.: saepe) ці «заўсёды» (лац.: semper) выкарыстоўваюцца для пазначэння двухразовага дзеяння[168]. Пры гэтым Ціт Лівій і некаторыя іншыя ранейшыя рымскія гісторыкі, наадварот, імкнуліся запісаць як мага больш дакладную (хай і не заўсёды верагодную) колькасць забітых праціўнікаў, аб’ём здабычы ў пераліку на срэбра і золата. Зрэшты, Салюсцій, на якога арыентаваўся Тацыт, быў адным з першых рымскіх гісторыкаў, хто імкнуўся па магчымасці ўнікаць дакладных лічбаў[168]. Апроч таго, у празаічных жанрах рымскай літаратуры I стагоддзя не было прынята актыўна ўжываць ваенныя тэрміны і геаграфічныя назвы ў апісаннях войн[136]. Тацыт падзяляў гэта перакананне: у «Агрыкале» памянёныя толькі адзінаццаць геаграфічных назваў, хоць асноўная частка твора прысвечана ваенным кампаніям Агрыкалы на Брытанскіх астравах[169]. Зрэшты, існуе і альтэрнатыўны пункт погляду на прычыны гэтага феномена: большасць рымскіх гісторыкаў (Салюсцій, Лівій, Тацыт) маглі папросту не ведаць асаблівасцей геаграфіі большай часткі апісваных рэгіёнаў[169]. Што да апісання бітваў і ваенных кампаній, тое гісторык дапусціў у іх нямала памылак[170]. Нярэдка ён выкарыстоўваў фрагменты апісанняў адных бітваў пры выяве іншых бітваў[170]. Ён рэдка звяртаецца да апісання тапаграфіі мясцовасці і тактыкі бакоў[169][170].

Пагляды Тацыта

Палітычныя пагляды

Хоць Тацыт апісвае пераважна палітычную гісторыю Рыма, ужо ў XVI стагоддзі звярнулі ўвагу на неадназначнасць яго ўласных гледжанняў[171]. Звычайна ўвага акцэнтуецца на яго скептычным дачыненні да рымскіх імператараў і да сістэмы прынцыпату ў цэлым[172][173]. У сваіх складаннях Тацыт характарызуе імператараў з адмоўнага боку, і толькі пра Веспасіяна ён кажа, што той за гады свайго кіравання змяніўся да лепшага[174]. Нават Актавіян Аўгуст, які завяршыў шматгадовыя грамадзянскія войны і на якога імкнуліся раўнавацца наступныя імператары, ганараваўся больш за стрыманай ацэнкі гісторыка[174]. С. І. Сабалеўскі, аднак, мяркуе, што Тацыт не быў да канца шчыры, калі выяўляў сваю думку на палітычную тэматыку: ён ніколі не выказваў свайго непрымання манархіі ці асобных манархаў адкрыта[175]. Напэўна, гэта было злучана з боязямі за сваё жыццё і з жаданнем працягнуць напісанне сваіх складанняў без ціску — ён быў выдатна знаёмы са спробамі ўплыву на гісторыкаў, з цэнзурай іх твораў і нават забойствам самых непажаданых. Зрэшты, рэканструкцыю палітычных паглядаў Тацыта ўскладняе тая акалічнасць, што ён не прапануе ніякай палітычнай праграмы[176] і звычайна развівае толькі ідэю ўмеранасці (лац.: moderatio)[177]. Таму нямала навукоўцаў мяркуюць, што ён адносіўся не да радыкальных праціўнікаў прынцыпату, а толькі прагматычна лічыў, што дзяржава павінна знаходзіцца пад кіраваннем годнага імператара, бо манархія бачылася яму няўхільнай[172][173][178][179]. Паводле слоў Тэадора Момзена, Тацыт быў манархістам, «але па патрэбе, — можна сказаць, з роспачы»[180]. У кожным разе, рымскі гісторык бароніць патрэбу існавання стабільнай улады і дысцыплінаваных грамадзянаў[181].

У першае стагоддзе існавання Рымскай імперыі сенат быў цэнтрам апазіцыі імператарам. Многія сенатары са шкадаваннем успаміналі пра рэспубліканскую эпоху, калі ім прыналежала рэальная ўлада. Аднак Тацыт скептычна ацэньваў перспектывы сената вярнуць сабе ранейшыя паўнамоцтвы і прытрымліваўся невысокай думкі пра саміх сенатараў[174]. Гісторык крытыкуе іх за ўляганне перад імператарамі і вінаваціць у тым, што з-за іх спроб дагадзіць уладцам роля сената з часам толькі змяншалася[174]. У роўнай ступені ён таўруе лакейства і «старых», і «новых» сенатараў[ru][кам. 14]. Аднак да маральнага аблічча прадстаўнікоў даўнейшых шляхетных родаў ён высувае больш высокія вымогі[182]. Так, гісторык асуджае Лівію Юлію[ru] за яе сувязь з Сеянам з-за таго, што ён быў выхадцам з муніцыпія[182][183], а Юлія Друза[ru], паводле яго думкі, заслужыла ганьбаванне з-за вяселля з нешляхетным кансулярам[ru] Гаем Рубеліем Бландам[182][184].

У цэлым негатыўна Тацыт характарызуе простых рымлянаў. Яго апісанні, зазвычай, дакранаюцца гарадскіх нізоў — пралетараў. Большасць з іх складалі выхадцы з правінцый, якія амаль не знаёмыя з рымскай культурай і слаба валодалі лацінскай мовай, але сваёй колькасцю аказвалі ўплыў на імператараў[185]. Гісторык малюе просты народ непаслядоўным, баязлівым, такім, што прагне пераваротаў, хлеба і гледзішчаў[ru][185]. Таму Тацыт лічыць яго непрыдатным для ўдзелу ў палітычным жыцці[185][186]. Апроч таго, ён адмоўна ставіцца да магчымасці ўдзелу арміі ў палітыцы: паводле яго думкі, легіянераў трэба загружаць працай, каб яны і не думалі пра мяцяжы[186].

Насуперак нездаволенасці манархіяй і манархамі, Тацыт не быў перакананым прыхільнікам рэспублікі. Хоць ён нідзе не выказваецца пра сваё дачыненне да рэспубліканскай эпохі, характарыстыкі гэтага часу амаль заўсёды негатыўныя[185]. І ўсё ж, яму былі блізкімі ўяўленні пра ўчыннасці, якія дамінавалі ў Ранняй рэспубліцы[187]. Таму Тацыт, відаць, лічыў найлепшай з магчымых формаў палітычнай арганізацыі Рымскую рэспубліку ў першыя дзесяцігоддзі свайго існавання (прыкладна да прыняцця Законаў Дванаццаці табліц)[188]. Апроч таго, гісторык звычайна ацэньвае сучаснасць, параўноўваючы яе з рэспубліканскім узорам[189].

Пад крытыку Тацыта падпала і вядомая тэорыя змяшанага дзяржаўнага ладу, пашыраная гісторыкам Палібіем. Згодна з гэтай тэорыяй, ваенныя поспехі Рымскай рэспублікі і яе перавагі перад грэчаскімі полісамі грунтаваліся на спалучэнні ў Рыме трох формаў кіравання — дэмакратыі, арыстакратыі і манархіі. Тацыт жа лічыць гэту тэорыю адарванай ад рэчаіснасці; паводле яго слоў, змяшаную форму кіравання «лягчэй хваліць, чым ужыццявіць на справе, а калі яна і бывае ажыццёўлена, тое не бывае даўгавечнай»[176].

Гістарычныя пагляды

«…я маю намер, у нешматлікіх словах расказаўшы пра падзеі пад канец жыцця Аўгуста, аповесці надалей аповед пра прынцыпат Тыберыя і яго наступнікаў, без гневу і прыхільнасці, прычыны якіх ад мяне далёкія»[190].

Гістарычным крэда Тацыта звычайна лічацца яго словы, сказаныя напачатку кнігі I «Аналаў»: «без гневу і прыхільнасці» (лац.: sine ira et studio). Аўтар выступае як пабочны назіральнік, а сваё дачыненне ён імкнецца выяўляць ускосна, з дапамогай рытарычных прыёмаў. Вядомы ён і імкненнем усталяваць прычыны падзей[191]. Дзякуючы гэтаму Тацыт набыў папулярнасць нестароннага даследчыка гісторыі. Аднак у XVIII—XIX стагоддзях яго аб’ектыўнасць была пастаўлена пад сумнеў. Асабліва актыўна крытыкаваўся вобраз Тыберыя.

Гісторык бараніў патрэбу надання гісторыі большай ролі ў грамадстве. У яго час асноўнай прыладай, якой кіраваліся адукаваныя людзі ў дзяржаўнай дзейнасці, былі прэскрыпцыйныя філасофскія навукі, а не аналіз мінулага і выманне карысных рэкамендацый. Навука стоікаў загадвала рымлянам дзеяць на выгоду дзяржавы і ігнараваць прыдворныя інтрыгі, што крытыкавалася Тацытам за немагчымасць зрабіць уплыў на сітуацыю. Таму ён бараніў ідэю пра патрэбу глыбокага разумення мінулага, каб развязваць праблемы сучаснасці[192]. Як і многія іншыя антычныя гісторыкі, ён разглядаў гісторыю як адзін са спосабаў уплыву на норавы чытачоў і слухачоў[193]. З прычыны гэтага пераканання ён і збіраў узоры выбітнай учыннасці і выбітнай заганы[193].

Для Тацыта характэрная высокая ацэнка ролі асобы ў гісторыі[191]. Паводле Тацыта, менавіта змена маральнага аблічча людзей прывяла да супярэчлівай палітычнай сітуацыі ў I стагоддзі. Ён мяркуе, што кожны чалавек нададзены ўнікальным характарам ад нараджэння, які можа ці выяўляцца ў поўным аб’ёме, ці наўмысна хавацца[194]. Так, Тацыт лічыць, што ўсе добрыя распачынанні Тыберыя былі толькі крывадушнай шырмай, закліканай схаваць яго заганы[194]. Вялікую ролю ва ўяўленнях Тацыта пра гісторыю гуляе адменнае разуменне virtus — набору дадатных якасцей, уласцівых рымлянам даўніх часоў, але згубленых сучаснікамі гісторыка. Паводле яго думкі, у I стагоддзі і імператары, і непрымірымая ім апазіцыя ў роўнай ступені зракліся ад традыцыйных рымскіх доблесцей[195]. Зрэшты, ён імкнецца праводзіць аналіз не толькі псіхалагічны, але і сацыялагічны[196].

У працах Тацыта сустракаецца тэрміналогія, выкарыстанне якой трактуецца некаторымі даследчыкамі як сведчанне цыклічнага разумення гісторыі (перадусім, saeculum)[197]. Дыскусійным застаецца пытанне пра ўплыў традыцыйнай рымскай рэлігіі на гісторыка, яго ўяўленні пра ролю богаў і лёсы ў гісторыі.

Сталенне да іншых народаў

Складанні Тацыта ўтрымваюць нямала экскурсаў у геаграфію, гісторыю і этнаграфію іншых народаў. Яго цікавасць да іх выкліканая не толькі імкненнем расказаць пра падзеі ў розных частках імперыі, якія ўплывалі на падзеі ў сталіцы; гісторык прытрымліваецца традыцыі, закладзенай яшчэ грэкамі, пры якой апісанне іншых народаў дапамагае спазнаць культурныя асаблівасці сваёй этнічнай групы. Паводле традыцыйнага антычнага ўяўлення, іншыя народы ўспрымаюцца ім як варвары, якім супрацьстаўляецца цывілізаваны народ — рымляне[198]. Апроч таго, Тацыт звяртаецца да апісання культуры і гісторыі іншых народаў, калі паводле нейкіх прычын не жадае проста гаварыць пра тыя ж самыя феномены ў дачыненні да Рыма і рымлянаў (у прыватнасці, з-за цэнзуры)[198].

Тацыт шмат і часта крытыкуе рымлянаў за заняпад маралі ў грамадстве, і ён гэтак жа строгі ў ацэнках іншых народаў. У цэлым адмоўна ён ставіцца да цывілізаваных народаў Міжземнамор’я — народаў Рымскай імперыі і яе суседзяў: паводле яго думкі, арабы і армяне вераломныя, грэкі ненадзейныя, папаўзлівыя і фанабэрыстыя, яўрэі поўныя забабонаў, парфяне выхвальныя і напышлівыя[199]. Пры гэтым халаднаватае дачыненне гісторыка да яўрэяў засноўваецца не гэтулькі на непрыманні саміх іўдзейскіх звычаяў, колькі на празелітызме, масавым звароце ў іўдаізм[200]. Таму, паводле слоў А. Г. Грушавага, пагляды Тацыта «не маюць нічога агульнага з антысемітызмам»[201]. Цві Явец мяркуе, што Тацыт мог ураўнаважыць сваю ацэнку яўрэяў нейкім станоўчым каментарыем, але наўмысна не зрабіў гэтага[202]. Ізраільскі гісторык таксама мяркуе, што Тацыт мог спецыяльна ствараць адмоўны вобраз яўрэяў для абгрунтавання палітычнай экспансіі Рыма ва Усходнім Міжземнамор’і[203][кам. 15]. Іншыя навукоўцы бачаць у апісанні яўрэяў праяву антычнай традыцыі спазнання свайго народа (то бок рымлянаў) праз апісанне варвараў[198].

Разам з тым, гісторык дэманструе дваістае дачыненне да варварскіх народаў Еўропы — насельнікам Брытанскіх астравоў і Германіі. Паведамляючы пра прыхільнасць германцаў да сну і выпіўкі, усё ж Тацыт прыпісвае ім уладанне тым гераізмам (virtus), якую з прычыны спешчанага ладу жыцця губляюць рымляне[199]. Іх дадатныя якасці Тацыт не абмяжоўвае гераізмам; вартасці германцаў адносяцца да многіх сфер жыцця, але асабліва прыцягваюць гісторыка асаблівасці сямейнага жыцця паўночных суседзяў Рыма[204]. Зазвычай, іх станоўчыя якасці выяўляюцца ўскосна, праз указанне на тое, што ім неўласцівыя многія заганы рымлянаў: «кабеты не ведаюць спакус гледзішчаў і баляў», «ніхто не абсмейвае заган і не заве яго модай»[205].

