Рабіндранат Тагор

Рабіндрана́т Таго́р (бенг.: রবীন্দ্রনাথ ঠাকুর, ІРА: [ɾobin̪d̪ɾonat̪ʰ ʈʰakuɾ], англ.: Rabindranath Tagore; 7 мая 1861, Калькута, Брытанская Індыя — 7 жніўня 1941) — індыйскі паэт, пісьменнік, кампазітар, мастак, грамадскі і рэлігійны дзеяч.

Яго творчасць сфарміравала літаратуру і музыку Бенгаліі. Ён стаў першым сярод нееўрапейцаў, хто быў узнагароджаны Нобелеўскай прэміяй па літаратуры (1913)[9]. Пераклады яго паэзіі разглядаліся як духоўная літаратура і разам з яго харызматычнасцю стварылі вобраз Тагора-прарока на Захадзе[10].

Атрымаўшы выхаванне, прасякнутае гуманізмам і любоўю да радзімы, Тагор выступаў за незалежнасць Індыі. Значную ўвагу аддаваў пытанням тэорыі і практыкі народнай асветы. Ім былі арганізаваны Універсітэт Вішва Бхарата і Інстытут рэканструкцыі сельскай гаспадаркі. Песня «Душа народа» стала гімнам Індыі, «Мая залатая Бенгалія» — гімнам Рэспублікі Бангладэш.

Тагор пачаў пісаць вершы ва ўзросце васьмі гадоў[11]. Друкаваўся з 1875. У шаснаццаць гадоў ён напісаў першыя навелы і драмы, апублікаваў свае паэтычныя пробы пад псеўданімам Сонечны Леў (бенг.: Bhānusiṃha)[12][13]. У першых зборніках вершаў «Вячэрнія песні» (1882), «Ранішнія песні» (1883), драме «Помста прыроды» (1884) выявіліся пантэістычныя і жыццесцвярджальныя матывы. Распрацаваў канцэпцыю «бажаства жыцця» («джыбон-дэбота») пра адзінства чалавека і прыроды (паэтычныя цыклы «Маношы», 1890; «Залатая лодка», 1893; «Імгненні», 1900; зборнік «Гітанджалі», 1910). Раманы «Гора» (1907—10), «Дом і мір» (1915—16), цыкл вершаў «Палёт жураўлёў» (1914—16) прасякнуты ідэямі сацыяльнага і нацыянальнага вызвалення краіны. Уражанні ад паездак у краіны Азіі, Еўропы і Амерыкі сабраны ў «Дзённіку падарожжа на Захад» (1929), «Пісьмах аб Расіі» (1931) і інш. Сацыяльная праблематыка ў лірычным зборніку «Усходні напеў» (1925), алегарычных драмах «Вызвалены паток» (1922) і «Чырвоныя алеандры» (1924). Раман «Чатыры часткі» (1934), аповесці «Дзве сястры» (1933) і «Кветнік» (1934), паэтычныя зборнікі «Завяршэнне» (1932), «Апошняя актава» (1935). «Нованароджаны» (1940) і інш. зборнікі апавяданняў і публіцыстыкі скіраваны супраць расавай дыскрымінацыі, рэлігійнай нецярпімасці, каставай сістэмы і бяспраўя жанчыны, прасякнуты нацыянальна-вызваленчымі ідэямі.

Творчасць Рабіндраната Тагора адыграла выключную ролю ў станаўленні бенгальскай літаратурнай мовы. Ён узбагаціў паэзію новымі формамі і вершаванымі памерамі, заклаў асновы жанру апавядання і развіў жанр сацыяльна-псіхалагічнага рамана, паклаў пачатак палітычнай лірыцы. Эстэтычныя погляды Рабіндраната Тагора адлюстраваны і ў мастацтве (ён аўтар некалькіх тысяч песень, 2000 малюнкаў і карцін).

Біяграфія

Дзяцінства і юнацтва (1861—1877)

Рабіндранат Тагор, малодшы з дзяцей Дэбендранатха Тагора (1817—1905) і Шарады Дэві (1830—1875), нарадзіўся ў маёнтку Джарасанка Тхакур Бары (поўнач Калькуты)[14]. Род Тагораў быў вельмі старажытным і сярод яго продкаў былі заснавальнікі рэлігіі Ады Дхарм. Бацька, быўшы брахманам, часта здзяйсняў паломніцтва да святых месцах Індыі. Маці, Шарада Дэві, памерла, калі Тагору было 14 гадоў[15].

Сям’я Тагор была вельмі вядомай. Тагоры з’яўляліся буйнымі заміндарамі (землеўладальнікамі), іх дом наведвалі многія выдатныя пісьменнікі, музыканты і грамадскія дзеячы. Старэйшы брат Рабіндраната Двіджэндранатх быў матэматыкам, паэтам і музыкам[16], сярэднія браты Дыджэндранатх і Джатырындранатх, былі вядомымі філосафамі, паэтамі і драматургамі. Пляменнік Рабіндраната Абаніндранатх стаў адным з заснавальнікаў школы сучаснага бенгальскага жывапісу[17].

У пяць гадоў Рабіндраната аддалі ва Усходнюю семінарыю, а пасля перавялі ў так званую Нармальную школу, якая вызначылася казённай дысцыплінай і неглыбокім узроўнем адукацыі[18]. Таму Тагор больш любіў прагулкі па маёнтку і ваколіцах, чым школьныя заняткі[19][20]. Па завяршэнні абраду ўпанаяны ў 11 гадоў, Тагор пакінуў Калькуту 14 лютага 1873 года і падарожнічаў з бацькам некалькі месяцаў. Яны наведалі сямейны маёнтак у Шантынікетане і спыніліся ў Амрытсары. Малады Рабіндранат атрымліваў добрую хатнюю адукацыю, вывучаючы гісторыю, арыфметыку, геаметрыю, мовы (у прыватнасці, англійскую і санскрыт) і іншыя прадметы, пазнаёміўся з творчасцю Калідасы. Ва «Успамінах» Тагор адзначаў[18][21][22]:

Сям’я Рабіндраната Тагора

<figcaption>Дварканатх Тагор, дзед </figcaption>

Першыя публікацыі і знаёмства з Англіяй (1877—1901)

Вішнуісцкая паэзія натхніла шаснаццацігадовага Рабіндраната на стварэнне паэмы ў стылі майтхілі, заснаваным Відзьяпаці. Яна была апублікавана ў часопісе «Бхароці» пад псеўданімам Бхану Шынгхо (Bhānusiṃha, Сонечны Леў) з тлумачэннямі, што рукапіс XV стагоддзя быў знойдзены ў старым архіве, і быў станоўча ацэнены экспертамі[1][23]. Ён напісаў «Бікхарыні» («Жабрачка», апублікаваную ў 1877 годзе ў ліпеньскім нумары часопіса «Бхароці»[24], стала першым апавяданнем на мове бенгалі)[25][26], паэтычныя зборнікі «Вячэрнія песні» (1882), які ўключыў паэму «Нірджхарер Свапнабханга», і «Ранішнія песні» (1883).

