Хафіз Шыразі

Хаджы Шамсадзін Мухамад Хафізі Шыразі (перс.: خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی), таксама часам згадваецца ў крыніцах як Шамсідзін Мухамад Хафіз Шыразе [4]) (каля 1325—1389/1390) — славуты персідскі паэт і суфійскі майстар 14 стагоддзя, яго вершы лічацца вяршыняй персідскай літаратуры. Адзіны з найвялікшых лірыкаў Ірана, які правёў амаль усё жыццё ў горадзе Шыраз. Хоць ён рана стаў сіратой, ён атрымаў моцную ісламскую адукацыю - імя Хафіз маглі надаць толькі таму, хто ведаў на памяць Каран. Яго песні адрозніваюцца прыгажосцю і ўтрымліваюць эратычныя, містычныя і вакхічныя тэмы, якія даўно праніклі ў персідскую паэзыю. Ён быў шырока вядомы ў свой час і аказаў значны ўплыў на наступных персідскіх паэтаў, а таксама пакінуў след у такіх важных заходніх паэтаў як Гётэ і Эмерсан.

Звесткі яго жыцця ўтрымваюць мала верагодных фактаў і дат, але шмат легендаў. У адзіным захаваным аўтографе ён зваў сябе «Мухамад ібн Мухамад ібн Мухамад па мянушцы Шамс аль-Хафіз аш-Шыразе»[5].

Яго вершы з’яўляюцца вяршыняй персідскай паэзіі. Яны ў Іране дагэтуль чытаюцца і дэкламуюцца. У школах (мактабах) Бухарскага ханства у XVI — пачатку XX стагоддзя вершы Хафіза Шыразе ўваходзілі ў абавязковы навучальны курс.

Біяграфія

Нарадзіўся ў 1325 годзе ў Шыразе (паводле некаторых крыніц — у 1300 годзе[4][6]). Яго бацька Баха ад-Дзін (таксама вядомыя варыянты напісання імя «Багауддзін» і «Камалуддзін»[6]) быў буйным гандляром вугалем і памёр, калі Хафіз быў яшчэ дзіцём. Аднак статак бацькі дзецям не дастаўся, і яго трое сыноў засталіся беднякамі. Два старэйшых брата пакінулі Шыраз, а Хафіз застаўся з маці. Бацька Хафіза добра ўмеў дэкламаваць Каран, Хафіз з дзяцінства пакахаў Кнігу і да васьмі гадам ведаў яе дасканала, завошта і атрымаў тытул «хафіз». Ён таксама з ранніх гадоў быў знаёмы з творамі Румі і Саадзі, а таксама Аттара і Нізамі. У дзяцінстве працаваў у пякарні, аднак сумяшчаў працу з навукай у мактабе. Меркавана ён атрымаў добрую адукацыю ў медрэсэ. Пазней аснову яго заробку складала плата за абрадавае чытанне Карана і падараванні ад апекуноў[7].

У веку 21 год ён стаў вучнем Аттара ў Шыразе. Ён ужо тады стаў складаць вершы і стаў паэтам і чытарам Карана пры двары Абу-Ісхака, увайшоў у суфійскі ордэн — Тарыка. Хафіз ведаў арабскую мову, добра разбіраўся ў хадысах, тафсіры, фікху.

Гісторыя захавала легендарную сустрэчу Хафіза з Цімурам, якая на цяперашняй момант лічылася рэальнай падзеяй. Легенда апісвае яе наступным чынам.

Зрабіўшы горад Самарканд сталіцай сваёй імперыі, Цімур адбудаваў горад наноў, марачы стварыць з яго сапрўдны цэнтр свету, і шмат у чым у гэтым атрымаў поспех. Аднойчы яму нашапталі верш Хафіза:

Калі шыразскую красуню сваім кумірам                                                            абяру, Аддам я за яе радзімку і Самарканд і                                                            Бухару.

Узвар’яваны, Цімур аддае загад прывесці да яго паэта. Хафіза знаходзяць ва ўбогай халупе і, апранутага ледзь не ў рыззё, кідаюць перад валадаром. Цімур запытвае: «Як жа ты, жабрак, можаш аддаць за нейкую радзімку мой Самарканд?» На што Хафіз адказвае: «Ты бачыш, гасудар, да чаго давялі мяне мае шчодрыя дары!»

У 1333 годзе Мубарыз Музафар заняў Шыраз, і Хафіз стаў складаць песні пратэсту замест рамантычных вершаў. Калі Мубарыз быў зрынуты сваім сынам — шахам Шуджа, а потым кінуты ў турму; Хафіз ізноў атрымаў пасаду прыдворнага паэта. Аднак ён хутка самахоць выдаліўся ад двара ў Ісфахан, бо адчуваў небяспеку. Калі яму было 52 гады, шах прапанаваў яму вярнуцца ў Шыраз. Расказваюць, што ён ва ўзросце 60 гадоў разам з сябрамі арганізаваў саракадзённае медытатыўнае няспанне, і яго дух сустрэўся зноў сатарам, як 40 гадоў назад.

Ён напісаў шмат знакамітых лірычных газэляў — пра каханне, віно, хараство прыроды і ружы. Дзякуючы гэтым вершам паэт атрымаў мянушку Шэкерлеб («цукровыя вусны»)[8].