Высокая ацэнка нораваў варвараў, якія жылі па першабытных традыцыях, і супрацьстаўленне ім спешчаных і разбэшчаных цывілізаваных народаў — характэрныя ідэі для многіх рымскіх аўтараў-маралістаў[204]. У Тацыта германцы яшчэ і рамантычна збліжаюцца з рымлянамі першых гадоў Рэспублікі[187].

Нямала літаратуры прысвечана вывучэнню пытання пра тое, ці асцерагаўся Тацыт германцаў, ці бачыў ён у іх пагрозу Рыму. Хоць некаторыя навуковыя схільныя прызнаваць боязі Тацыта[199], гэта пытанне працягвае заставацца нявырашаным[206]. Тацыт падтрымваў захаванне ўлады Рыма над іншымі народамі. Быўшы сенатарам, ён падзяляў перакананні пра патрэбу падтрымання строгага парадку ў правінцыях[199]. Паводле яго думкі, намеснікі правінцый павінны былі быць цвёрдымі, але перадусім — справядлівымі[199].

Рэлігійныя пагляды

Тацыт быў выдатна знаёмы з рымскай рэлігійнай тэорыяй і практыкай, пра што сведчыць яго членства ў калегіі квіндэцэмвіраў (пятнаццаці жрацоў святадзействаў)[207]. З прычыны гэтага ён паважліва ставіўся да рымскіх жрэцкіх калегій[208]. Зрэшты, нягледзячы на яўны ўплыў традыцыйнай рымскай рэлігіі на Тацыта, ацэнкі ступені гэтага ўплыву адрозніваюцца. У прыватнасці, існуе гіпотэза, што мэтай «Гісторыі» і «Аналаў» Тацыта насамрэч было даследаванне, як у I стагоддзі н. э. выяўляліся раней існавалыя прадказанні (перадусім, на матэрыяле Сівіліных кніг) і якая была роля богаў у падзеях апошніх гадоў[209]. Міхаэль фон Альбрэхт, наадварот, мяркуе, што рымскі гісторык не знаходзіўся пад моцным уплывам рымскай рэлігіі. Паводле яго думцы, Тацыт «юрыдычна» ставіўся да яе і лічыў, што да I стагоддзя н. э. яна страціла актуальнасць[210].

У сваіх складаннях Тацыт надае нямала ўвагі апісанню знакаў і цудаў[210], што, зрэшты, з’яўляецца характэрнай рысай усёй антычнай гістарыяграфіі. Аднак пашыраныя сярод простых рымлянаў забабонаў ён не прымае і імкнецца дыстанцыявацца ад іх[211]. Гісторык па-рознаму ацэньвае ўплыў богаў, лёсы (fatum) і астралагічных прадказанняў у розных сітуацыях, але надае вялікае значэнне ўплыву fortuna (выпадак, які не паддаецца разліку)[210]. Багі часам умешваюцца ў развіццё падзей, прытым звычайна Тацыт уяўляе іх такімі, што гневаюцца і толькі зрэдку — міласцівымі[212]. У цэлым у яго складаннях роля богаў, лёсы і наканаванні хутчэй невялікая, і звычайна людзі паўстаюць свабоднымі ў сваіх учынках[211]. Думку гісторыка па большасці рэлігійных і філасофскіх пытанняў даследчыкі ацэньваюць як нявязначаную[212].

Рукапісы і выданні

Рукапісы

Складанні Тацыта не былі вядомыя шырокаму колу рымлянаў; толькі ў канцы III стагоддзя імператар Марк Клаўдзій Тацыт, які лічыў сябе нашчадкам гісторыка, загадаў усім бібліятэкам Імперыі мець у сваіх фондах яго складанні. Надалей яго ведаюць толькі некаторыя познаантычныя інтэлектуалы і лічаныя сярэднявечныя храністы. З-за невялікай папулярнасці ў Сярэднія вякі складання Тацыта захаваліся толькі дзякуючы адзінкавым рукапісам.

I—VI кнігі «Аналаў» захаваліся ў адзіным рукапісе, вядомага як «Медыцэйская I» (M1). Яна была напісана каралінгскім мінускулам у сярэдзіне IX стагоддзі меркавана ў Фульдскім манастыры[213]. Яе пісалі вельмі акуратна, хоць пры гэтым перанеслі граматычныя памылкі з папярэдніх манускрыптаў. Уважлівае палеаграфічнае вывучэнне рукапісу паказвае на тое, што выточным тэкстам паслужыла грубая копія без прабелаў паміж словамі. У манускрыпце ніяк не пазначаны разрыў у два гады апісаных падзей паміж раздзелам 5.5 «Аналаў» і ацалелымі ўрыўкамі кнігі VI, няма дзялення на часткі і параграфы (яны былі зроблены ўжо ў друкаваных выданнях XVII—XX стагоддзяў)[213]. Праз нейкі час пасля завяршэння «Медыцэйская I» апынулася ў манастыры Карвей[ru]. Яна была дастаўлена ў Рым па просьбе рымскага папы Льва X (правіў з 1513 года), і ўжо ў 1515 годзе быў надрукавана першы поўны зборнік складанняў Тацыта. У Карвей манускрыпт не вярнуўся, але замест яго ў манастыр быў адпраўлены надрукаваны асобнік[214]. У наш час рукапіс захоўваецца ў бібліятэцы Лаўрэнціяна ў Фларэнцыі[213].

У сярэдзіне XI стагоддзя ў манастыры Мантэкасіна[ru] быў створаны рукапіс, вядомы як «Медыцэйская II» (M2)[214][215]. Яна ўлучае кнігі XI—XVI «Аналаў» і кнігі I—V «Гісторыі». Рукапіс быў напісаны беневенцкім пісьмом[ru]. У манускрыпце была ўжыта суцэльная нумарацыя кніг (кнігі «Гісторыі» I—V былі пранумараваны як XVII—XXI). «Медыцэйская II» была выяўлена гуманістамі каля 1360 года, з яе зрабілі копію і пераправілі ў Фларэнцыю[216]. Дзякуючы знаходцы Тацыта ведаў Бакача. У ліставанні паміж гуманістамі Поджа Брачаліні і Нікало Ніколі[ru] ўтрымваецца ўказанне на тое, што каля 1427 года Ніколі нейкім сумнеўным спосабам атрымаў гэты манускрыпт. Пасля смерці Ніколі ў 1437 годзе рукапіс трапіў у Лаўрэнціяну. З-за таго, што «Медыцэйская II» была напісана складаным для чытання беневенцкім шрыфтам, з яе зрабілі каля 40 рукапісных копій, і менавіта яны служылі глебай для ўсіх выданняў аж да 1607 года[214].

Даследчыкі таксама знайшлі ўказанні на тое, што мог існаваць і трэці рукапіс «Аналаў» і «Гісторыі» Тацыта: рознае чытанне шэрага спрэчных момантаў у «Лейдэнскім рукапісе» (L) дазваляе зрабіць выснову пра выкарыстанне крыніцы, адрознай ад «Медыцэйскай II». Аднак пазней розначытанні паміж рукапісамі L і M2 сталі разглядаць як вынік працы філолагаў XV стагоддзя[217].

«Агрыкала» і «Германія» таксама захаваліся дзякуючы аднаму-адзінюткаму рукапісу, хоць яшчэ ў сярэдзіне XV стагоддзі, магчыма, іх было два. У 1425 годзе Поджа Брачаліні ў лісце да Нікало Ніколі паведаміў пра знаходку манахам Херсфельдскага манастыра невядомага рукапісу Тацыта з «Германіяй» і «Агрыкалам». Поджа спрабаваў пераканаць манаха адправіць яму манускрыпт, але той адмовіўся. Пасля гэтага Ніколі адправіў ліст двум кардыналам, якія збіраліся наведаць шэраг манастыроў у Францыі і Германіі, з просьбай прывезці рукапіс[217]. Невядома, ці адгукнуліся кардыналы на просьбу, але ў 1455 годзе антыквар П’ер Кандыда Дэчэмбрыа[ru] бачыў малыя складанні Тацыта ў Рыме[218].

У 1457—1458 гадах Энеа Сільвіа Пікаламіні (ён стаў папам рымскім пад імем Пія II) выкарыстаў рукапіс для напісання палемічнага складання. Далейшы лёс гэтага манускрыпта (умоўна яго завуць «Codex Hersfeldensis[de]»[219] невядомы. У XV стагоддзі былі зробленыя мноства рукапісных копій «Дыялогаў» і «Агрыкалы», на падставе якіх былі надрукаваны першыя сучасныя выданні. Доўгі час на падставе існавання дзвюх розных традыцый чытання асобных фраз у рукапісных копіях XV стагоддзя і першых друкаваных выданнях меркавалася, што існавала два выточныя рукапісы для малых твораў Тацыта — «рукапіс X» і «рукапіс Y». Аднак у 1902 годзе ў прыватнай бібліятэцы ў Эзі быў выяўлены манускрыпт, што атрымаў пазначэнне «Codex Aesinas» (Рукапіс Эзі). Разам з складаннямі Тацыта ў гэтым рукапісе ўтрымліваўся таксама пераклад «Дзённіка Траянскай вайны» Дыкціса Крыцкага[ru] са старажытнагрэчаскай на лацінскую мову, выкананы ў IV стагоддзі нейкім Септыміем. Манускрыпт характэрны тым, што частка «Агрыкалы» напісана почыркам XV стагоддзя, а частка — каралінгскім мінускулам IX стагоддзя. Апроч таго, на палях запісана вялікая колькасць альтэрнатыўных чытанняў, у тым ліку і такіх падрабязных, якія не мог пакінуць просты перапісчык. Мяркуецца, што перапісчык або меў пад рукой два манускрыпты з рознымі чытаннямі, або перапісваў тэкст з усімі маргіналіямі. У почырку ж XV стагоддзі звычайна прызнаюць руку Стэфана Гварнеры, заснавальніка бібліятэкі Эзі[218]. З-за знаходкі ў Эзі гіпотэза пра існаванне двух выточных рукапісаў для позных копій Тацыта падпадае пад сумнеў[220]. Аднак невядома, ці з’яўляецца знаходка ў Эзі тым самым рукапісам, выяўленым у Херсфельдзе каля 1425 года і ўбачанай Дэчэмбрыа ў 1455 годзе ў Рыме.

Падчас Другой сусветнай вайны «Рукапісам Эзі» зацікавіліся ў СС. Цікавасць да аднаго з найранейшых сістэматычных апісанняў старажытных германцаў была гэтак вялікая, што «Codex Aesinas» вывучаў і прывёз у Германію асабіста кіраўнік аддзела «Анэнэрбэ» Рудольф Тыль[de]. У 1943 годзе ён выдаў фотарэпрадукцыю абаіх складанняў Тацыта. Пасля гэтага рукапіс на доўгі час знік і толькі нядаўна выявіўся ў Рыме. У наш час шэраг даследчыкаў мяркуе, што старонкі IX стагоддзя ў «Рукапісы Эзі» — гэта частка Херсфельдскага манускрыпта. Існуе таксама думка, што Херсфельдскі манускрыпт згублены беззваротна, а знаходка з Эзі — частка іншага манускрыпта, зробленая ў той час, калі існавалі і іншыя рукапісы[220].

Першыя друкаваныя выданні

Першае друкаванае выданне Тацыта было выпушчана каля 1470 года (паводле іншай версіі, у 1472—1473 гадах) Вендэлінам фон Шпеерам[ru] у Венецыі[221][222][223]. Фон Шпеер выкарыстаў рукапіс «Медыцэйская II», у якім, у прыватнасці, адсутнічалі кнігі I—VI «Аналаў». У 1472, 1476 і 1481 гадах выданне фон Шпеера перадрукоўвалася ў Балонні і Венецыі. Каля 1475—1477 гадоў Францыскам Путэаланам (лац.: Franciscus Puteolanus) у Мілане было выпушчана другое выданне, што ўключала таксама «Агрыкалу»[215][222][224]. Путэалан выправіў шэраг недакладнасцей у першым выданні, але, відаць, не выкарыстаў іншыя рукапісы, а толькі правёў філалагічную працу[225]. У 1497 годзе Філіп Пінцый (лац.: Philippus Pincius) выпусціў у Венецыі новае выданне, заснаванае на тэксце Путэалана[226]. Каля 1473 года Кройснерам у Нюрнбергу было распачата выданне «Германіі» на аснове іншага рукапісу, адрознага ад тых варыянтаў, якія выдаваліся ў Італіі. Годам пазней асобнае выданне «Германіі» было выпушчана ў Рыме, а ў 1500 годзе «Германія» на аснове трэцяга рукапісу была выпушчана Вінтэрбургам у Вене ў складзе зборніка[226]. Першае поўнае выданне захаваных прац Тацыта (улучаючы першыя шэсць кніг «Аналаў» з рукапісу «Медыцэйская I») было ажыццёўлена ў 1515 годзе ватыканскім бібліятэкарам Філіпа Бераальда Малодшым[de][214][227].

У пачатку XVI стагоддзя Беат Рэнан[en] выдаў каментаванае выданне складанняў Тацыта, чым паклаў пачатак іх актыўнаму філалагічнаму вывучэнню. Паводле звестак І. М. Тронскага[ru], яно было выдадзена ў 1519 годзе ў Базелі[228], а паводле звестак сучаснага даследчыка Рональда Марціна, Рэнан выпусціў два каментаваныя выданні складанняў Тацыта ў 1533 і 1544 годзе[229]. З 1574 года было выпушчана некалькі выданняў складанняў гісторыка пад рэдакцыяй вядомага філолага Юста Ліпсія з каментарыямі[230]. У 1607 годзе Курцый Пікена (лац.: Curtius Pichena) выдаў у Франкфурце першае выданне, заснаванае на непасрэдным вывучэнні розных варыянтаў рукапісаў[214]. Аднак з-за недастатковага досведу працы з сярэднявечнымі рукапісамі і Пікена, і Ліпсій згаджаліся з тым, што рукапіс «Медыцэйская II» быў створаны ў IV—V стагоддзях, хоць ён пісалася пазнейшым беневенцкім пісьмом[230].