Перспектыўны малады барыстэр Тагор паступіў у публічную школу ў Брайтане (Усходні Сусекс, Англія) у 1878 годзе. Спачатку ён спыніўся на некалькі месяцаў у доме недалёка ад Брайтана і Хоўва, які належаў сям’і Тагор. Годам раней да яго далучыліся пляменнікі — Сурэн і Індзіра, дзеці яго брата Сацьендранатха, якія прыехалі разам з маці[27]. Рабіндранат вывучаў права ва ўніверсітэцкім каледжы Лондана, аднак неўзабаве пакінуў яго для вывучэння літаратуры: «Карыялан» і «Антоній і Клеапатра» Шэкспіра, Religio Medici Томаса Браўна і іншых[28]. Ён вярнуўся ў Бенгалію ў 1880 годзе, так і не атрымаўшы ступені. Аднак гэта знаёмства з Англіяй пазней выяўлялася ў яго знаёмстве з традыцыямі бенгальскай музыкі, дазваляючы ствараць новыя вобразы ў музыцы, паэзіі і драме. Але Тагор у сваім жыцці і творчасці так ніколі цалкам і не прыняў ні крытыкі Брытаніі, ні строгіх сямейных традыцый, заснаваных на вопыце індуізму, замест гэтага беручы лепшае з гэтых дзвюх культур[29].

9 снежня 1883 года Рабіндранат ажаніўся з Мрыналіні Дэві (народж. Бхабатарыні, 1873—1902). Мрыналіні, як і Рабіндранат, паходзіла з сям’і брахманаў-піралі. У іх было пяць дзяцей: дочкі Мадхурылата (1886—1918), Рэнука (1890—1904), Міра (1892—?), і сыны Ратхіндранатх (1888—1961) і Саміндранатх (1894—1907)[30][31][32][33][34]. У 1890 годзе Тагору былі даручаны велізарныя маёнткі ў Шылайдаху (цяпер частка Бангладэша). Жонка і дзеці далучыліся да яго ў 1898 годзе.

Рабіндранат Тагор апублікаваў у 1890 годзе адну з сваіх самых вядомых прац — зборнік паэм «Вобраз каханай»[35]. Як «заміндар бабу», Тагор аб’язджаў сямейныя ўладанні на раскошнай баржы «падме», збіраючы плату і праводзячы час у кампаніі вяскоўцаў, якія праводзілі святы ў яго гонар[36]. 1891—1895 гг., перыяд Садхана Тагора, былі вельмі плённымі[15]. Тагор стварыў больш за палавіну апавяданняў з васьмідзесяці чатырох, якія ўвайшлі ў трохтомнік «Гальпагучха»[25]. З іроніяй і сур’ёзнасцю яны малявалі мноства сфер жыцця Бенгаліі, надаючы ўвагу, у асноўным, сельскім вобразам[37]. Канец XIX стагоддзя азначаецца напісаннем зборнікаў песень і паэзіі «Залатая ладдзя» (1894) і «Імгненне» (1900).

Шанцінікетан і Нобелеўская прэмія (1901—1932)

У 1901 годзе Тагор вярнуўся ў Шылайдах і пераехаў у Шанцінікетан (Прыстанак свету), дзе заснаваў ашрам. Ён уключаў у сябе эксперыментальную школу, малітоўны пакой з мармуровай падлогай (мандзір), сады, гаі і бібліятэку[38]. Пасля смерці жонкі ў 1902 годзе Тагор публікуе зборнік лірычных вершаў «Памяць» («Sharan»), працятых шчымлівым пачуццём страты. У 1903 годзе ад туберкулёзу памірае адна з дачок, а ў 1907 году ад халеры — малодшы сын паэта. У 1905 годзе не стала бацькі Рабіндраната. У гэтыя гады Тагор атрымліваў штомесячныя плацяжы як частку яго спадчыны, дадатковы даход ад махараджа Трыпура, продажу сямейных каштоўнасцей і роялці[39].

Грамадскае жыццё не засталася ў баку ад пісьменніка. Пасля арышту каланіяльнымі ўладамі вядомага індыйскага рэвалюцыянера Цілака, Тагор выступіў у яго абарону і арганізаваў збор грашовых сродкаў для аказання дапамогі вязню. Акт Керзона аб падзеле Бенгаліі ў 1905 годзе выклікаў хвалю пратэсту, якое выявілася ў руху «Свадзешы», адным з кіраўнікоў якога стаў Тагор. У гэты час ім былі напісаны патрыятычныя песні «Залатая Бенгалія» і «Зямля Бенгаліі». У дзень уступлення ў сілу акта Тагор быў арганізаваны Ракхі-бандхон — абмен павязкамі, які сімвалізуе адзінства Бенгаліі, у якім прынялі ўдзел індусы і мусульмане. Аднак калі «Свадзешы» пачаў прымаць формы рэвалюцыйнай барацьбы, Тагор адышоў ад яго, лічачы, што сацыяльныя змены павінны адбывацца шляхам асветы народа, стварэння добраахвотных арганізацый і пашырэння айчыннай вытворчасці[40].

У 1910 годзе быў выдадзены адзін з найбольш вядомых зборнікаў вершаў Тагора «Гітанджалі» (Ахвярныя спевы). Тагор шмат падарожнічаў, з 1912 наведаўшы Еўропу, ЗША, СССР, Японію і Кітай[41]. Будучы ў Лондане, ён паказаў некалькі самастойна перакладзеных на англійскую мову вершаў з «Гітанджалі» свайму сябру, брытанскаму мастаку Уільяму Ротэнштэйну, на якога яны зрабілі вялікае ўражанне. Пры садзейнічанні Ротэнштэйна, Эзры Паўнда, Уільяма Ейтса і іншых «Індыйскае грамадства» (India Society of London) выдала 103 перакладзеныя вершы Тагора ў 1913 годзе[42][43]

14 лістапада 1913 года Тагор даведаўся, што стаў лаўрэатам Нобелеўскай прэміі па літаратуры.