Уплыў Тацыта

Антычнасць і Сярэднявечча

У антычную эпоху Тацыт не быў вельмі вядомы. Хоць яго сябар Пліній Малодшы прадказваў у лістах, што яго творы будуць несмяротнымі, у складаннях іншых інтэлектуалаў антычнай эпохі яго імя практычна не сустракаецца. Воплеск папулярнасці Тацыта давёўся на кароткае кіраванне імператара Марка Клаўдыя Тацыта, які лічыў сябе нашчадкам гісторыка і загадаў усім бібліятэкам у імперыі мець асобнікі яго складанняў[231]. Апроч таго, вядомы гісторык канца IV стагоддзя Аміян Марцэлін пачаў аповед у «Дзеях» (лац.: Res Gestae) з 96 года (забойства Даміцыяна і пачатак кіраванні Нервы), то бок з моманту сканчэння аповеда ў «Гісторыі» Тацыта[231]. Быў добра знаёмы з яго складаннямі і Павел Арозій[ru]. У сваёй «Гісторыі супраць паганцаў» ён нярэдка выкарыстоўвае Тацыта як крыніцу інфармацыі, аднак паказвае на няпэўныя звесткі і на нежаданне гісторыка разабрацца ў гісторыі, злучанай з разбурэннем Садома і Гаморы[ru][231][232][кам. 16]. Тэртуліян[ru] зваў яго лгуном за аповед пра звычаі яўрэяў[233]. У той жа час, Магн Аўрэлій Касіядор ведае толькі «нейкага Карнелія»[231].

У Сярэднія вякі пра існаванне складанняў Тацыта ведалі толькі нешматлікія манахі ў буйных манастырах. І ўсё ж, яго складанні працягвалі перапісвацца, і менавіта дзякуючы гэтым копіям працы рымскага гісторыка вядомыя да нашых дзён. У час каралінгскага адраджэння яго наноў адкрылі для сябе нямецкія манахі, якія выявілі ў Тацыта важныя звесткі пра старажытных германцаў. У IX стагоддзі манахі Фульдскага манастыра — аднаго з найважнейшых агменяў захавання антычнай культуры ў Сярэднія вякі — выкарысталі звесткі з рукапісаў Тацыта для сваіх складанняў[234]. З яго складаннямі былі знаёмыя Эйнхард і Рудольф Фульдскі[ru][235]. Асабліва актыўна Тацыта выкарыстоўваў Рудольф, які пісаў пра старажытных саксаў[236]. Магчыма, рымскага гісторыка чыталі таксама Відукінд і Адам Брэменскі, але з-за таго, што сярэднявечныя аўтары не заўсёды паказвалі свае крыніцы, калі гэта былі паганцы, удакладніць гэтыя здагадкі немагчыма[215].

Пасля адкрыцця рукапісаў Тацыта італьянскімі гуманістамі XIV стагоддзя ён вельмі хутка робіцца вядомы. Яго папулярнасці спрыяла копія рукапісу «Медыцэйская II», перавезеная з Мантэкасіны ў Фларэнцыю (напэўна, пры ўдзеле Джавані Бакача)[231]. Знаходзячы паралелі паміж рымскай і сучаснай гісторыяй, італьянскія гуманісты нярэдка звярталіся да «Аналаў» і «Гісторыі» Тацыта — выкрывальніка тыранаў. Так, прыкладам, у 1404 годзе гуманіст Леанарда Бруні[ru] выкарыстаў сведчанні рымскага гісторыка для доваду недахопаў манархічнай формы кіравання[237]. Палітычны мысляр Нікало Макіявелі параўнальна рэдка звяртаўся да Тацыта і надаваў больш увагі Лівію[237]. Аднак ужо сучаснікі адзначалі, што Макіявелі быў блізкі па духу да Тацыта, і калі складанні італьянскага мысляра ўнеслі ў Індэкс забароненых кніг, гуманісты сталі звяртацца да рымскага гісторыка замест забароненага фларэнтыйца[237]. Крыху пазней «Аналаў» і «Гісторыі» стала вядомая «Германія». Адным з першых, хто яе выкарыстаў, быў у сярэдзіне XV стагоддзя Энеа Сільвіа Пікаламіні, у 1458 годзе абраны папам рымскім пад імем Пія II[238].

Новы час

Хоць складанні Тацыта выдаваліся з 1470 года, яго папулярнасць першыя часы была невялікай, бо тады працягвалі чытаць тых аўтараў, якія былі добра вядомыя ў Сярэднія вякі. Апроч таго, да канца XVI стагоддзі ім цікавіліся амаль выключна ў Італіі і Германіі. Усееўрапейская папулярнасць да яго прыйшла ў канцы XVI стагоддзя з публікацыямі вядомага філолага Юста Ліпсія[240], а таксама дзякуючы лекцыям Марка Антуана Мюрэ[ru][241]. У выніку, у XVII стагоддзі ён стаў адным з самых чытаных антычных аўтараў[240]. Так, за 1600—1649 гады ў Еўропе былі надрукаваны па крайняй меры 67 выданняў «Гісторыі» і «Аналаў»[240]. За гэты ж перыяд былі выпушчаны каля 30 выданняў Салюсція, другога па папулярнасці лацінскага аўтара[242]. Паколькі мова Тацыта лічылася досыць цяжкай, актыўна распачыналіся спробы перакладу яго складанняў на сучасныя мовы[240]. Шыранне складанняў рымскага гісторыка, які шмат увагі надаваў закулісным інтрыгам, дало імпульс развіццю палітычнай думкі Адраджэння[238].

Еўрапейцы, якія чыталі Тацыта ў XVI і XVII стагоддзях, лічылі, што яго апісанні імператарскага Рыма напамінаюць рэаліі іх часу, і, абапіраючыся на творы Тацыта, пераасэнсоўвалі падкладку сучасных ім палітычных падзей[240]. Прыкладам, гэта адбывалася на мяжы XVI—XVII стагоддзяў, калі смерць бяздзетных уладцаў Францыі і Англіі і падзеі прыкулі ўвагу да не заўсёды гладкай пераемнасці рымскіх імператараў[243]. У апісанні кар’еры Сеяна ў Еўропе бачылі зборную выяву дачасніка, які высока ўзляцеў, але нізка паў[243]. Нарэшце, у святле актыўнай цэнзуры ўладцамі і каталіцкай царквой друкаванай прадукцыі атрымала велізарную актуальнасць крытыка Тацытам уціскаў свабоды слова[243]. Дзякуючы гэтаму фрагмент «Аналаў», дзе апісваецца лёс гнанага гісторыка Аўла Крэмуцыя Корда[ru] (ён скончыў самагубствам, а яго складанні былі спалены), апынуўся адным з найболей часта цытаваных урыўкаў гэтага складання[243]. Актыўнае выданне перакладаў Тацыта, а таксама Ціта Лівія і Салюсція на англійскую мову згуляла немалую ролю ў падрыхтоўцы Англійскай рэвалюцыі[244]. У 1627 годзе нідэрландскі навуковец Ісаак Дарыслаўс[en] пачаў чытаць у Кембрыджскім універсітэце курс лекцый пра гісторыка, але яго інтэрпрэтацыя рымскіх імператараў як узурпатараў паўплывала на яго хуткае адхіленне ад выкладання[245].

«Гісторыя» і «Аналы» зрабілі вялікі ўплыў на гісторыкаў XVI—XVII стагоддзяў, і яны пераймалі стыль Тацыта, капіявалі структуру яго складанняў і адбіралі фактычны матэрыял па прынцыпах свайго рымскага папярэдніка[240]. Адным з першых гісторыкаў, якія працавалі пад сур’ёзным уплывам Тацыта, стаў напачатку XVI стагоддзі фларэнтыец Франчэска Гвічардзіні, чыя «Гісторыя Італіі» вытрымана ў стылі «Гісторыі» і «Аналаў»[238][246]. Апроч таго, у Новы час складанні Тацыта служылі грунтам для многіх трактатаў па палітычнай філасофіі дзякуючы багатаму фактычнаму матэрыялу, сабранаму гісторыкам[247][248]. Моцны ўплыў Тацыта выяўляецца ў класікаў натуральнага права Гуга Гроцыя і Томаса Гобса, а таксама ў многіх іншых мысляроў Новага часу — Фрэнсіса Бэкана, Мішэля Мантэня, Джона Мільтана, Бенджаміна Франкліна, Джона Адамса, Томаса Джэферсана[249][250][251].

Зрэшты, ужо ў канцы XVI стагоддзя пашырыўся і іншы пагляд на складанні набіралага папулярнасць аўтара. У гэты час, поўны войн і звад, апалагеты манархічнай формы кіравання пачалі акцэнтаваць увагу на той строгай палітыцы, якую праводзілі Актавіян Аўгуст і Тыберый для прыўнясення стабільнасці ў палітычнае жыццё[252]. На першы план выстаўляліся і маляўнічыя апісанні грамадзянскіх войн, якія ўяўляліся як большае зло, чым абмежаванне праў і воляў. Такім чынам, крытыка імператараў прыцягнулі да апраўдання сучасных манархій. Апроч таго, у 1589 годзе Юст Лісіны, спрыялы шыранню Тацыта як выдавец і каментатар яго складанняў, выдаў працу «Шэсць кніг пра палітыка». У ёй ён пераасэнсаваў свае ранейшыя пагляды на суаднясенне ідэй Тацыта з сучаснасцю. Калі раней ён параўноўваў герцага Альбу[ru] з дэспатычным Тыберыем, то зараз ён шукаў у рымскага гісторыка рэкамендацыі па прадухіленні грамадзянскіх войн і ўсталяванні моцнай манархічнай улады[252]. Знакамітага філолага вінавацяць у тым, што ён не грэбаваў выдзіраць словы Тацыта і герояў яго складанняў з кантэксту, часам надаючы ім процілеглы сэнс[253]. І ўсё ж, Ліпсій працягваў асуджаць тыранаў, якія злоўжывалі сваёй уладай[248].

Хоць з сярэдзіны XVII стагоддзя ўплыў Тацыта як палітычнага мысляра стаў змяншацца, створаныя ім выявы імператарскага Рыма працягвалі выклікаць асацыяцыі з сучаснасцю[249]. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што вялікі ўплыў твораў рымскага гісторыка на палітычную філасофію захоўваўся аж да канца XVIII стагоддзя[254]. Апроч таго, яго складанні ўжо трывала ўвайшлі ў склад няпісанага канона гістарычнай літаратуры[249]. У XVII стагоддзі Тацыт робіцца вельмі папулярным у Францыі, чаму спрыяла эміграцыя многіх прадстаўнікоў італьянскай эліты да французскага двара[243]. Найбольшую цікавасць у гэты перыяд выклікалі яго літаратурныя таленты, і ён натхняе нямала французскіх літаратараў. На глебе звестак Тацыта і пад моцным уплывам яго паглядаў былі створаны п’есы «Смерць Агрыпіны» Сірано дэ Бержарака, «Атон» П’ера Карнэля, «Брытанік[ru]» Жана Расіна. У прыватнасці, Расін зваў Тацыта «найбольшым маляром старажытнасці»[255].

Нягледзячы на існаванне шырокай традыцыі, якая тлумачыла Тацыта як абаронцу манархіі, выява Тацытам імператараў і яго апісанне грамадскага жыцця Рыма паказвалі на зусім іншы кірунак палітычных сімпатый антычнага гісторыка[255]. У XVIII стагоддзі ў Тацыце сталі бачыць не толькі аднаго з найбуйных праціўнікаў манархіі ў рымскай літаратуры, але і гарачага прыхільніка рэспубліканскай формы кіравання[255]. Напачатку стагоддзя ірландскі публіцыст Томас Гордан апублікаваў пераклад складанняў Тацыта на англійскую мову, а разам з ім — трактат «Гісторыка-палітычныя развагі пра кнігі Тацыта». Апошняе складанне надало імпульс развіццю антыманархічнай традыцыі[255]. Рымскі гісторык заставаўся ўзорам для многіх прафесійных антыкаведаў. Так, брытанскі гісторык Эдуард Гібан, які напісаў вядомую працу «Гісторыя заняпаду і разбурэння Рымскай імперыі», шмат у чым знаходзіўся пад уплывам Тацыта[256]. Апроч таго, на XVIII стагоддзе даводзяцца першыя спробы крытычнага ўспрымання выяў Рыма, створаных рымскім гісторыкам. Прыкладам, Вальтэр лічыў перабольшанымі выказы Тацыта пра Тыберыя і Нерона[255]. Напалеон Банапарт вельмі негатыўна ставіўся да творчасці рымскага гісторыка і нават пачаў літаратурную кампанію дзеля аганьбавання аднаго з самых папулярных антычных аўтараў. У прыватнасці, Напалеон загадаў друкаваць артыкулы з крытыкай Тацыта як гісторыка і пісьменніка, а таксама патрабаваў вынятку яго складанняў са школьнага курса. Паводле яго думкі, Тацыт быў адсталым кансерватарам, які не захацеў прыняць прагрэсіўную для свайго часу імперскую форму кіравання[257]. Пляменнік Банапарта Напалеон III, які шмат займаўся вывучэннем рымскай гісторыі, таксама крытыкаваў выкрывальніка імператараў-тыранаў. Пры ім прыхільнікі імператара выступалі ў друку, імкнучыся давесці няправасць ацэнак рымскага аўтара[258]. Зрэшты, яго працягвалі шанаваць інтэлектуалы. Асабліва добра яго ведалі ў Германіі. Карл Маркс і Фрыдрых Энгельс высока ацэньвалі Тацыта і неаднаразова звярталіся да яго складанняў. У прыватнасці, у класічнай працы Энгельса «Паходжанне сям’і, прыватнай уласнасці і дзяржавы[ru]» вельмі шмат спасылак на «Германію»[259][260]. Складанні гісторыка выкарыстоўвалі таксама Георг Гегель, Фрыдрых Ніцшэ, Макс Вебер[260].

Да Тацыта звяртаўся Мікалай Карамзін падчас працы над «Гісторыяй дзяржавы расійскай»[261]. Аляксандр Пушкін уважліва чытаў Тацыта і натхняўся ім падчас напісання «Барыса Гадунова», а сярод нататак паэта ёсць «Заўвагі на „Аналы“ Тацыта»[261][262]. У іх Пушкін не гэтулькі зважаў на мову гэтага аўтара, колькі знаходзіў супярэчнасці ў паведамляных ім фактах, а таксама звяртаўся да аналізу гісторыка-культурнага кантэксту эпохі. У Расіі рэвалюцыйнае тлумачэнне ідэй Тацыта натхняла дзекабрыстаў[263] і Аляксандра Герцэна. Апошні зваў яго «неабсяжна вялікім» і ў 1838 годзе напісаў пад яго ўплывам невялікую працу «З рымскіх сцэн»[264].

Уплыў у Германіі

Дзякуючы таму, што складанні Тацыта ўтрымвалі нямала геаграфічных і этнаграфічных апісанняў германскіх тэрыторый, яны нярэдка выкарыстоўваліся для даследавання старажытнай гісторыі Германіі.

Нягледзячы на досыць актыўнае выкарыстанне ў эпоху каралінгскага адраджэння, пасля Тацыт быў практычна забыты ў Германіі аж да XV стагоддзя, калі італьянскія гуманісты сталі ўважліва вывучаць яго рукапісы. 31 жніўня 1457 года кардынал Энеа Сільвіа Пікаламіні, па хуткім часе сталы татам рымскім пад імем Пія II, атрымаў ліст ад сакратара біскупа Майнца Марціна Майра (ням.: Martin Mair)[265]. Майр агучыў пашыраную ў народзе незадаволенасць палітыкай каталіцкай царквы[265]. У Германіі праводзілі паралелі паміж бягучай сітуацыяй і часамі Рымскай імперыі, а царкоўную дзесяціну параўноўвалі з выплатай падаткаў. Менавіта з-за рымлянаў, меркавалі там, іх вялікая краіна прыйшла ў заняпад. У адказ Пікаламіні напісаў трактат, дзе на матэрыяле «Германіі» Тацыта паказваў дзікае і ганебнае мінулае германцаў (для гэтага ён адабраў толькі негатыўныя іх характарыстыкі ў Тацыта[265]) і прагрэс, якога яны дамагліся дзякуючы Рыму[266][267]. Гэта складанне хутка пашырылася ў Германіі, але сваёй мэты не дасягнула. Яно было ўспрынята як правакацыя і толькі ўзмацніла антыітальянскія і антыпапскія настроі[266]. І ўсё ж, дзякуючы Пікаламіні ў Германіі наноў адкрылі складанні Тацыта — найважнейшыя крыніцы па гісторыі сваіх продкаў[268].

У 1500 годзе нямецкі гуманіст Конрад Цэльтыс[ru] паказаў на недастатковасць ведаў пра старажытных германцаў і заклікаў збіраць і шырыць усе даступныя сведчанні пра іх[269]. Зрэшты, Цэльтыс быў ужо знаемы з «Германіяй» — пры занятку кафедры ўніверсітэта ў Інгальштаце ў 1492 годзе ён сказаў прамову, у грунце якой ляжала гэта складанне[223]. Даведаўшыся пра «Германію» ад Пікаламіні, Цэльтыс вывучыў гэта складанне і стаў шырыць процілеглы пункт погляду на жыццё даўнейшых германцаў[267]. Дзякуючы Пікаломіні і Цэльтысу «Германія» Тацыта пачала актыўна друкавацца на нямецкамоўных землях[кам. 17], а ў 1535 годзе Якаб Міцыл (Мельцар)[en] пераклаў гэта складанне на нямецкую мову[269]. З падачы Цэльтыса гуманіст Ульрых фон Гутэн у пачатку XVI стагоддзі звярнуўся да складанняў Тацыта для стварэння ідэалізаванай выявы старажытных германцаў. У адрозненне ад Пікаламіні, ён падкрэсліў не негатыўныя характарыстыкі германцаў, а толькі пазітыўныя. На грунце «Германіі», «Аналаў», а таксама невялікай «Гісторыі» рымскага аўтара Валея Патэркула[ru] фон Гутэн стварыў ідэалізаваную выяву правадыра германскага племя херускаў Армінія, які разбіў рымлянаў у Тэўтабургскім лесе[223][228]. Нямецкі гуманіст сцвярджаў, што Арміній — больш таленавіты палкаводзец, чым Сцыпіён, Ганібал і Аляксандр Македонскі[267]. Дзякуючы фон Гутэну Арміній стаў лічыцца нацыянальным героем Германіі, і выява змагар за свабоду свайго народа супраць Рыма згуляла значную ролю ў станаўленні германскага нацыянальнага руху[228]. Трактоўку фон Гутэнам Армінія падтрымаў ініцыятар Рэфармацыі Марцін Лютэр, які выказаў здагадка, што Arminius — перакручаная форма германскага імя Hermann[267]. Некаторы час напачатку XVI стагоддзя папулярнымі былі шавіністычныя трактоўкі складанняў Тацыта, што сцвярджалі вячыстая перавага германцаў над рымлянамі[270]. Такім чынам, невялікае складанне рымскага гісторыка атрымала актуальнасць у сувязі са станаўленнем германскага нацыянальнага руху і пачаткам Рэфармацыі[271].

Тацыт. Германія, 4

«Сам я далучаюся да думкі тых, хто мяркуе, што плямёны, якія насяляюць Германію, што ніколі не падпадалі змешванню праз шлюбы з якімі-небудзь іншапляменнікамі, спрадвеку складаюць адменны, захавалы спрадвечную чысціню і толькі на сябе самага падобны народ. Адсюль, нягледзячы на такі лік людзей, усім ім уласцівае тое ж аблічча: цвёрдыя блакітныя вочы, русыя валасы, высокія целы, здольныя толькі да кароткачасовага высілку; разам з тым ім бракуе цярплівасці, каб зацята і напружана працаваць, і яны зусім не выносяць смагі і спёкі, тады як непагадзь і глеба прызвычаілі іх лёгка перажываць холад і голад».

У XVII стагоддзі тэма супрацьстаяння з Рымам больш не была гэтак актуальнай, і ўвага да Тацыта ў Германіі трохі саслабла. Змянілася і сфера выкарыстання «Германіі» ў літаратуры: запісаныя Тацытам сведчанні пра даўнейшых германцаў выкарыстоўваліся ўжо паўсюдна — ад драматычных і сатырычных твораў да лінгвістычных трактатаў[272]. Да рымскага гісторыка актыўна звярталіся філосафы Іаган Гердэр і Іаган Фіхтэ[273], а ў пачатку XIX стагоддзі ідэолагі нямецкага нацыяналізму Эрнст Морыц Арнт[ru] і Фрыдрых Людвіг Ян[ru] будавалі свае ідэалізаваныя карціны жыцця даўнейшых германцаў на глебе апісанняў Тацыта. Арнт, у прыватнасці, прыпісваў немцам многія дадатныя рысы, якія Тацыт прыпісаў даўнейшым германцам. Ён таксама сцвярджаў, што сучасныя немцы захавалі значна больш рыс сваіх гераічных продкаў, чым усе іншыя еўрапейскія народы ўспадкавалі ад сваіх прабацькоў[274]. Пры дзяржаўнай падтрымцы быў пабудаваны помнік Армінію, чыё будаванне натхніў помнік Верцынгетарыгу пад Алезіяй[275]. Па французскім узоры[кам. 18] ў Германіі пачалося мэтнае археалагічнае вывучэнне мясцовасцей, апісаных Тацытам[276]. Большасць даследаванняў ідэалізавалі германцаў і мінулае ў цэлым, а некаторыя навукоўцы звярталіся да Тацыта ў спробах рэканструяваць спрадвечны нямецкі Volksgeist — «народны дух»[276]. З часам атрымала вялікае шыранне ідэя пра ўнікальнасць германцаў і іх перавагу над іншымі народамі Еўропы[276].

Дзякуючы таму, што ў нямецкім нацыянальным руху пашырылася аднабаковая трактоўка «Германіі» як складання, апісвальнай вартасці даўнейшых германцаў, «Германія» нярэдка прыцягвалася ідэолагамі нацыянал-сацыялізму ў 1930-я гады. Найболей актыўным чалавекам, які шырыў і прыстасоўваў яго для патрэб нацыянал-сацыялізму, быў рэйхсфюрар СС Генрых Гімлер. Упершыню ён прачытаў «Германію» ў маладосці і быў ёй узрушаны[277]. Пасля свайго ўзвышэння ён усяляк прапагандаваў дадатныя характарыстыкі германцаў у Тацыта[277], а ў 1943 годзе накіраваў у Італію кіраўніка аддзела «Анэнэрбэ» Рудольфа Тыля для вывучэння «Codex Aesinas» — адной з найстаражытнейшых рукапісаў «Германіі»[278]. Адменнай папулярнасцю карыстаўся фрагмент пра захаванне германцамі расавай чысціні (гл. злева); гэта назіранне рымскага гісторыка служыла адной з асноў новай «антрапалогіі»[279]. Так, у 30-я гады спецыяліст па расавай тэорыі Ганс Гюнтэр[ru] лічыў гэта сведчаннем клопату старажытных германцаў пра захаванне расавай чысціні[278], што ўзгаднялася з прыняццем у 1935 годзе Нюрнбергскіх расавых законаў[ru]. Знаёмства з назіраннямі Тацыта пра ўзаемасувязь расавай чысціні і ваеннага гераізму выяўляецца ў Х’юстана Сцюарта Чэмберлена[ru], Альфрэда Розенберга і Адольфа Гітлера[279]. Іншыя тлумачэнні Тацыта не віталіся: калі ў 1933 годзе кардынал Міхаэль фон Фаўльхабер[ru] звярнуўся да вернікаў з навагоднім лістом, выкарыстоўваючы довады Пікаламіні пра варварства старажытных германцаў, яго аддрукаваную прамову спальвалі на вуліцах чальцы «Гітлерюгенда», а ў бок яго рэзідэнцыі двойчы стралялі[277].
.

Навуковае вывучэнне Тацыта

Навуковае вывучэнне складанняў

• Гастон Буасье[ru] (1823—1908) — даследчык творчасці Тацыта і аўтар манаграфіі пра яго
• Васіль Іванавіч Мадэстаў[ru] (1839—1907) — аўтар манаграфіі пра Тацыта
• Рональд Сайм (1903—1989) — аўтар двухтамовай манаграфіі і шэрага артыкулаў пра Тацыта

У XVI стагоддзі Беат Рэнан упершыню ўжыццявіў выданне складанняў Тацыта з філалагічнымі каментарамі. У ім ён супрацьстаяў модным у той час спробам выкарыстоўваць складанні рымскага гісторыка ў нямецкай публіцыстыцы. У прыватнасці, публіцысты знайшлі ўсім сучасным германскім землям адпаведнасці ў выглядзе плямён старажытных германцаў, што Рэнан паставіў пад сумнеў[270]. Вялікую вядомасць, аднак, атрымалі каментаваныя выданні Тацыта аўтарства вядомага філолага Юста Ліпсія — менавіта яго звычайна лічаць першым даследчыкам творчасці Тацыта242 />. Ліпсій прапанаваў не менш за тысячу эмендацый (выпраўленняў, заснаваных на вывучэнні розначытанняў ва ўсіх рукапісах, з мэтай выключыць памылкі сярэднявечных перапісчыкаў і аднавіць арыгінальнае напісанне) да адных толькі «Аналаў», хоць некаторыя з іх ён запазычыў у папярэднікаў[230].

У 1734 годзе Шарль Мантэск’ё напісаў невялікі трактат «Развагі пра прычыны велічы і заняпаду рымлянаў». У гэтым складанні французскі асветнік крытычна падышоў да звестак гісторыка і, супаставіўшы яго інфармацыю з іншымі крыніцамі, прыйшоў да высновы пра яго прадузятасць[280]. Вальтэр пайшоў яшчэ далей у ацэнцы суб’ектыўнасці Тацыта і лічыў яго публіцыстам, да звестак якога варта ставіцца скептычна[281]. У XIX стагоддзі ідэі пра другаснасць творчасці Тацыта атрымалі ў Еўропе вялікае шыранне[258]. Зазвычай, даследчыкі прызнавалі яго несумнеўныя літаратурныя вартасці, але адмаўлялі яго майстэрства гісторыка[258]. Тэадор Момзен скрытыкаваў яго ўрыўкавыя, няпэўныя і супярэчлівыя звесткі пра ваенныя кампаніі і назваў Тацыта «самым неваенным з гісторыкаў»[170]. Невысока ацэньваў яго і французскі гісторык Амедэй Цьеры[ru], які падкрэсліваў велізарную важнасць Рымскай імперыі для еўрапейскай гісторыі і скептычна падышоў да Тацыта, які крытыкаваў імператараў[282]. Зрэшты, існавалі і больш высокія яго ацэнкі як гісторыка (у прыватнасці, Гастон Буасье лічыў яго праўдзівым аўтарам, хоць і прызнаваў некаторую яго прадузятасць)[258].