У 1921 годзе Тагор разам са сваім сябрам, англійскім аграномам і эканамістам Леанардам Элмхерстам, заснаваў у Суруле (непадалёк Шанцінікетана) Інстытут рэканструкцыі сельскай гаспадаркі, пазней перайменаваны у Шрынікетан (Прыстанак дабрабыту). Гэтым Рабіндранат Тагор абышоў сімвалічны сварадж Махатмы Гандзі, які ён не адабраў[47]. Тагору даводзілася шукаць дапамогі спонсараў, службовых асоб і навукоўцаў ва ўсім свеце для «вызвалення вёскі ад кайданоў бездапаможнасці і невуцтва» шляхам асветы[48].

Мікеле Морамарко прыводзіць інфармацыю, што ў 1924 годзе Вярхоўным Саветам Шатландскага абраду Тагору была прысуджана ганаровая прэмія. Згодна з ім, Тагор меў магчымасць стаць масонам ў маладосці, як мяркуецца, прайшоўшы прысвячэнне ў адной з лож, падчас свайго знаходжання ў Англіі[49]

У пачатку 1930-х гг. ён звярнуў сваю ўвагу на каставую сістэму і праблемы недатыкальных. Выступаючы на публічных лекцыях і апісваючы «недатыкальных герояў» у сваёй творчасці яму ўдалося дамагчыся дазволу на наведванні імі Храма Крышны ў Гуруваюры[50].

На схіле гадоў (1932—1941)

Апошнія чатыры гады жыцця Тагора былі азмрочаныя хранічнымі болямі і двума доўгімі перыядамі хвароб. Яны пачаліся, калі Тагор страціў прытомнасць ў 1937 годзе і доўга заставаўся ў коме на мяжы жыцця і смерці. Гэта ж паўтарылася ў канцы 1940 года, пасля чаго ён ужо не адышоў. Паэзія Тагора, напісаная ў гэтыя гады, з’яўляецца ўзорам яго майстэрства і адрознівалася асаблівай заклапочанасцю смерцю[56][57]. Пасля працяглай хваробы Тагор памёр 7 жніўня 1941 года ў маёнтку Джарасанка[58]. Увесь бенгаламоўны свет аплакваў сыход паэта[59]. Апошнім, хто бачыў Тагора жывым, быў Амія Кумар Сен, які запісваў пад дыктоўку апошнюю яго паэму. Пазней яе чарнавік быў перададзены музею Калькуты. Ва ўспамінах індыйскага матэматыка, прафесара П. Ч. Махалонбіса адзначалася, што Тагор моцна перажываў з-за вайны паміж нацысцкай Германіяй і СССР, часта цікавячыся зводкамі з франтоў, і ў апошні дзень жыцця выказаў цвёрдую веру ў перамогу над нацызмам[60].

Падарожжы

Паміж 1878 і 1932 гадамі Тагор наведаў больш за трыццаць краін на пяці кантынентах[61]. Многія з гэтых паездак былі вельмі важнымі для азнаямлення неіндыйскай аўдыторыі з яго творчасцю і палітычнымі поглядамі. У 1912 годзе ён паказаў некаторыя ўласнаручна зробленыя пераклады сваіх вершаў на англійскую мову знаёмым у Вялікабрытаніі. Яны вельмі ўразілі блізкага таварыша Гандзі Чарльза Эндруса, ірландскага паэта Уільяма Ёйтса, Эзру Паўнда, Роберта Брыджа, Томаса Мура і іншых[62]. Ейтсам была напісана прадмова да англамоўнага выдання «Гітанджалі», а Эндрус пазней наведваў Тагора ў Шанцінікетане. 10 лістапада 1912 года Тагор наведаў ЗША[63] і Вялікабрытанію, спыняючыся ў Бутэртане (Стафардшыр) у свяшчэннаслужыцеляў-сяброў Эндруса[64]. З 3 мая 1916 па красавік 1917 года Тагор чытаў лекцыі ў Японіі і ЗША, у якіх асуджаў нацыяналізм[65][66]. Яго эсэ «Нацыяналізм у Індыі» атрымала як пагардлівыя, так і хвалебныя водгукі ад пацыфістаў, уключаючы Ромена Ралана[67].

Неўзабаве па вяртанні ў Індыю, 63-гадовы Тагор прыняў запрашэнне ўрада Перу. Потым ён наведаў Мексіку. Урады абедзвюх краін далі крэдыт у $ 100 000 школе Тагора ў Шанцінікетане ў гонар яго візіту[68]. Праз тыдзень пасля прыбыцця ў Буэнас-Айрэс (Аргенціна) 6 лістапада 1924 г. хворы Тагор пасяліўся на Віле Міральрыа па запрашэнні Вікторыі Акампа[69]. Ён вярнуўся ў Індыю ў студзені 1925 года. 30 мая наступнага года Тагор наведаў Неапаль (Італія), а 1 красавіку гаварыў з Беніта Мусаліні ў Рыме[70]. Іх спачатку цёплыя адносіны скончыліся крытыкай з боку Тагора 20 ліпеня 1926 года[71].

14 ліпеня 1927 года Тагор з двума кампаньёнамі пачаў чатырохмесячны тур па Паўднёвай Азіі наведаўшы Балі, Яву, Куала-Лумпур, Малаку, Пінанг, Сіям і Сінгапур. Апавяданні Тагора аб гэтых падарожжах былі пазней сабраны ў творы «Джатры» («Jatri»)[72]. У пачатку 1930-х гг. ён вярнуўся ў Бенгалію для падрыхтоўкі да гадавога падарожжа па Еўропе і Злучаных Штатах. Яго малюнкі выстаўляліся ў Лондане і Парыжы. Аднойчы, калі ён вярнуўся ў Вялікабрытанію, ён спыніўся ў паселішчы квакераў у Бірмінгеме. Там ён напісаў свае Оксфардскія лекцыі і выступаў на сходах квакераў[73]. Тагор казаў аб «глыбокай расколіне адчужанасці» распавядаючы аб адносінах паміж брытанцамі і індусамі — тэме, якую ён прапрацоўваў наступныя некалькі гадоў[74]. Ён наведаў Ага-хана III, які жыў у Дарлінгтан Холе, і адправіўся ў Данію, Швейцарыю і Германію, будучы ў дарозе з чэрвеня па сярэдзіну верасня 1930 года, потым наведаўшы Савецкі Саюз[75]. У красавіку 1932 года Тагор, пазнаёміўся з творамі персідскага містыка Хафіза і легендамі пра яго, спыніўся каля Рэзы Пехлеві ў Іране[76][77]. Такі насычаны графік паездак дазволіў Тагору мець зносіны з многімі вядомымі сучаснікамі, такімі як Анры Бергсан, Альберт Эйнштэйн, Роберт Фрост, Томас Ман, Бернард Шоу, Герберт Уэлс і Рамэн Ралан[78][79]. Апошнія замежныя паездкі Тагора ўключалі ў сябе візіты ў Персію і Ірак (у 1932 г.) і Шры-Ланку (у 1933), якія толькі ўмацавалі пісьменніка ў яго пазіцыях адносна дзялення людзей і нацыяналізму[51].

Творчасць

Найбольш вядомы як паэт, Тагор таксама маляваў і складаў музыку, ён быў аўтарам раманаў, эсэ, навел, драм і мноства песень. З яго прозы найбольш вядомыя яго навелы, больш таго, ён лічыцца родапачынальнікам бенгаламоўнай версіі гэтага жанру. У працах Тагора часта адзначаюць іх рытмічнасць, аптымістычнасць і лірызм. Такія яго творы, у асноўным, запазычаныя са зманліва простых гісторый з жыцця простых людзей. З-пад пяра Тагора выйшаў не толькі тэкст верша «Джанаганамана», які стаў Гімнам Індыі, але і музыка, пад якую ён выконваецца[81]. Малюнкі Тагора, выкананыя акварэллю, пяром і тушшу, выстаўляліся ў многіх краінах Еўропы[82].

Паэзія

Паэзія Тагора, багатая ў сваёй стылявой разнастайнасці, ад класічнага фармалізму да камічнага, летуценнага і захопленага, мае карані ў творчасці вайшнаўскіх паэтаў XV—XVI стагоддзяў. Тагор адчуў глыбокую пашану перад містыцызмам рышы, такіх як В’яса, якія напісалі Упанішады, Кабіра і Рампрасада Сена[83]. Яго паэтычныя творы сталі больш свежымі і спелымі пасля яго знаёмства з народнай музыкай Бенгаліі, якая ўключала ў сябе балады спевакоў-містыкаў баулаў[84][85]. Тагор ізноў адкрыў і зрабіў шырока вядомымі гімны Картабхаджы (Kartābhajā), у якіх асноўная ўвага надавалася ўнутранай боскасці і бунту супраць рэлігійнай і сацыяльнай артадаксальнасці[86]. За гады, праведзеныя ў Шылайдаху, вершы Тагора набылі лірычнае гучанне. У іх ён імкнуўся да сувязі з чароўным праз зварот да прыроды і кранальнае суперажыванне чалавечай драме. Тагор выкарыстаў падобны прыём у сваіх паэмах, прысвечаных адносінам паміж Радхам і Крышнам, якія апублікаваў пад псеўданімам Бханусімха (Bhānusiṃha, Сонечны Леў). Да гэтай тэмы ён вяртаўся яшчэ не раз[87].

Удзел Тагора ў найбольш ранніх спробах развіцця мадэрнізму і рэалізму ў Бенгаліі выявіўся ў яго літаратурных эксперыментах 1930-х гадоў[88], прыкладамі якіх могуць служыць «Афрыка» або «Камалія», адны з найбольш вядомых з яго позніх вершаў. Часам Тагор пісаў вершы выкарыстоўваючы дыялект шадху бхаша, які ўтварыўся ў выніку ўплыву санскрыта на бенгальскую мову, пазней пачаўшы выкарыстоўваць больш распаўсюджаны чолці бхаша. Іншыя яго значныя сачыненні ўключаюць «Вобраз каханай» (1890), «Залатая ладдзя» (1894), «Жураўлі» (Бенг. Balaka, 1916, метафара для перасялення душ[89]) і «Вячэрнія мелодыі» (1925). «Залатая ладдзя» з’яўляецца адной з найбольш вядомых яго паэм аб эфемернасці жыцця і дасягненняў.

Зборнік вершаў «Гітанджалі» (бенг.: গীতাঞ্জলি, англ.: Gitanjali, «Ахвярныя спевы») быў адзначаны Нобелеўскай прэміяй па літаратуры ў 1913 годзе[90].

Паэзія Тагора была пакладзена на музыку многімі кампазітарамі, сярод твораў якіх трыпціх для сапрана і струннага квартэта Артура Шэферда, Лірычная сімфонія Аляксандра Цямлінскага, цыкл любоўных песень Ёзафа Фёрстэра, «Вандроўны вар’ят» (Potulný šílenec) Леоша Яначэка, натхнёнага выступленнем Тагора ў Чэхаславакіі ў 1922 годзе, «Прана» на верш «Паток жыцця» з «Гітанджалі» Гары Шумана. У 1917 годзе Рычард Хагман пераклаў і пераклаў на музыку яго вершы, стварыўшы адну з самых вядомых сваіх песень «Do not go my love»[91]. Джонатан Харві стварыў кампазіцыі «One Evening» (1994) і «Song Offerings» (1985) на вершы Тагора[92].

Раманы

Тагор напісаў восем раманаў, мноства навел і апавяданняў сярод якіх «Чатуранга» («Chaturanga»), «Развітальная песня» (гэтак жа перакладаецца як «Апошняя песня», «Shesher Kobita»), «Чатыры часткі» («Char Adhay») і «Наўкадубі» («Noukadubi»). Навелы Тагора, у асноўным апісваюць жыццё бенгальскага сялянства, упершыню з’явіліся на англійскай мове ў 1913 годзе ў зборніку «Бедныя камяні і іншыя апавяданні» («Hungry Stones and Other Stories»). Адзін з самых вядомых раманаў, «Дом і свет» («Ghare Baire»), прадстаўляе індыйскае грамадства скрозь прызму бачання заміндара-ідэаліста Нікхіла, агаляе індыйскі нацыяналізм, тэрарызм і рэлігійнасць у руху «Свадзешы». Раман заканчваецца супрацьстаяннем паміж індуістамі і мусульманамі і глыбокімі душэўнымі ранамі Нікхіла[93].