У Расійскай імперыі вывучэннем Тацыта займаліся Д. Л. Крукаў[283], І. У. Цвятаеў[ru][284], В. І. Мадэстаў[285], М. П. Драгаманаў[286], І. М. Грэўс[287](зрэшты, яго выніковая манаграфія пра Тацыта выйшла толькі пасмяротна, у 1946 годзе, а ў 1952 годзе яе пераклалі на нямецкую мову[288]). В. І. Мадэстаў даводзіў безгрунтоўнасць крытычнай традыцыі, што абніжала значэнне рымскага гісторыка як арыгінальнага і годнага даверу аўтара, сцвярджаў яго бесстароннасць, а пазней выдаў поўны пераклад яго складанняў, які захоўваў сваю каштоўнасць і праз стагоддзе[285][287]. М. П. Драгаманаў, наадварот, крытыкаваў прадузятасць Тацыта, які, паводле яго думкі, быў залішне прадузяты ў дачыненні імператара Тыберыя[286]. І. М. Грэўс падкрэсліваў яго майстэрства ў абвінавачанні заган свайго часу, у апісанні бітваў (пар. з ацэнкай Момзена) і ў дзелавітасці апісанні, упікаў у адсутнасці адзіных крытэрыяў усталявання праўды[288], але пры гэтым прызнаваў яго ў цэлым непрадузятым і праўдзівым, схільным да аналізу шэрага крыніц[289].

У пачатку XX стагоддзя з назапашаннем і развіццём гістарыяграфіі крытычная традыцыя стала вызначаць стаўленне да Тацыта. Ацэнкі гісторыкам першых рымскіх імператараў пачалі разглядацца як неаб’ектыўныя практычна паўсюдна. Асабліва ярка гэта тэндэнцыя выявілася ў асвятленні кіравання Тыберыя[134][290]. Даследчыкі ўпікалі яго ў тым, што ў апісанні кіравання гэтага імператара Тацыт знаходзіўся пад вырашальным уплывам некалькіх складанняў апазіцыйна наладжаных папярэднікаў[291]. Апроч таго, Тацыту ставілі ў віну адлюстраванне не гістарычнай рэальнасці, а ўласных уяўленняў пра яе, а таксама паказвалі на актыўнае выкарыстанне ім рытарычных прыёмаў для падтрымкі сваёй пазіцыі[291].

У другой палове XX стагоддзя з’явілася некалькі буйных абагульняльных прац, прысвечаных Тацыту. Двухтамовая кніга Рональда Сайма «Тацыт», выдадзеная ў 1958 годзе, хутка заваявала прызнанне ў якасці фундаментальнай не толькі пра самага гісторыка, але і пра яго час. Гэта праца стала таксама лічыцца адным з узораў таго, як след вывучаць жыццё і творчасць аўтара ў гісторыка-культурным кантэксце[292]. Гэта праца таксама паказвае, наколькі Сайм — адзін з найбуйнейшых антыкаведаў XX стагоддзя — знаходзіўся пад уплывам Тацыта[292]. Апроч Сайма, манаграфічныя даследаванні выдалі Кларанс Мандэл, Эторэ Параторэ, Рональд Марцін, П’ер Грымаль[ru], Рональд Мёлер, Рыянон Эш. Апроч таго, у 1968 годзе венгерскі навуковец Іштван Боржак[de] напісаў грунтоўны артыкул пра яго для 11-га дадатковага тома энцыклапедыі Паўлі-Вісава[293]. У гэты перыяд большасць навукоўцаў прызнала несумнеўныя вартасці Тацыта як літаратара і як гісторыка, аднак часцяком яго ацэнка кіравання Тыберыя працягвала лічыцца неаб’ектыўнай[294].

Спрэчкі пра сапраўднасць складанняў

Неўзабаве пасля шырання прац Тацыта ў Еўропе ў даследчыкаў з’явіліся сумневы пра сапраўднасць «Дыялогу пра прамоўцаў», бо гэта складанне моцна адрозніваецца па стылі ад іншых прац гісторыка. Яшчэ ў XVI стагоддзі Беат Рэнан і Юст Ліпсій упершыню паставілі над сумнеў аўтарства Тацыта[295][296]. Крытыка засноўвалася на стылістычных адрозненнях паміж «Дыялогам» і іншымі творамі Тацыта (па стылі складанне падобна на дыялогі Цыцэрона[35]), з-за якіх аўтарства «Дыялога» прыпісвалася Квінтыліяну, Светонію або ж Плінію Малодшаму. Зрэшты, заўважна адрозны стыль можа быць растлумачаны жанравымі адрозненнямі (асноўную частку твора займае прамая мова)[296]. У наш час палеміка пра сапраўднасць «Дыялогу» завершана, і Тацыт лічыцца яго аўтарам практычна ўсімі навуковымі філолагамі[295][296][297].

Прыналежнасць Тацыту вялікіх гістарычных складанняў доўгі час не падпадала пад сумнеў. Адным з першых, хто ўсумніўся ў сапраўднасці гэтых прац, быў Вальтэр[298], хоць французскі асветнік абмежаваўся толькі здагадкай. Новыя спробы аспрэчыць аўтарства Тацыта з’явіліся ўжо ў XIX стагоддзі пад уплывам традыцыі гіперкрытыкі крыніц і, перадусім, школы Бартольда Нібура[ru]. Пры гэтым усе спробы давесці падробленасць складанняў Тацыта былі зроблены не гісторыкамі, а публіцыстамі. У 1878 годзе брытанскі пісьменнік Джон Уілсан Рос выпусціў працу «Тацыт і Брачаліні: Аналы, створаныя ў пятнаццатым стагоддзі» (англ.: Tacitus and Bracciolini: the Annals forged in the Fifteenth Century), у якой сцвярджаў, што складанні Тацыта — гэта падробка, выкананая італьянскім гуманістам Поджа Брачаліні (Брачаліні адшукаў у манастырах Італіі і Германіі шэраг рукапісаў лацінскіх аўтараў, у тым ліку і складанні Карнелія Тацыта, падрабязней[298]. У 1890 годзе французскі пісьменнік Палідор Гашар[fr] выдаў складанне «Пра арыгінальнасць Аналаў і Гісторыі Тацыта» (фр.: De l’authenticite des Annales et des Histoires de Tacite), у якім паўтарыў асноўныя думкі Роса ў больш разгорнутай форме[298]. Хоць абодва гэтыя складанні выклікалі некаторую цікавасць у грамадстве, навуковай супольнасцю яны не ўспрымаліся сур’езна. Да сярэдзіны XX стагоддзя яны былі адпрэчаны абсалютнай большасцю даследчыкаў[299].

Тацыт пра хрысціянства

У кнізе XV «Аналаў» Тацыт надае адзін абзац апісанню пераследаў і пакаранняў смерцю хрысціянаў пры Нероне. Ужо ў час Вялікага пажару Рыма ў 64 годзе імператар пачаў шукаць вінаватых, і ў якасці ахвярных казлоў яго выбар упаў на хрысціян Рыма.

«Але ні сродкамі чалавечымі, ні шчодрасцямі прынцэпса, ні зваротам за спрыяннем да божышчаў немагчыма было спыніць пагалоску, якая ганьбіць яго [Нерона], што пажар быў уладкаваны па яго загадзе. І вось Нерон, каб падужаць чуткі, падшукаў вінаватых і пакараў смерцю тых, хто сваімі брыдотамі наклікаў на сябе ўсеагульную нянавісць і каго натоўп зваў хрысціянамі. Хрыста, ад імя якога паходзіць гэта назва, караў смерцю пры Тыберыю пракуратар Понцій Пілат; прыгнечаныя на час гэтыя шкодныя забабоны сталі зноў прарывацца вонкі, і не толькі ў Іўдзеі, адкуль пайшла гэта згуба, але і ў Рыме, куды адусюль сцякаецца ўсё найболей гнюснае і ганебнае і дзе яно знаходзіць прыхільнікаў. Такім чынам, спачатку былі схоплены тыя, хто адкрыта прызнаваў сябе прыналежнымі да гэтай секты, а потым па іх указаннях і вялікае мноства іншых, абвінавачаных не гэтулькі ў ліхадзейскім падпале, колькі ў нянавісці да рода людскога. Іх змярцвенне суправаджалася здзекаваннямі, бо іх апраналі ў шкуры дзікіх звяроў, каб яны былі разадраны да смерці сабакамі, крыжавалі на крыжах, ці вырачаных на смерць у агні падпальвалі з наступам цемры дзеля начнога асвятлення. Для гэтага гледзішча Нерон падаў свае сады; тады ж ён даў выставу ў цырку, падчас якой сядзеў сярод натоўпу ў адзенні возніка ці кіраваў запрэжкай, беручы ўдзел у спаборніцтве калясніц. І хоць на хрысціянах ляжала віна і яны заслугоўвалі самай суровай кары, усё ж гэтыя жорсткасці абуджалі спачуванне да іх, бо здавалася, што іх вынішчаюць не ў выглядах грамадскай карысці, а з прычыны крыважэрнасці аднаго Нерона»[300].

У канцы XIX стагоддзя ў вывучэнні гісторыі рэлігіі склаліся два кірункі — міфалагічны[ru] і гістарычны. Навукоўцы, якія працавалі пад уплывам міфалагічнай школы, адмаўлялі гістарычнасць Ісуса, а сведчанні пра яго і хрысціянаў у рымскіх аўтараў I—II стагоддзяў н. э., зазвычай, лічылі ўстаўкамі сярэднявечных манахаў-перапісчыкаў. У прыватнасці, нямецкі навуковец Артур Дрэўс[ru] лічыў згадванне Тацытам Хрыста пазнейшай падробкай[301]. Аднак высновы міфалагічнай школы былі падвергнуты крытыцы, і да 1940-га года яна галоўным чынам страціла ўплыў у заходняй гістарыяграфіі[302]. У савецкай гістарычнай навуцы ўяўленні, падобныя з высновамі міфалагічнай школы, захоўвалі ўплыў і пазней, да ўвядзенння ў зварот Кумранских рукапісаў[ru].

Навукоўцы, якія працавалі ў рамках гістарычнай школы, паспрабавалі выняць максімум інфармацыі з параўнальна невялікага пасажу Тацыта. Гэта стала магчымым у выніку доваду арыгінальнасці гэтага фрагмента Тацыта; у сучаснай гістарыяграфіі прынята лічыць аповед рымскага гісторыка праўдзівым[303][304]. У 1902 годзе філолаг Георг Андрэсен выказаў дапушчэнн, што ў арыгінале рукапісу «Медыцэйская II» — адзіным, у якой захаваўся гэты фрагмент — слова, што пазначае хрысціянаў, спрадвечна было напісана па-іншаму, а потым выпраўлена. Паводле яго назіранняў, паміж літарамі i і s у слове christianos знаходзіцца незвычайна вялікі разрыў (гл. справа), што нехарактэрна для сярэднявечных перапісчыкаў — яны імкнуліся эканоміць дарагі пергамент. Пазней з дапамогай вывучэння арыгінала манускрыпта пад ультрафіялетавымі праменямі было ўсталявана, што спачатку ў рукапісы было напісана chrestianos, але потым літару e выправілі на i. Пры гэтым імя самага Хрыста ў манускрыпце адназначна паказана як Christus[304]. Сучасныя выданні тэксту Тацыта і даследаванні звычайна паўтараюць арыгінальнае чытанне рукапіса (chrestianos, але Christus)[305]. Прычына розначытання застаецца нявысветленай.

Нямала літаратуры прысвечана разбору пытанняў пра сувязь Вялікага пажару з пераследамі хрысціянаў Неронам, магчымасці дачынення хрысціянаў да падпалаў, а таксама юрыдычным падставам для пакарання смерцю хрысціянаў[304]. Нарэшце, існуюць і розныя варыянты разумення асобных слоў фрагмента[306].