Апавяданне «Узаемаадносіны» (гэтак жа перакладаецца як «Сувязі», «Jogajog») апавядае аб суперніцтве дзвюх сямей Чатыржы (Біпродас) — цяпер збяднелых арыстакратаў — і Гасалаў (Мадхусудан), якія прадстаўляюць новае напышлівае пакаленне капіталістаў. Кумудзіні, сястра Біпродаса, аказваецца між двух агнёў, выйшаўшы замуж за Мадхусудана, быўшы выхаванай пад надзейнай абаронай, у павазе да рэлігіі і абрадаў. Гераіня, звязаная ідэаламі Шывы-Саці на прыкладзе Дакшаяні, разрываецца паміж жалем да лёсу свайго прагрэсіўнага, спачувальнага брата і яго супрацьлегласці — сваім распусным мужам-эксплуататарам. Гэты раман прысвечаны цяжкаму становішчу бенгальскіх жанчын, якія апынуліся паміж абавязкам, гонарам сям’і і цяжарнасцю, гэтак жа ён паказвае зніжэнне ўплыву зямельнай алігархіі Бенгаліі[94].

Тагор напісаў і больш аптымістычныя творы. «Апошняя паэма» (таксама перакладаецца як «Развітальная песня», «Shesher Kobita») з’яўляецца адным з найбольш лірычных яго раманаў, з выпісанымі паэмамі і рытмічнымі пасажамі галоўнага героя — паэта. Твор таксама змяшчае элементы сатыры і постмадэрнізму, ён атакуе старое, аджываючае, абрыдлае паэту, які ідэнтыфікуецца з самім Рабіндранатам Тагорам. Хоць яго раманы застаюцца найменш ацэненымі, яны атрымалі значную ўвагу з боку кінарэжысёраў, такіх як Сацьяджыт Рэй і іншых, напрыклад, фільмы па аднайменных творах Тагора «Чокхер Балі» («Chokher Bali») і «Дом і свет» («Ghare Baire»). У першым з іх Тагор апісвае бенгальскае грамадства пачатку XX стагоддзя. Цэнтральным персанажам з’яўляецца маладая ўдава, якая прагне жыць уласным жыццём, што ўступае ў канфлікт з традыцыяй, якая не дазваляе ўступаць у паўторны шлюб і выракае на адасобленае, самотнае існаванне. Гэтая туга, замешаная на падмане і горы, якая ўзнікла з нездаволенасці і смутку. Тагор казаў пра раман: «Я заўсёды шкадаваў яго канец». Саўндтрэкі з фільма часта характарызуюць як рабіндрасангіты — музычныя формы, прапрацаваныя Тагорам на аснове бенгальскай музыкі. У другой кінастужцы ілюструецца барацьба Тагора з самім сабой: паміж ідэаламі Заходняй культуры і рэвалюцыі супраць яе. Гэтыя дзве ідэі выяўляюцца праз двух галоўных герояў — Нікхіла, які ўвасабляе рацыянальны пачатак і выступае супраць гвалту, і Сандзіпа, які не спыняецца ні перад чым для дасягнення сваіх мэт. Падобныя супрацьлегласці вельмі важныя для разумення гісторыі Бенгаліі і яе праблем. Існуюць спрэчкі, ці не паспрабаваў Тагор выразіць Гандзі ў вобразе Сандзіпа і аргументы супраць гэтай версіі, бо Тагор вельмі паважаў Махатму, які выступаў супраць якога-небудзь гвалту.

Дакументалістыка

Тагор напісаў шмат дакументальных кніг, якія ахопліваюць тэмы ад гісторыі Індыі да лінгвістыкі і духоўнасці. Акрамя аўтабіяграфічных прац, яго дарожныя дзённікі, эсэ і лекцыі былі сабраныя ў некалькі тамоў, якія ўключаюць «Лекцыі з Еўропы» («Europe Jatrir Patro») і «Рэлігія чалавека» («Manusher Dhormo»). Кароткая перапіска Тагора і Эйнштэйна, «Запіскі аб прыродзе рэальнасці», увайшла ў іх як дадатак.

Музыка

Тагор злажыў каля 2230 песень і шмат маляваў. Яго песні, часта напісаныя ў стылі рабіндра сангіт (бенг.: রবীন্দ্র সংগীত — «песня Тагора»), з’яўляюцца значнай часткай культуры Бенгаліі. Музыка Тагора неаддзельная ад яго літаратурных твораў, многія з якіх — паэмы або раздзелы раманаў, апавяданні — браліся за аснову для песень.

Выяўленчае мастацтва

Тагор з’яўляецца аўтарам каля 2500 малюнкаў, якія ўдзельнічалі ў выстаўках Індыі, Еўропы і Азіі. Дэбютная выстаўка адбылася ў Парыжы, па запрашэнні дзеячаў мастацтва, з якімі Тагор меў зносіны ў Францыі[95][96]. На Арсенальнай выстаўцы, падчас яе экспазіцыі ў Чыкага ў 1913 годзе, Тагор вывучаў сучаснае мастацтва ад імпрэсіяністаў да Марселя Дзюшана. Яго ўразілі лонданскія лекцыі Стэлы Крамрых (1920), і ён запрасіў яе выступіць з апавяданнямі аб сусветным мастацтве ад готыкі да дадаізму ў Шанцінікетане. Уплыў на стыль Тагора аказала наведванне Японіі ў 1912 годзе. У некаторых яго пейзажах і аўтапартрэтах відавочна прасочваецца захапленне імпрэсіянізмам[96]. Тагор пераймаў шматлікія стылі, уключаючы рамёствы поўначы Новай Ірландыі, разьбе народнасці хайда з заходняга берага Канады (Брытанская Калумбія) і ксілагравюр Макса Пехштэйна.

Тагор, які, як мяркуецца, меў дальтанізм ці частковую нераспазнавальнасць чырвонага і зялёнага колераў, ствараў працы з асаблівымі кампазіцыямі і каляровымі рашэннямі[80]. Яго зачароўвалі геаметрычныя фігуры, ён часта выкарыстаў у партрэтах вуглаватыя, скіраваныя ўверх лініі, вузкія, выцягнутыя формы, якія адлюстроўваюць душэўныя перажыванні. Пазнейшыя працы Тагора характарызуюцца гратэскавасцю, і драматызмам, хоць застаецца незразумелым, ці адлюстроўвае гэта боль Тагора за сваю сям’ю або за лёс усяго чалавецтва[96].

У лісце да Рані Махаланобіс, жонцы вядомага індыйскага матэматыка і свайго сябра Прасанты Махаланобіса[97], Тагор пісаў:

Для Тагора гэты рытм з’яўляўся адлюстраваннем гульні Стваральніка. Ён пераасэнсоўваў вопыт мадэрністаў, па-майстэрску захоўваючы баланс паміж індывідуальнасцю і разнастайнасцю ў творчасці[96].

Драма і проза

Хоць на Захадзе Тагор больш вядомы як паэт, ён быў таксама аўтарам шматлікіх п’ес: «Ахвярапрынашэнне» («Visarjan», 1890), герой якой, малады чалавек, заняты пакутлівымі пошукамі ісціны; «Пошта» («Dakghar», 1912) — сумная гісторыя падлетка; «Чырвоныя алеандры» («Rakta-Karabi», 1925) — драма сацыяльнага і палітычнага пратэсту.

Ацэнка творчасці

Літаратурны сакратар Тагора Амі Чакраварці адзначаў, што вершы паэта карысталіся такой папулярнасцю ў простых бенгальцаў, што часта ўспрымаліся імі як народныя. Але папулярызацыі творчасці на Захадзе перашкаджала адносна невялікая колькасць якасных перакладаў, іншыя ж не перадавалі ўсяго першапачатковага сэнсу і прыгажосці радкоў. Мноства ранніх твораў заставаліся неперакладзенымі і, такім чынам, даступнымі толькі для бенгаламоўных чытачоў[98].

Супрацоўнік школы ў Шанцінікетане і памочнік Тагора[99] Крышна Крыпалані пісаў:

…галоўнае значэнне Тагора складаецца ў тым імпульсе, які ён даў ўсёй плыні культурнага і духоўнага развіцця Індыі… Ён даў індыйцам веру ў сваю мову і ў сваю культурную і інтэлектуальную спадчыну.

— Крипалани К. Рабиндранат Тагор = Rabindranath Tagore. A Biography / Пер. Л. Н. Асанова. — М.: Молодая гвардия, 1983.

Уплыў і памяць

У памяць Рабіндраната Тагора ладзяцца шматлікія фестывалі і святы: Кабірпранам у гадавіну яго нараджэння, штогадовы Фестываль Тагора ў Ілінойсе, шэсце з Калькуты ў Шанцінікетан, чытанні паэзіі Тагора на значных падзеях і іншыя[63][100][101]. Гэтая традыцыя адчуваецца ва ўсіх сферах культуры Бенгаліі: ад яе мовы і мастацтва да гісторыі і палітыкі. Нобелеўскі лаўрэат Амарцья Сен ахарактарызаваў Тагора як ключавую фігуру, рознабаковага мысліцеля сучаснасці з вострым чуццём[101]. Яго «Рабіндра Рачанавалі» (Rabīndra Rachanāvalī) былі прызнаныя найвялікшым культурным скарбам Бенгаліі, а сам Тагор прызнаны найвялікшым з паэтаў Індыі[102].

Вядомасць Тагора распасціралася ад Еўропы да Усходняй Азіі і Паўночнай Амерыкі. Ён быў сузаснавальнікам школы ў Дарлінгтан Холе, перадавой навучальнай установы сумеснага тыпу[103]. Ён аказаў уплыў на нобелеўскага лаўрэата з Японіі, пісьменніка Ясунары Кавабату[104]. Сёння творчасць Тагора перакладзена на англійскую, нямецкую, іспанскую, рускую і іншыя еўрапейскія мовы. Сярод перакладчыкаў былі вядомы чэшскі індолаг Вінценц Лесны[105], нобелеўскі лаўрэат з Францыі Андрэ Жыд, паэтэса Ганна Ахматава[106], прэм’ер-міністр Турцыі Бюлент Эджэвіт і іншыя[107]. У Злучаных Штатах лекцыі Тагора 1916—1917 гадоў былі шырока вядомыя і бурна віталіся. Аднак некаторыя дэбаты, у якія ён быў уцягнуты, былі прычынай зніжэння яго папулярнасці ў Японіі і Амерыцы пасля 1920-х гадоў, аж да амаль поўнай невядомасці за межамі Бенгаліі. У асноўным, гэта было вынікам яго адносін з індыйскімі нацыяналістамі Субхасам Босам і Рашам Босам[108], а таксама яго стаўленнем да камуністычнай ідэалогіі, якая перамагла ў СССР[109][110]. Яго, першапачаткова, сяброўскія адносіны з Мусаліні таксама выклікалі нараканні сяброў[111][112].

Знаёмства з перакладамі работ Тагора аказала ўплыў на прадстаўнікоў іспанскай літаратуры, такіх як Пабла Неруда, Хасэ Артэга-і-Гасет, Хуан Хіменес і яго жонка Зенобія Кампрубі, Габрыела Містраль, мексіканскі пісьменнік Актавіо Пас. Паміж 1914 і 1922 гадамі муж і жонка Хіменэс-Кампрубі перавялі 22 кнігі Тагора на іспанскую мову. У гэты ж час Хіменэс распрацаваў стыль «голай паэзіі» (ісп.: poesia desnuda)[113]

Рабіндранат Тагор і Беларусь

У Беларусі творчасць Тагора вядома з пачатку XX ст. Рэцэнзію на яго зборнік «Гітанджалі» напісаў Максім Багдановіч, на беларускую мову яго перакладалі Якуб Колас, Сяргей Грахоўскі, Янка Сіпакоў, Алесь Разанаў, Язэп Семяжон, Аркадзь Мардвілка. У заходне-беларускага філосафа Ігната Канчэўскага (Абдзіраловіча) ёсць верш «Па матывах Рабіндраната Тагора». Мастак-дысідэнт Віктар Маркавец стварыў вершаваны цыкл «На матывы Рабіндраната Тагора». Верш-прывітанне на прыезд індыйскага паэта ў СССР напісаў Язэп Пушча. Нарыс яму прысвяціў Міхась Лынькоў. Бюст Тагора працы Заіра Азгура (1956) знаходзіцца ў Палацы Мастацтваў у Мінску.