Заўвагі

Каментарыі

1. ↑ Імператар Тацыт заяўляў пра тое, што ён з’яўляецца нашчадкам гісторыка.
2. ↑ Усынаўленне дзеючым імператарам азначала, што Траян стане спадчыннікам Нервы.
3. ↑ Historiae — назоўны склон, множны лік, то бок «Гісторыі», аднак у лацінскай мове так маглі зваць адзінае гістарычнае складанне ў некалькіх частках.
4. ↑ Значэнне тэрміна «virtus» у лацінскай мове больш шырокае і ўключае значэнні, злучаныя як з ваярскім гераізмам, так і з маральнымі якасцямі.
5. ↑ С. І. Кавалёў (с. 468) так абгрунтоўвае адсутнасць іншых твораў Тацыта паміж «Дыялогам» і «Агрыкалам»: «…працяглы перапынак тлумачыцца тым, што ў кіраванне Даміцыяна (81 — 96 гг.) кожная магчымасць вольнай літаратурнай творчасці была выключана».
6. ↑ Прыкладам, у «Гісторыі» ён крытыкуе Луцыя Вергінія Руфа, хоць у 97 годзе ён прамовіў ухвальную прамову на яго пахаваннях.
7. ↑ С. І. Сабалеўскі (с. 258) сцвярджае, што існаванне толькі 16 кніг «Аналаў» — гэта агульнапрынятая думка. Аднак яго высновы засноўваюцца на даследаванні рукапісу «Медыцэйская II». Пры гэтым не ўлічваецца, што пры існаванні толькі 16 кніг «Аналаў» апошнія два гады кіравання Нпрона павінны быць выкладзены незвычайна коратка.
8. ↑ Жанр палітычнага памфлета быў пашыраны ў Рыме пачынаючы з I стагоддзя да н. э.; гл. напр.: Горенштейн В. О. Гай Саллюстий Крисп // Гай Саллюстий Крисп. Сочинения. — М.: Наука, 1981. — С. 150: «Памфлет як літаратурная форма нярэдка выкарыстоўваўся ў палітычным жыцці Рыма. Першым вядомым нам памфлетам быў ліст Цыцэрона да Пампея, пасланы ў Азію».
9. ↑ Асноўнае значэнне слова sinister — левы; у Тацыта выкарыстоўваецца ў значэнні «варожы» і «неспрыяльны».
10. ↑ Асноўнае значэнне слова cura — клопат, апека, старанне, высілак; scriptura — надпіс, запіс; у Тацыта абодва словы выкарыстоўваюцца ў значэнні «кніга».
11. ↑ У класічнай лацінскай мове torpedo — вугор, электрычны скат.
12. ↑ Стывен Оўклі (с. 197) паясняе: «У найболей выяўным разуменні рымляне паўстаюць як разбойнікі з вялікай дарогі, людзі, чые бязмежныя жаданні спусташаюць свет; аднак некаторыя тэрміны могуць быць выкарыстаны ў эратычным кантэксце: рымляне гвалтуюць увесь свет». Арыгінал: «In the most obvious reading of the passage the Romans are viewed as violent highwaymen (raptores, auferre, rapere), men whose unbridled appetites (satiaverit, pari adfectu, concupiscunt) empty the world (defuere, solitudinem); but raptor, consupisco and satio may be used also in erotic contexts: the Romans rape the world».
13. ↑ Доўгі час у Старажытным Рыме гады ў Рыме пазначалі па імёнах двух консулаў — прыкладам, «консульства Гая Юлія Цэзара і Марка Кальпурнія Бібла[ru]» (59 год да н. э.). Вядомая эпоха «ад заснавання Рыма» (753 да н. э.[ru]) была прапанавана толькі ў I стагоддзі да н. э. Маркам Тэрэнцыем Варонам[ru]. Тацыт працягвае традыцыі аналістаў[ru], хоць консулы больш не валодалі рэальнай уладай.
14. ↑ Пад «старымі сенатарамі» разумеюцца тыя, чые продкі самі засядалі ў сенаце, пад «новымі» — тыя, хто ўзвысіўся ўжо пры імператарах.
15. ↑ Цытата: «Тацыт меркаваў, што яго выяўна асуджальнага апісання было досыць, каб наладзіць чытачоў супраць яўрэяў» (з. 92); «Для таго, каб апраўдаць поўнае разбурэнне храма, яўрэі павінны былі паўстаць як народ пагарджаны з самага паходжання, і Тацыт выканаў заданне бліскуча» (с. 94). Арыгінал: «Tacitus assumed that his explicitly deprecating description was enough to turn his readers against the Jews (pulsis cultoribus — obtinuere terras)» (P. 92); «In order to justify the total destruction of the temple, the Jews must appear as a despicable people from their very origins, and Tacitus fulfilled his task brilliantly» (P. 94).
16. ↑ Тацыт (Гісторыя, V, 7) дапушчае, што Садом і Гамора былі знішчаны нябесным агнём, але мяркуе, што бясплоднасць наваколля злучана з выпарэннямі Мёртвага мора. Арозій (Гісторыя супраць паганцаў, I, 5) настойвае на версіі кнігі Быцця пра тое, што гарады, «без сумневу, згарэлі ў кару за грахі», а бясплоднасць зямлі — яшчэ адзін вынік боскай кары.
17. ↑ Калі да 1500 года «Германію» на нямецкамоўных землях надрукавалі толькі адзін раз (у Нюрнбергу ў 1476 годзе), то ўжо ў першае дзесяцігоддзе XVI стагоддзя гэта складанне пачало выдавацца вельмі часта; гл. Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 285—286: «…пачынаючы з першага выдання ў Балонні ў 1472 годзе, на працягу амаль трох дзесяцігоддзяў, „Германія“ заставалася „італьянскай“ справай (з выняткам выдання ў Нюрнбергу ў 1476 годзе); але з’яўленне працы Цэльтыса ў 1500 годзе стала паваротным пунктам, і ў наступныя дзесяцігоддзі „Германія“ друкавалася пераважна ў германамоўных краінах». Арыгінал: «…starting with the editio princeps in Bologna in 1472, for almost three decades the Germania remained an ‘Italian’ affair (with the exception of Nuremberg in 1476); but the appearance of Celtis’ edition in 1500 marked a turning point, and in subsequent decades the Germania was printed mostly in German-speaking countries».
18. ↑ Напалеон III актыўна заступаўся даследаванням гісторыі Старажытнага Рыма, у тым ліку і вывучэнню падзей Гальскай вайны; гл. Benario H. W. Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 170: «…французскі імператар быў адказны за археалагічнае вывучэнне многіх аспектаў бітваў і кампаній, апісаных Цэзарам…». Арыгінал: «…the French Emperor had been responsible for the archaeological investigation of many aspects and sites of the battles and campaigns described by Caesar…».