Беларускія пераклады

• Садоўнік. Мн., 1927.
• Крушэнне. Мн., 1958.
• Выбранае. Мн., 1976.
• Гітанджалі // Далягляды, 1992. Мн., 1992.
• Гітанджалі. Ахвярныя песнаспевы. — Выдавец Зміцер Колас, 2018 ISBN 978-985-7164-93-6

Заўвагі

1. 1 2 Крипалани, 1983, с. 55—56
2. 1 2 3 4 Гнатюк-Данильчук А. П. Тагор // Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 7.
3. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
4. 1 2 3 Гнатюк-Данильчук А. П. Тагор Рабиндранат // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1976. — Т. 25 : Струнино — Тихорецк. — С. 167–168. Праверана 28 верасня 2015.
5. 1 2 3 https://www.culturalindia.net/indian-art/painters/rabindranath-tagore.html Праверана 12 снежня 2018.
6. ↑ http://link.springer.com/chapter/10.1007%2F978-94-6091-687-8_5
7. ↑ http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-opinion/rabindranath-tagores-vision-of-india-and-china/article1096299.ece
8. ↑ The Telegraph — ABP Group, 2017.
9. ↑ Rabindranath Tagore. Red Oleanders / Transl. by Nupur Gangopadhyay Lahiri. — Kolkata: Punashcha Publisher, 2008. — 95 p. — ISBN 97-81-7332-535-9.
10. ↑ Amartya Sen. Tagore and His India(англ.) . Nobelprize.org (28 жніўня 2001). Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 28 сакавіка 2011.
11. ↑ Rabindranath Tagore, Pratima Bowes. Songs and Poems / Transl. by P. Bowes. — East-West Publications (U.K.) Ltd, 1984. — P. xii. — 172 p. — ISBN 085692055X.
12. ↑ Tapati Dasgupta. Social Thought of Rabindranath Tagore (Historical Analysis). — 1 ed. — Abhinav Pubns;, 1993. — P. 20. — 207 p. — ISBN 8170173027.
13. ↑ Edward Thompson. Rabindranath Tagore — Poet and Dramatist. — Pierides Press, 2007. — P. 27—28 (в перв. изд. 1926 г.). — 352 p. — ISBN 978-1406789270.
14. ↑ Dutta, Robinson, 1995
15. 1 2 Thompson, 1926, p. 20
16. ↑ Dwijendranath Tagore (1840—1926)(англ.)  (недаступная спасылка). Vishva Bharati. — Краткая биография Двидженранатха Тагора. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 27 сакавіка 2011.
17. ↑ Тагор (собр. соч.), 1961, с. 11
18. 1 2 Тагор (собр. соч.), 1961, с. 12
19. ↑ Thompson, 1926, p. 21–24
20. ↑ Soumitra Das. Tagore’s Garden of Eden(англ.) . The Telegraph India (2 жніўня 2009). Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 27 сакавіка 2011.
21. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 55—56
22. ↑ Stewart, Twichell, 2003, p. 91
23. ↑ Stewart, Twichell, 2003, p. 3
24. ↑ Тагор (собр. соч.), 1961, с. 13
25. 1 2 Chakravarty, 1966, p. 45
26. ↑ Dutta, Robinson, 1997, p. 265
27. ↑ Dutta, Robinson, 1995, p. 68
28. ↑ Thompson, 1926, p. 31
29. ↑ Dutta, Robinson, 1997, pp. 11—12
30. ↑ Dutta, Robinson, 1995, p. 373
31. ↑ Крипалани, 1983, с. 79
32. ↑ Rabindranath Tagore(англ.) . The Literature Network. — В статье сын Ратхиндра (сокр. от Ратхиндранатх) ошибочно зачислен в дочери, хотя у Рабиндраната Тагора было три дочери и два сына. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 6 красавіка 2011.
33. ↑ Selected Poetry of Rabindranath Tagore(англ.)  (недаступная спасылка). Representative Poetry Online. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 6 красавіка 2011.
34. ↑ Rathindranath Tagore (1888-1961)(англ.)  (недаступная спасылка). Vishva-Bharati University. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 6 красавіка 2011.
35. ↑ Scott, Tagore, 2009, p. 10
36. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 109—111
37. ↑ Dutta, Robinson, 1995, p. 109
38. ↑ Dutta, Robinson, 1995, p. 133
39. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 139—140
40. ↑ Тагор (собр. соч.), 1961, с. 29—33
41. ↑ Литературная энциклопедия / Под ред. В. М. Фриче, А. В. Луначарского.. — М.: издательство Коммунистической академии, Советская энциклопедия, Художественная литература, 1929—1939.
42. ↑ Тагор (собр. соч.), 1961, с. 37, 39
43. ↑ Rabindranath Tagore(англ.)  (недаступная спасылка). Calcuttaweb.com. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 28 сакавіка 2011.
44. ↑ Hjärne, H (December 10, 1913). The Nobel Prize in Literature 1913: Presentation Speech. The Nobel Foundation. http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1913/press.html. Retrieved on 13 August 2009.
45. ↑ Heritage: Vision & Values(англ.) . Vishva Bharati. — История основания университета Вишва Бхарати, основанного Тагором. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 27 сакавіка 2011.
46. 1 2 Тагор, Рабиндранат (нявызн.). Онлайн энциклопедия «Кругосвет». Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 27 сакавіка 2011.
47. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 239—240
48. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 242, 308—309
49. ↑ Морамарко М. Масонство в прошлом и настоящем. — С. 273—274.
50. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 303, 309
51. 1 2 Dutta, Robinson, 1995, p. 317
52. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 312—313
53. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 335—338, 342
54. ↑ Chitra (нявызн.). Gutenberg.org (1 лютага 2001). Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 20 сакавіка 2010.
55. ↑ Tagore, Rabindranath. Asiatic Society of Bangladesh. http://banglapedia.search.com.bd/HT/T_0020.htm. Retrieved on 13 August 2009.
56. ↑ Dutta, Robinson, 1995, p. 338
57. ↑ Recitation of Tagore’s poetry of death. Indo-Asian News Service. 2005.
58. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 363, 367
59. ↑ 68th Death Anniversary of Rabindranath Tagore. Dhaka. 7 August 2009. http://www.thedailystar.net/newDesign/news-details.php?nid=100259. Retrieved on 13 August 2009.
60. ↑ Тагор (собр. соч.), 1961, с. 59—60
61. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 374—376
62. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 178—179
63. 1 2 History of the Tagore Festival. University of Illinois at Urbana-Champaign: College of Business. http://tagore.business.uiuc.edu/history.html. Retrieved on 2009-11-29.  Архівавана 13 чэрвеня 2015.
64. ↑ Chakravarty, 1966, p. 1—2
65. ↑ Dutta, Robinson, 1995, p. 206
66. ↑ Hogan, PC; Pandit, L (2003). Rabindranath Tagore: Universality and Tradition. Fairleigh Dickinson University Press. pp. 56-58. ISBN 0-8386-3980-1.
67. ↑ Chakravarty, 1966, p. 182
68. ↑ Dutta, Robinson, 1995, p. 253
69. ↑ Dutta, Robinson, 1995, p. 256
70. ↑ Dutta, Robinson, 1995, p. 267
71. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 270—271
72. ↑ Chakravarty, 1966, p. 1
73. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 289—292
74. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 303—304
75. ↑ Dutta, Robinson, 1995, pp. 292—293
76. ↑ Chakravarty, 1966, p. 2
77. ↑ Dutta, Robinson, 1995, p. 315
78. ↑ Tagore and Einstein — A Conversation(англ.) . South Asian Woman Forum. — Беседа Тагора и Эйнштейна с предисловием Раджана Паррикара. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 28 сакавіка 2011.
79. ↑ Chakravarty, 1966, pp. 99—103
80. 1 2 Dyson, K. K. (15 July 2001). Rabindranath Tagore and his World of Colours. http://www.parabaas.com/rabindranath/articles/pKetaki2.html. Retrieved on 2009-11-26.
81. ↑ Vani Doraisamy. India beats: A Song for the Nation (нявызн.) (недаступная спасылка). Chennai, India: The Hindu (19 сакавіка 2006). Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 25 ліпеня 2007.
82. ↑ Ratnottama Sengupta. How the Tagore paintings reached Govt Art College(англ.)  (недаступная спасылка). The Times of India, Kolkata (6 сакавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 28 сакавіка 2011.
83. ↑ Basanta Koomar Roy. Rabindranath Tagore, the man and his poetry. — Folcroft Library Editions, 1977. — P. 201. — 223 p. — ISBN 978-0841473300.
84. ↑ Rabindranath Tagore. The lover of God = Bhānusiṃha Ṭhākurer padābalī / Transl. by T. Stewart and C. Twichell. — Copper Canyon Press, 2003. — P. 94. — 121 p. — ISBN 9781556591969.
85. ↑ Hugh B. Urban. Songs of Ecstasy: Tantric and Devotional Songs from Colonial Bengal. — Oxford University Press, 2001. — P. 18. — 200 p. — ISBN 978-0195139013.
86. ↑ Hugh B. Urban. Songs of Ecstasy: Tantric and Devotional Songs from Colonial Bengal. — Oxford University Press, 2001. — P. 6—7, 16. — 200 p. — ISBN 978-0195139013.
87. ↑ Rabindranath Tagore. The lover of God = Bhānusiṃha Ṭhākurer padābalī / Transl. by T. Stewart and C. Twichell. — Copper Canyon Press, 2003. — P. 7, 95. — 121 p. — ISBN 9781556591969.
88. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 281. — 608 p. — ISBN 0747520046.
89. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 192. — 608 p. — ISBN 0747520046.
90. ↑ Rabindranath Tagore. The lover of God = Bhānusiṃha Ṭhākurer padābalī / Transl. by T. Stewart and C. Twichell. — Copper Canyon Press, 2003. — P. 95—96. — 121 p. — ISBN 9781556591969.
91. ↑ Do not go, my love(англ.) . National Library of Australia. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 18 красавіка 2011.
92. ↑ Jonathan Harvey. Works published after 1977(англ.)  (недаступная спасылка). Jonathan Harvey’s site Vivosvoco. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 18 красавіка 2011.
93. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 192—194. — 608 p. — ISBN 0747520046.
94. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 154—155. — 608 p. — ISBN 0747520046.
95. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 222. — 608 p. — ISBN 0747520046.
96. 1 2 3 4
    Amrit Sen. “«Beyond Borders»: Rabindranath Tagore’s Paintings and Visva-Bharati”. Rupkatha 2 (1): 34—43. http://rupkatha.com/V2/n1/rabindranathtagorepaintings.pdf.
97. ↑ Gupta Nivas(англ.) . Indian Statistical Institute. — Фотографии и история пребывания Р. Тагора, его дочери Миры и четы Махаланобисов в Гупта Нивас. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 9 красавіка 2011.
98. ↑ Тагор (Tagore), Рабиндранат (нявызн.). Электронная библиотека «Наука и техника». Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 28 сакавіка 2011.
99. ↑ Krishna Kripalani(англ.)  (недаступная спасылка). Inida Club. — Краткая биография Кришны Крипалани. Архівавана з першакрыніцы 10 жніўня 2011. Праверана 28 сакавіка 2011.
100. ↑ Chakrabarti, I (15 July 2001). A People’s Poet or a Literary Deity. http://www.parabaas.com/rabindranath/articles/pIndrani1.html. Retrieved on 13 August 2009.
101. 1 2 Hatcher, BA (15 July 2001). *Aji Hote Satabarsha Pare*: What Tagore Says To Us A Century Later. http://www.parabaas.com/rabindranath/articles/pBrian1.html. Retrieved on 13 August 2009.
102. ↑ Kämpchen, M (25 July 2003). Rabindranath Tagore In Germany. http://www.parabaas.com/rabindranath/articles/pMartin1.html. Retrieved on 13 August 2009.
103. ↑ Farrell, G (1999). Indian Music and the West. Clarendon Paperbacks Series (3 ed.). Oxford University Press. p. 162. ISBN 0-1981-6717-2. https://archive.org/details/indianmusicwest00farr/page/162.
104. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 202. — 608 p. — ISBN 0747520046.
105. ↑ Cameron, R (31 March 2006). Exhibition of Bengali film posters opens in Prague. http://www.radio.cz/en/article/77431. Retrieved on 13 August 2009. “Lesny was the first European person to translate Rabindranath Tagore from the original into a European language, the first European or westerner ever.”
106. ↑ Sen, A (2006). The Argumentative Indian: Writings on Indian History, Culture, and Identity. Picador. p. 90. ISBN 0-3124-2602-X.
107. ↑ Kinzer, S (5 November 2006). Bülent Ecevit, who turned Turkey toward the West, dies. http://www.nytimes.com/2006/11/06/world/europe/06iht-web.1106ecevit.3406951.html. Retrieved on 13 August 2009. “He published several volumes of poetry and translated the works of T. S. Eliot and Rabindranath Tagore.”
108. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 214. — 608 p. — ISBN 0747520046.
109. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 297. — 608 p. — ISBN 0747520046.
110. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 214—215. — 608 p. — ISBN 0747520046.
111. ↑ Kundu, K (2009-05-07). Mussolini and Tagore. http://www.parabaas.com/rabindranath/articles/pKalyan.html. Retrieved on 2009-11-26.
112. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 273. — 608 p. — ISBN 0747520046.
113. ↑ Dutta K., Robinson A. Rabindranath Tagore: The myriad-minded man. — 1st U.S. Edition. — London: Bloomsbury, 1995. — P. 254—255. — 608 p. — ISBN 0747520046.

Літаратура

• Вайткевіч В. Тагор // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (Т. 15).