Выкарыстаная літаратура і крыніцы

1. 1 2 (unspecified title) — вып. 49.
2. ↑ Tacitus // SNAC — 2010. Праверана 9 кастрычніка 2017.
3. ↑ Publius Tacitus // The Fine Art Archive — 2003.
4. ↑ Правільны лацінскі націск, аднак у беларускім вымаўленні часта сустракаецца не зусім дакладная форма Тацы́т, на якую, імаверна, паўплывала французскае вымаўленне
5. 1 2 3 4 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 242
6. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 54
7. ↑ Borghesi B. Oeuvres complètes de Bartolomeo Borghesi. Vol. 7. — Paris: Imprimerie Impériale, 1872. — P. 322
8. ↑ Гревс И. М. Тацит. — М.—Л., 1946. — С. 14
9. 1 2 Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 63
10. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 63
11. 1 2 3 Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1194
12. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 243
13. ↑ Borzsak I. P. Cornelius Tacitus // Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. — Bd. S XI. — Stuttgart: J. B. Metzler, 1968. — Sp. 376: тэкст на нямецкай
14. ↑ (Plin. N. H., VII, 16 (76)) Пліній Старэйшы. Натуральная гісторыя, VII, 16 (76)
15. 1 2 Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 55
16. ↑ Birley A. R. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 233
17. ↑ The Natural History. Pliny the Elder. Translation and comments by John Bostock, H. T. Riley. — London: Taylor and Francis, 1855. — VII, 16 (76)
18. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 59
19. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 2. — Oxford, 1958. — P. 615
20. ↑ Barrett A. A. Introduction // Tacitus. The Annals. The Reigns of Tiberius, Claudius and Nero. — Oxford: Oxford University Press, 2008. — P. IX
21. ↑ Gibson B. The High Empire: AD 69—200 // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — P. 72
22. 1 2 Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 60
23. ↑ Townend G. Literature and society // Cambridge Ancient History. Vol. X.: The Augustan Empire, 43 BC — AD 69. — P. 908
24. ↑ Woolf G. Literacy // Cambridge Ancient History. Vol. XI.: The High Empire, AD 70—192. — P. 890
25. 1 2 Syme R. Tacitus. Vol. 2. — Oxford, 1958. — P. 797
26. 1 2 Syme R. Tacitus. Vol. 2. — Oxford, 1958. — P. 798
27. ↑ de Vaan M. Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages. — Leiden—Boston: Brill, 2008. — P. 604—605
28. 1 2 Gordon M. L. The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies. — Vol. 26, Part 2 (1936). — P. 145
29. ↑ Gordon M. L. The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies. — Vol. 26, Part 2 (1936). — P. 150
30. ↑ Birley A. R. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 233—234
31. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 57
32. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 2. — Oxford, 1958. — P. 806
33. 1 2 3 Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 58
34. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 2. — Oxford, 1958. — P. 614
35. 1 2 Тацит // Античные писатели. Словарь. СПб.: «Лань», 1999. — 448 с.
36. ↑ Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 206
37. ↑ (Plin. Ep., VII, 20) Пліній Малодшы. Письма, VII, 20
38. 1 2 3 Birley A. R. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 234
39. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 62
40. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 64
41. 1 2 Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 64
42. 1 2 3 4 Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 208
43. 1 2 3 Тацит, Корнелий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона
44. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 65
45. ↑ Грант М. Римские императоры. — М.: Терра—Книжный клуб, 1998. — С. 79
46. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 66
47. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 68
48. ↑ (Tac. Ann., XI, 11) Тацит. Анналы, XI, 11
49. ↑ ‘Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 209
50. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 69-70
51. ↑ (Tac. Agr., 45) Тацит. Агрикола, 45
52. 1 2 3 4 Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 70
53. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 79
54. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 68
55. ↑ Birley A. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 235
56. ↑ Borzsak I. P. Cornelius Tacitus // Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. — Bd. S XI. — Stuttgart: J. B. Metzler, 1968. — Sp. 387: тэкст на нямецкай
57. 1 2 Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 71
58. ↑ Birley A. R. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. — Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 238
59. ↑ ‘Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 72
60. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 73
61. ↑ (Hom. Il. 42) Гамер. Іліяда, 42
62. ↑ (Cass. Dio, LXVIII, 3) Дыян Касій. История, LXVIII, 3
63. ↑ Тронский И. М. Корнелий Тацит // Публий Корнелий Тацит. Анналы. Малые произведения. История. Т. 2. — М.: Ладомир, 2003. — С. 773
64. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1195
65. 1 2 Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 71
66. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 78
67. 1 2 3 Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 72
68. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 244
69. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 75
70. 1 2 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 245
71. 1 2 3 4 Breisach E. Historiography: Ancient, Medieval, and Modern. 3rd Ed. — Chicago: Chicago University Press, 2007. — P. 66
72. ↑ Breisach E. Historiography: Ancient, Medieval, and Modern. 3rd Ed. — Chicago: Chicago University Press, 2007. — P. 63
73. ↑ Breisach E. Historiography: Ancient, Medieval, and Modern. 3rd Ed. — Chicago: Chicago University Press, 2007. — P. 65
74. 1 2 Ash R. Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 87
75. ↑ Birley A. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 239
76. ↑ (Tac. Agr. 3) Тацит. Агрикола, 3
77. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 108
78. ↑ Birley A. R. The Agricola // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 48
79. 1 2 3 4 Woodman A. J. Tacitus and the contemporary scene // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 31
80. ↑ Mellor R. The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 78
81. 1 2 Чистякова Н. А., Вулих Н. В. История античной литературы. — Л.: ЛГУ, 1963 — С. 411
82. ↑ Гаспаров М. Л. Греческая и римская литература I в. н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — С. 483
83. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 109
84. 1 2 3 Mellor R. The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 143
85. ↑ Тронский И. М. История античной литературы. — Л.: Учпедгиз, 1946. — С. 467
86. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1199
87. ↑ Goodyear F. R. D. Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 643
88. 1 2 Mellor R. The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 145
89. ↑ Stadter P. A. Character in Politics // A Companion to Greek and Roman Political Thought. Ed. by R. K. Balot. — Wiley-Blackwell, 2009. — P. 464
90. 1 2 3 4 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 253
91. 1 2 3 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 252
92. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1200
93. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 144
94. 1 2 Goodyear F. R. D. Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 645
95. ↑ Лосев А. Ф. История античной эстетики. Том V. — М.—Харьков: АСТ—Фолио, 2000. — С. 598
96. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 154
97. 1 2 Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 158
98. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 147
99. 1 2 Лосев А. Ф. История античной эстетики. Том V. — М.—Харьков: АСТ—Фолио, 2000. — С. 597
100. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 246
101. ↑ Ковалёв С. И. История Рима. — Л.: ЛГУ, 1986. — С. 468
102. ↑ Gibson B. The High Empire: AD 69—200 // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — P. 70
103. 1 2 Grant M. Greek and Roman historians: information and misinformation. — London—New York: Routledge, 1995. — P. 19
104. 1 2 Goldberg S. M. The faces of eloquence: the Dialogus de oratoribus // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 74
105. 1 2 Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1198
106. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 152
107. 1 2 3 4 Гаспаров М. Л. Греческая и римская литература I в. н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — С. 484
108. ↑ Ash R. Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 86
109. 1 2 3 Goodyear F. R. D. Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 646
110. 1 2 Mellor R. The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 80
111. ↑ Ash R. Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 89
112. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1202
113. 1 2 Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1201
114. ↑ Ash R. Fission and fusion: shifting Roman identities in the Histories // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 88
115. 1 2 Goodyear F. R. D. Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 647
116. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 258
117. ↑ Бокщанин А. Г. Источниковедение Древнего Рима. — М.: МГУ, 1981. — С. 100
118. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1206
119. 1 2 3 Бокщанин А. Г. Источниковедение Древнего Рима. — М.: МГУ, 1981. — С. 101
120. 1 2 3 4 Goodyear F. R. D. Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 648
121. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1207
122. ↑ Powell J. G. F. Dialogues and Treatises // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — P. 251
123. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 277
124. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 280—281
125. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 281
126. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 283
127. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 277
128. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 276
129. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 273
130. 1 2 Goodyear F. R. D. Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 649
131. 1 2 Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 274
132. ↑ Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 285
133. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1206—1207
134. 1 2 3 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 274
135. 1 2 Goodyear F. R. D. Early Principate. History and biography. Tacitus // The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — P. 644
136. 1 2 3 4 Гаспаров М. Л. Литература европейской античности. Введение. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — С. 309
137. 1 2 3 4 Гаспаров М. Л. Греческая и римская литература I в. н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — С. 469
138. ↑ Mellor R. The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 46
139. ↑ Гаспаров М. Л. Греческая и римская литература I в. до н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — С. 448
140. 1 2 3 Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 213
141. ↑ (Tac. Ann. III, 30) Тацит. Анналы. III, 30
142. ↑ Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 226
143. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1224
144. ↑ Borzsak I. P. Cornelius Tacitus // Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. — Bd. S XI. — Stuttgart: J. B. Metzler, 1968. — Sp. 485: тэкст на нямецкай
145. ↑ Baxter R. T. S. Virgil’s Influence on Tacitus in Books 1 and 2 of the Annals // Classical Philology. — Vol. 67, No. 4 (Oct., 1972). — P. 246
146. ↑ Baxter R. T. S. Virgil’s Influence on Tacitus in Book 3 of the Histories // Classical Philology. — Vol. 66, No. 2 (Apr., 1971). — P. 93-107
147. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 248—249
148. 1 2 3 4 Woodman A. J. Tacitus and the Annals // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XX
149. 1 2 3 4 5 Woodman A. J. Tacitus and the Annals // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XXI
150. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 254
151. 1 2 Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 217
152. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 250
153. ↑ Гаспаров М. Л. Избранные труды в трёх томах. Т. 1. — М.: Языки русской культуры, 1997. — С. 529
154. 1 2 Oakley S. P. Style and language // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 196
155. 1 2 3 4 5 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 283
156. 1 2 3 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 285
157. 1 2 Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1221
158. 1 2 3 Woodman A. J. The translation // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XXII
159. 1 2 3 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 284
160. ↑ Woodman A. J. The translation // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XXIV—XXV
161. 1 2 Oakley S. P. Style and language // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 197
162. 1 2 Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1211
163. 1 2 3 Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1213
164. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1210
165. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1216
166. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1214
167. ↑ Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1215
168. 1 2 3 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 282
169. 1 2 3 Grant M. Greek and Roman historians: information and misinformation. — London—New York: Routledge, 1995. — P. 72
170. 1 2 3 4 Grant M. Greek and Roman historians: information and misinformation. — London—New York: Routledge, 1995. — P. 75
171. ↑ Kapust D. Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 504
172. 1 2 Kapust D. Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 505
173. 1 2 Syme R. Tacitus. Vol. 1. — Oxford, 1958. — P. 547
174. 1 2 3 4 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 264
175. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 263
176. 1 2 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 266
177. ↑ Вержбицкий К. В. Политические взгляды Тацита // История. Мир прошлого в современном освещении. Сборник научных статей к 75-летию со дня рождения профессора Э. Д. Фролова. — СПб.: СПбГУ, 2008. — С. 346
178. ↑ Вержбицкий К. В. Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1. — СПб.: СПбГУ, 2002. — С. 38
179. ↑ Вержбицкий К. В. Политические взгляды Тацита // История. Мир прошлого в современном освещении. Сборник научных статей к 75-летию со дня рождения профессора Э. Д. Фролова. — СПб.: СПбГУ, 2008. — С. 339
180. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 269
181. ↑ Fitzsimons M. A. The Mind of Tacitus // The Review of Politics, Vol. 38, No. 4 (Oct., 1976). — P. 489
182. 1 2 3 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 267
183. ↑ (Tac. Ann. IV, 3) Тацит. Анналы. IV, 3
184. ↑ (Tac. Ann. IV, 3) Тацит. Анналы. VI, 27
185. 1 2 3 4 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 265
186. 1 2 Вержбицкий К. В. Политические взгляды Тацита // История. Мир прошлого в современном освещении. Сборник научных статей к 75-летию со дня рождения профессора Э. Д. Фролова. — СПб.: СПбГУ, 2008. — С. 341
187. 1 2 Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1228
188. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 268
189. ↑ Fitzsimons M. A. The Mind of Tacitus // The Review of Politics, Vol. 38, No. 4 (Oct., 1976). — P. 492
190. ↑ (Tac. Ann. I, 1) Тацит. Анналы. I, 1; пер. А. С. Бобовича
191. 1 2 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 271
192. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 159
193. 1 2 Кроче Б. Теория и история историографии. — М.: Языки русской культуры, 1998. — С. 119
194. 1 2 Грант М. Римские императоры. — М.: Терра—Книжный клуб, 1998. — С. 37
195. ↑ Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. Время. Жизнь. Книги. — М.: Наука, 1981. — С. 160
196. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 272
197. ↑ Davies J. Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 176
198. 1 2 3 Feldherr A. Barbarians II: Tacitus’ Jews // The Cambridge Companion to the Roman Historians. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 315
199. 1 2 3 4 5 Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1227
200. ↑ Грушевой А. Г. Иудеи и иудаизм в истории Римской республики и Римской империи. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. — С. 194; С. 226; С. 230—231
201. ↑ Грушевой А. Г. Иудеи и иудаизм в истории Римской республики и Римской империи. — СПб.: Факультет филологии и искусств СПбГУ, 2008. — С. 230
202. ↑ Yavetz Z. Latin Authors on Jews and Dacians // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 47, H. 1 (1st Qtr., 1998). — P. 90
203. ↑ Yavetz Z. Latin Authors on Jews and Dacians // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 47, H. 1 (1st Qtr., 1998). — P. 92; P. 94
204. 1 2 Чистякова Н. А., Вулих Н. В. История античной литературы. — Л.: ЛГУ, 1963. — С. 412
205. ↑ Дуров В. С. Художественная историография Древнего Рима. — СПб.: СПбГУ, 1993. — С. 98
206. ↑ Benario H. W. Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 165
207. ↑ Davies J. Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 175
208. ↑ Davies J. Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 178
209. ↑ Davies J. Religion in historiography // The Cambridge Companion to the Roman Historians. — Cambridge: Cambridge University Press, 2009. — P. 166
210. 1 2 3 Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1230
211. 1 2 Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — С. 1231
212. 1 2 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 270
213. 1 2 3 Martin R. H. From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 243
214. 1 2 3 4 5 Martin R. H. From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 244
215. 1 2 3 Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 241
216. ↑ Kapust D. Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 507
217. 1 2 Martin R. H. From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 245
218. 1 2 Martin R. H. From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 246
219. ↑ Benario H. W. Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 166
220. 1 2 Martin R. H. From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 247
221. ↑ Martin R. H. From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 242
222. 1 2 Martin R. H. From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 248
223. 1 2 3 Benario H. W. Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 168
224. ↑ The Germania of Tacitus. Ed. by R. P. Robinson. — Hildesheim: Georg Olms Verlag, 1991. — P. 327
225. ↑ The Germania of Tacitus. Ed. by R. P. Robinson. — Hildesheim: Georg Olms Verlag, 1991. — P. 327—328
226. 1 2 The Germania of Tacitus. Ed. by R. P. Robinson. — Hildesheim: Georg Olms Verlag, 1991. — P. 328
227. ↑ Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 241—242
228. 1 2 3 Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 243
229. ↑ Martin R. H. From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 249
230. 1 2 3 Martin R. H. From manuscript to print // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 250
231. 1 2 3 4 5 Mellor R. Tacitus. — Routledge, 1993. — P. 138
232. ↑ Павел Орозий. История против язычников, I, 5
233. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 273
234. ↑ Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 281
235. ↑ Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 240
236. ↑ Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 282
237. 1 2 3 Mellor R. Tacitus. — Routledge, 1993. — P. 139
238. 1 2 3 Mellor R. Tacitus. — Routledge, 1993. — P. 140
239. ↑ Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 287
240. 1 2 3 4 5 6 Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 253
241. ↑ Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 254
242. ↑ Osmond P. J. Princeps historiae Romanae: Sallust in Renaissance political thought // Memoirs of the American Academy in Rome. — 1995. Vol. 40. — P. 134
243. 1 2 3 4 5 Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 258
244. ↑ Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 266
245. ↑ Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 267
246. ↑ Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 255
247. ↑ Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 253—254
248. 1 2 Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 261
249. 1 2 3 Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 268
250. ↑ Mellor R. The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 108
251. ↑ Kapust D. Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 513; P. 515
252. 1 2 Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 259
253. ↑ Gajda A. Tacitus and political thought in early modern Europe, c. 1530 — c. 1640 // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 260
254. ↑ Kapust D. Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 514
255. 1 2 3 4 5 Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 244
256. ↑ Cartledge P. Gibbon and Tacitus // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 277
257. ↑ Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 244—245
258. 1 2 3 4 Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 246
259. ↑ Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 245
260. 1 2 Kapust D. Tacitus and Political Thought // A Companion to Tacitus. Ed. by V. E. Pagán. — Wiley—Blackwell, 2012. — P. 517
261. 1 2 Чистякова Н. А., Вулих Н. В. История античной литературы. — Л.: ЛГУ, 1963 — С. 415
262. ↑ Пушкин А. С. Замечания на Анналы Тацита // Пушкин А. С. Полное собрание сочинений: В 16 т. Т. 12. Критика. Автобиография. — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1949. — С. 192—194
263. ↑ Тронский И. М. История античной литературы. — Л.: Учпедгиз, 1946. — С. 470
264. ↑ Чистякова Н. А., Вулих Н. В. История античной литературы. — Л.: ЛГУ, 1963 — С. 415—416
265. 1 2 3 Benario H. W. Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 167
266. 1 2 Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 283
267. 1 2 3 4 Mellor R. Tacitus. — Routledge, 1993. — P. 141
268. ↑ Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 284
269. 1 2 Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 285—286
270. 1 2 Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 288
271. ↑ Benario H. W. Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 168—169
272. ↑ Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 288—289
273. ↑ Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 291—292
274. ↑ Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 293
275. ↑ Benario H. W. Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 169
276. 1 2 3 Benario H. W. Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 170
277. 1 2 3 Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 296
278. 1 2 Krebs C. B. A dangerous book: the reception of the Germania // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 297
279. 1 2 Benario H. W. Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 174
280. ↑ Кузищин В. И. Французская просветительская историография // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 41
281. ↑ Кузищин В. И. Французская просветительская историография // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 42
282. ↑ Модестов В. И. Тацит и его сочинения. — СПб., 1864. — С. 186—188
283. ↑ Фролов Э. Д. Изучение античности в России дореформенного периода // Историография нтичной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 75
284. ↑ Кузищин В. И., Фролов Э. Д. Изучение античности в России // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 131
285. 1 2 Кузищин В. И., Фролов Э. Д. Изучение античности в России // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 136
286. 1 2 Кузищин В. И., Фролов Э. Д. Изучение античности в России // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 138
287. 1 2 Тронский И. М. Корнелий Тацит // Корнелий Тацит. Сочинения в двух томах. Т. 2. — М.: Ладомир, 1993. — С. 247
288. 1 2 Беликов А. П., Елагина А. А. Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика. — 2009. Вып. 56, № 9. — С. 26
289. ↑ Беликов А. П., Елагина А. А. Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика. — 2009. Вып. 56, № 9. — С. 27
290. ↑ Вержбицкий К. В. Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1. — СПб.: СПбГУ, 2002. — С. 28
291. 1 2 Вержбицкий К. В. Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1. — СПб.: СПбГУ, 2002. — С. 30
292. 1 2 Toher M. Tacitus’ Syme // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 318
293. ↑ Беликов А. П., Елагина А. А. Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика. — 2009. Вып. 56, № 9. — С. 27-30
294. ↑ Вержбицкий К. В. Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1. — СПб.: СПбГУ, 2002. — С. 28-29
295. 1 2 Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 248
296. 1 2 3 Powell J. G. F. Dialogues and Treatises // A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — P. 237
297. ↑ Гревс И. М. Тацит. — М.—Л., 1946. — С. 89
298. 1 2 3 Mendell C. W. Tacitus: the man and his work. — Yale University Press, 1957. — P. 219
299. ↑ Mendell C. W. Tacitus: the man and his work. — Yale University Press[ru], 1957. — P. 383
300. ↑ (Tac. Ann., XV, 44) Тацит. Анналы, XV, 44; пер. А. С. Бобовича
301. ↑ Немировский А. И. Германская историография античности // Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — С. 149
302. ↑ Нехристианские свидетельства о Христе // Мень А. Библиологический словарь. В трёх томах. — М.: Фонд имени Александра Меня, 2002.
303. ↑ Martin R. H. Tacitus. — Berkeley: University of California Press, 1981. — P. 182
304. 1 2 3 Van Voorst R. Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence. — Grand Rapids: Wm. B. Eerdemans, 2000. — P. 44
305. ↑ Van Voorst R. Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence. — Grand Rapids: Wm. B. Eerdemans, 2000. — P. 43
306. ↑ Торканевский А. А. Рим в системе принципата и становление христианской общины Рима (I — середина II в. н. э.): Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03). — Минск, 2012. — С. 11-12

Літаратура

Манаграфіі

• Гревс И. М. Тацит: Жизнь и творчество. — М.—Л., 1946. — 248 с.
• Дуров В. С. Художественная историография Древнего Рима. — СПб.: СПбГУ, 1993. — 144 с. ISBN 5-288-01199-0
• Историография античной истории. Под ред. В. И. Кузищина. — М.: Высшая школа, 1980. — 415 с.
• История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — М.: Наука, 1983. — 584 с.
• Кнабе Г. С. Корнелий Тацит. — М.: Наука, 1981. — 208 с.
• Крюков А. С. Летопись первого века: историческая проза Тацита. — Воронеж: ВГУ, 1997. — 194 с.
• Модестов В. И. Тацит и его сочинения. — СПб., 1864. — 206 с.
• Соболевский С. И. Тацит // История римской литературы. Т. 2. Под ред. С. И. Соболевского, М. Е. Грабарь-Пассек, Ф. А. Петровского. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 242—288
• Тронский И. М. История античной литературы. — Л.: Учпедгиз, 1946. — 496 с.
• Тронский И. М. Корнелий Тацит // Публий Корнелий Тацит. Анналы. Малые произведения. История. Т. 2. — М.: Ладомир, 2003.
• фон Альбрехт М. История римской литературы. Т. 2. — М.: Греко-латинский кабинет Ю. А. Шичалина, 2004. — 707 с. ISBN 5-87245-099-0
• Чистякова Н. А., Вулих Н. В. История античной литературы. — Л.: ЛГУ, 1963. — 451 с.
• A Companion to Latin Literature. Ed. by S. Harrison. — Blackwell, 2005. — 472 p. ISBN 0-631-23529-9
• Ancient Historiography and its Contexts: Studies in Honour of A. J. Woodman. Ed. by C. S. Kraus, J. Marincola, C. Pelling. — Oxford, 2010. — P. 269—384. ISBN 0-19-161409-2
• Breisach E. Historiography: Ancient, Medieval, and Modern. 3rd Ed. — Chicago: Chicago University Press, 2007. — 517 p. ISBN 0-226-07283-5
• Daniewski J. B. Swewowie Tacyta czyli Słowianie zachodni w czasach rzymskich. — Warszawa: Gebethner i Wolff, 1933. — 188 s.
• Grant M. Greek and Roman historians: information and misinformation. — London—New York: Routledge, 1995. — 172 p. ISBN 0-415-11769-0
• Hausmann M. Die Leserlenkung durch Tacitus in den Tiberius- und Claudiusbüchern der Annalen. — Berlin—New York: Walter de Gruyter, 2009. — 472 p. ISBN 3-11-021876-3
• Mellor R. Tacitus. — Routledge, 1993. — 200 p. ISBN 0-415-90665-2
• Mellor R. The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — 212 p. ISBN 0-415-11774-7
• Mendell C. W. Tacitus: the man and his work. — Yale University Press, 1957. — 397 p. ISBN 0-208-00818-7
• Sailor D. Writing and Empire in Tacitus. — Cambridge, 2008. — 359 p. ISBN 0-521-89747-5
• Syme R. Tacitus. Vol. 1-2. — Oxford, 1958. — 476 p.; 398 p.
• The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — 366 p. ISBN 0-521-87460-2
• The Cambridge History of Classical Literature. Volume 2: Latin Literature. Ed. by E. J. Kenney, W. V. Clausen. — Cambridge: Cambridge University Press, 1982. — 980 p. ISBN 0-521-21043-7
• Van Voorst R. Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the Ancient Evidence. — Grand Rapids: Wm. B. Eerdemans, 2000. — 248 p. ISBN 0-8028-4368-9

Артыкулы

• Балахванцев А. С. Дахи и арии у Тацита // Вестник древней истории. — 1998. № 2. — С. 152—160
• Беликов А. П., Елагина А. А. Возрождение отечественного «тацитоведения» (40-70-е гг. XX века) // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: История. Политология. Экономика. Информатика. — 2009. Вып. 56, № 9. — С. 26-30
• Вержбицкий К. В. Образ Тиберия в «Анналах» Тацита и проблема его достоверности // Университетский историк. Вып. 1. — СПб.: СПбГУ, 2002. — С. 27-42
• Гаспаров M. Л. Новая зарубежная литература о Таците и Светонии // Вестник древней истории. — 1964. № 1. — С. 176—191
• Иванова Ю. В., Соколов П. В. Основные направления политической мысли и историографии Чинквеченто после Макьявелли и Гвиччардини / Препринт. — М.: ГУ ВШЭ, 2009. — 36 с.
• Кнабе Г. С. Жизнеописание Аполлония Тианского, βασιλεύς χρηστός и Корнелий Тацит // Вестник древней истории. — 1972. № 3. — С. 30-63
• Кнабе Г. С. К биографии Тацита. Sine ira et studio // Вестник древней истории. — 1980. № 4. — С. 53-73
• Кнабе Г. С. Римская биография и «Жизнеописание Агриколы» Тацита // Вестник древней истории. — 1978. № 2. — С. 111—130
• Кнабе Г. С. Спорные вопросы биографии Тацита. Cursus honorum // Вестник древней истории. — 1977. № 1. — С. 123—144
• Колосова О. Г. Судьба человека и империи в диалоге Тацита «Об ораторах» (К интерпретации текста) // Вестник древней истории. — 1998. № 3. — С. 168—187
• Крюков А. С. Пролог в «Анналах» Тацита // Вестник древней истории. — 1983. № 2. — С. 140—144
• Крюков А. С. Устная традиция в «Анналах» Тацита // Вестник древней истории. — 1997. № 1. — С. 133—147
• Кудрявцев О. В. Источники Корнелия Тацита и Кассия Диона по истории походов Корбулона в Армению // Вестник древней истории. — 1954. № 2. — С. 128—141
• Кузнецова Т. И. Тацит и вопрос о судьбах римского красноречия // Кузнецова Т. И., Стрельникова И. П. Ораторское искусство в древнем Риме. — М.: Наука, 1976. — С. 228—252
• Утченко С. Л. Римская историография и римские историки // Историки Рима. — М.: Художественная литература, 1970. — C. 5-32
• Черняк А. Б. Тацит и жанр парных речей полководцев в античной историографии // Вестник древней истории. — 1983. № 4. — С. 150—162
• Черняк А. Б. Тацит о венедах (Germ. 46.2) // Вестник древней истории. — 1991. № 2. — С. 44-60
• Черняк А. Б. Тацит о смерти Клавдия (Ann. XII, 67, 1) (История текста на примере одного пассажа) // Вестник древней истории. — 1981. № 3. — С. 161—167
• Шмидт М. А. К вопросу о политических взглядах Тацита // Учёные записки Казанского университета. — 1956. Т. 116. Кн. 5. — С. 328—331
• Шмидт М. А. Образы римских императоров в «Анналах» Тацита // Учёные записки Казанского университета. — 1957. Т. 117. Кн. 9. — С. 108—111
• Adler E. Boudica’s Speeches in Tacitus and Dio // The Classical World, Vol. 101, No. 2 (Winter, 2008). — P. 173—195
• Allen W., Jr. Imperial Table Manners in Tacitus’ «Annals» // Latomus, T. 21, Fasc. 2 (1962). — P. 374—376
• Allen W., Jr. The Yale manuscript of Tacitus (Codex Budensis Rhenani) // The Yale University Library Gazette, Vol. 11, No. 4 (April 1937). — P. 81-86
• Ash R. An Exemplary Conflict: Tacitus’ Parthian Battle Narrative («Annals» 6.34-35) // Phoenix, Vol. 53, No. 1/2 (Spring — Summer, 1999). — P. 114—135
• Baxter R. T. S. Virgil’s Influence on Tacitus in Book 3 of the Histories // Classical Philology. Vol. 66, No. 2 (Apr., 1971). — P. 93-107
• Baxter R. T. S. Virgil’s Influence on Tacitus in Books 1 and 2 of the Annals // Classical Philology. Vol. 67, No. 4 (Oct., 1972). — P. 246—269
• Beare W. Tacitus on the Germans // Greece & Rome, Second Series, Vol. 11, No. 1 (Mar., 1964). — P. 64-76
• Benario H. W. Tacitus and the Principate // The Classical Journal, Vol. 60, No. 3 (Dec., 1964). — P. 97-106
• Benario H. W. Tacitus’ «Germania» and Modern Germany // Illinois Classical Studies. Vol. 15, No. 1, 1990. — P. 163—175
• Benario H. W. Vergil and Tacitus // The Classical Journal, Vol. 63, No. 1 (Oct., 1967). — P. 24-27
• Birley A. The Life and Death of Cornelius Tacitus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 49, H. 2 (2nd Qtr., 2000). — P. 230—247
• Bradford A. T. Stuart Absolutism and the ‘Utility’ of Tacitus // Huntington Library Quarterly. Vol. 46, No. 2 (Spring, 1983). — P. 127—155
• Büchner K. Tacitus über die Christen // Aegyptus, Anno 33, No. 1 (1953). — P. 181—192
• Chapman C. S. The Artistry of Tacitus // Greece & Rome, Vol. 16, No. 47 (Apr., 1947). — P. 85-87
• Christ K. Tacitus und der Principat // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 27, H. 3 (3rd Qtr., 1978). — P. 449—487
• Clayton F. W. Tacitus and Nero’s Persecution of the Christians // The Classical Quarterly, Vol. 41, No. 3/4 (Jul. — Oct., 1947). — P. 81-85
• Cowan E. Tacitus, Tiberius and Augustus // Classical Antiquity, Vol. 28, No. 2 (October 2009). — P. 179—210
• Edwards R. Hunting for Boars with Pliny and Tacitus // Classical Antiquity, Vol. 27, No. 1 (April 2008). — P. 35-58
• Fitzsimons M. A. The Mind of Tacitus // The Review of Politics, Vol. 38, No. 4 (Oct., 1976). — P. 473—493
• Flach D. Von Tacitus zu Ammian // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 21, H. 2 (2nd Qtr., 1972). — P. 333—350
• Fuchs H. Tacitus über die Christen // Vigiliae Christianae, Vol. 4, No. 2 (Apr., 1950). — P. 65-93
• Gordon M. L. The Patria of Tacitus // The Journal of Roman Studies, Vol. 26, Part 2 (1936). — P. 145—151
• Griffin M. Claudius in Tacitus // The Classical Quarterly, New Series, Vol. 40, No. 2 (1990). — P. 482—501
• Haynes H. Tacitus’s Dangerous Word // Classical Antiquity, Vol. 23, No. 1 (April 2004). — P. 33-61
• Henry D., Walker B. Tacitus and Seneca // Greece & Rome, Second Series, Vol. 10, No. 2 (Oct., 1963). — P. 98-110
• Jens W. Libertas bei Tacitus // Hermes, 84. Bd., H. 3 (1956). — P. 331—352
• Kehoe D. Tacitus and Sallustius Crispus // The Classical Journal, Vol. 80, No. 3 (Feb. — Mar., 1985). — P. 247—254
• Kurfess A. Tacitus über die Christen // Vigiliae Christianae, Vol. 5, No. 3 (Jul., 1951). — P. 148—149
• Laupot E. Tacitus’ Fragment 2: The Anti-Roman Movement of the «Christiani» and the Nazoreans // Vigiliae Christianae, Vol. 54, No. 3 (2000). — P. 233—247
• Levene D. S. Tacitus’ «Dialogus» as Literary History // Transactions of the American Philological Association (1974-), Vol. 134, No. 1 (Spring, 2004). — P. 157—200
• Lord L. E. Tacitus the Historian // The Classical Journal, Vol. 21, No. 3 (Dec., 1925). — P. 177—190
• Marsh F. B. Tacitus and Aristocratic Tradition // Classical Philology, Vol. 21, No. 4 (Oct., 1926). — P. 289—310
• Mierow C. C. Tacitus Speaks // Studies in Philology, Vol. 38, No. 4 (Oct., 1941). — P. 553—570
• Mierow C. C. Tacitus the Biographer // Classical Philology, Vol. 34, No. 1 (Jan., 1939). — P. 36-44
• Miller N. P. Dramatic Speech in Tacitus // The American Journal of Philology, Vol. 85, No. 3 (Jul., 1964). — P. 279—296
• Miller N. P. Tacitus’ Narrative Technique // Greece & Rome, Second Series, Vol. 24, No. 1 (Apr., 1977). — P. 13-22
• Morgan M. G. Vespasian and the Omens in Tacitus «Histories» 2.78 // Phoenix, Vol. 50, No. 1 (Spring, 1996). — P. 41-55
• Nesselhauf H. Tacitus und Domitian // Hermes, 80. Bd., H. 2 (1952). — P. 222—245
• Oliver R. P. The Praenomen of Tacitus // The American Journal of Philology, Vol. 98, No. 1 (Spring, 1977). — P. 64-70
• Percival J. Tacitus and the Principate // Greece & Rome, Second Series, Vol. 27, No. 2 (Oct., 1980). — P. 119—133
• Perkins C. A. Tacitus on Otho // Latomus, T. 52, Fasc. 4 (1993). — P. 848—855
• Reid J. S. Tacitus as a Historian // The Journal of Roman Studies, Vol. 11, (1921). — P. 191—199
• Rogers R. S. Ignorance of the Law in Tacitus and Dio: Two Instances from the History of Tiberius // Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 64, (1933). — P. 18-27
• Ryberg I. S. Tacitus’ Art of Innuendo // Transactions and Proceedings of the American Philological Association, Vol. 73, (1942). — P. 383—404
• Sailor D. Becoming Tacitus: Significance and Inconsequentiality in the Prologue of Agricola // Classical Antiquity, Vol. 23, No. 1 (April 2004). — P. 139—177
• Salmon J. H. M. Cicero and Tacitus in Sixteenth-Century France // The American Historical Review. Vol. 85, No. 2 (Apr., 1980). — P. 307—331
• Shotter D. C. A. Tacitus, Tiberius and Germanicus // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 17, H. 2 (Apr., 1968). — P. 194—214
• Syme R. Obituaries in Tacitus // The American Journal of Philology, Vol. 79, No. 1 (1958). — P. 18-31
• Syme R. Tacitus on Gaul // Latomus, T. 12, Fasc. 1 (Janvier-Mars 1953). — P. 25-37
• Tanner R. G. Tacitus and the Principate // Greece & Rome, Second Series, Vol. 16, No. 1 (Apr., 1969). — P. 95-99
• Turner A. J. Approaches to Tacitus’ «Agricola» // Latomus, T. 56, Fasc. 3 (1997). — P. 582—593
• Turpin W. Tacitus, Stoic exempla, and the praecipuum munus annalium // Classical Antiquity, Vol. 27, No. 2 (October 2008). — P. 359—404
• Walsh P. G. The Historian Tacitus // Studies: An Irish Quarterly Review, Vol. 47, No. 187 (Autumn, 1958). — P. 288—297
• Willrich H. Augustus bei Tacitus // Hermes, 62. Bd., H. 1 (Jan., 1927). — P. 54-78
• Woodhead A. G. Tacitus and Agricola // Phoenix, Vol. 2, No. 2 (Spring, 1948). — P. 45-55
• Yavetz Z. Latin Authors on Jews and Dacians // Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 47, H. 1 (1st Qtr., 1998). — P. 77-107

Дысертацыі

• Бутин А. А. Хронотоп принципата I — начала II в. н. э. (по произведениям Корнелия Тацита): дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (24.00.01). — Ярославль, 2014. 198 с.
• Елагина А. А. Тацит и его историческая концепция: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.09). — Казань, 1984. — 16 с.
• Кнабе Г. С. Корнелий Тацит и проблемы истории древнего Рима эпохи ранней империи (конец I — начало II вв.): Автореф. дис. на соиск. учен. степ. д-ра ист. наук (07.00.03). — Л., 1982. — 37 с.
• Крюков А. С. Поэтика исторической прозы Тацита: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. д-ра филол. наук (10.01.08; 10.02.14). — СПб., 2002. — 38 с.
• Маркин А. Н. Менталитет римской имперской аристократии в изображении Корнелия Тацита и Плиния Младшего: некоторые аспекты: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03). — М., 1997. — 24 с.
• Сидорова И. М. Язык «Анналов» Тацита (Лексические особенности). Автореф. дис. на соиск. уч. степ. канд. филолог. наук. — Харьков, 1954.
• Торканевский А. А. Рим в системе принципата и становление христианской общины Рима (I — середина II в. н. э.): Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03). — Минск, 2012. — 23 с.
• Черниговский В. Б. Альтернативные высказывания Тацита и их художественная функция: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. филол. наук (10.02.14). — М., 1983. — 22 с.
• Шуравина И. Н. Работа Корнелия Тацита «О происхождении германцев и местоположении Германии» как источник по истории древних германцев: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. ист. наук (07.00.03). — М.: РУДН, 1994. — 16 с.

Спасылкі

	Публій Карнелій Тацыт на Вікісховішчы

• Тацит, Корнелий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
• Сачыненні Тацыта на лацінскай мове(лац.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 студзеня 2012. Праверана 01-14-2013.
• Тацыт у рускім перакладзе на сайце «Гісторыя Старажытнага Рыма»(руск.)  (недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 ліпеня 2011. Праверана 01-14-2013.