Жаніўся Хафіз на схіле гадоў, у яго нарадзіліся двое дзяцей. Але абодва сыны і жонка памерлі яшчэ пры жыцці паэта. Ёсць звесткі, што малодшы сын Хафіза, Шах Нуман, перасяліўся ў Індыю, у Бурханпур, а пахаваны ў Асіргархе. Жыў Хафіз вельмі бедна, выпрабоўваючы сталую патрэбу. Некалькі разоў паэт атрымваў запрашэнне ад іншаземных валадароў наведаць іх краіны, аднак падарожжы так і не ўжыццявіліся. Яго клікаў да сябе багдадскі султан Ахмед ібн-Увейс Джалаір. У Індыю яго клікалі султан Бенгала Гіясіддзін (англ.: Ghiyasuddin) і галоўны візір султана Махмуда Бахману (англ.: Mohammed Shah I) (Дэкан) Мір-Фазлула. Апошняму падарожжу перашкодзіў шторм на мора, і Хафіз захаваў у стагоддзях гэты момант у адной са сваіх найвядомых газеляў:

Ночь темна, свирепы волны, глубока,                                      страшна пучина, — Там, на берегу, счастливцы, знают ли,                                      что тонем в море?

Хафіз памёр у Шыразе ў раёне 1390 года[9]. Пахаваны ў садзе Мусалла ў Шыразе.

Пасля яго смерці з’яўляецца складанка яго вершаў — «Дыван». У цэлым творчасць Хафіза ўяўляе сабою найвысокае дасягненне сярэднявечнай персамоўнай лірычнай паэзіі. Яго вершы перакладзены на ўсе еўрапейскія і многія азіяцкія мовы.

Творчасць

Іран здаўна славіўся сваёй літаратурай. Яшчэ да нараджэння Хафіза паўсюдна ўславіліся Рудакі, Фірдаўсі, Насір Хосраў, Амар Хаям, Нізамі Гянджэві, Джалаладдзін Румі, Амір Хосраў, Саадзі і іншыя. Іх сіламі персіка-таджыкская літаратура была выведзена на новы ровень. Безумоўна Хафіз не мог тварыць без сувязі са сваімі таленавітымі папярэднікамі. Даследнікамі адзначаецца ўплыў на паэзію Хафіза вершаў Саадзі, Салмана Саваджы, Хаджу Кирмани. Філасофская думка ў радках Хафіза ідзе па шляху, які заклалі Хаям, Румі, адрозніваючыся пры гэтым глыбокай індывідуальнасцю. Хафіз без сумневаў быў знакам з большай часткай літаратурнай спадчыны сваёй краіны. Тому ёсць і і дакументальныя пацверджанні: у бібліятэцы Інстытута ўсходазнаўства ў Ташкенце захоўваецца рукапіс «Хамсе» Аміра Хосрава Дэхлеві, фрагмент з пяці маснаві, дзе тры з пяці маснаві перапісаны наўпроста самім Хафізам.

Любай страфой Хафіза была газэль. Менавіта ёй напісана пераважны лік яго вершаў. Народжаная за чатыры стагоддзі да Хафіза геніем Рудакі, вывастраная талентам Саадзі, у творчасці Хафіза газэль дасягае сваёй дасканаласці.

Што ж разумеў пад трываласцю верша Хафіз? Першае, мусібыць, тое, што верш здольны перажыць свайго стваральніка, здольны захавацца цягам стагоддзяў, што часам не пад сілу і каменным маўзалеям. Другое, пад трываласцю верша магла мецца на ўвазе яго непарушная цэласць, і ва ўжыванні да ўсходніх вершаў пад цэласцю варта мець на ўвазе адменныя ўласцівасці, не характэрныя для паэзіі Захаду.

Асаблівасці будынка газэляў уплываюць і на іх успрыманне. Звычайна газеэь складаецца з пяці-сямі двухрадкоўяў (бейтаў). Пры гэтым важна тое, што кожнае двухрадкоўе выяўляе скончаную думку, і, часцяком, не мае непасрэднай сувязі з іншымі бейтамі. У гэтым складаецца адрозненне ўсходняга верша ад класічнага верша еўрапейскага, у якім радкі трывала з’яднаны адной думкай аўтара і лагічна злучаны паміж сабой. У газелі такая лагічная сувязь не заўсёды бачна, асабліва для чытача, які звык да паэзіі Захаду. Аднак, кожная газель, асабліва газель, створаная майстрам, уяўляе сабою непарушнае адзінае цэлае. Для таго, каб успрыняць і ўсвядоміць гэту цэласць, патрабуецца праца і пачуццяў, і розуму, калі пераходзячы ад двухрадкоўя да двухрадкоўя, чытач павінен аднавіць апушчаныя аўтарам сувязі, прайсці свой шлях па асацыяцыйным ланцужку, што злучае бейты, і тое, што гэты ланцужок можа не супасці са шляхам, якім ішоў сам аўтар, толькі робіць верш каштоўнейшым, бліжэйшым сэрцу кожнага асобнага чытача. Гэта тым больш аддана, што яднальнай сувяззю газэляў часта служыць менавіта вызначанае перажыванне, стан душы, пачуцці непадуладныя да канца розуму. Але ў сваёй ісце газэлі Хафіза падобныя рубаі Хаяма, якія сплаўляюць у сабе розум і пачуцці. Разуменне істы газэлі таксама патрэбна для разумення творчасці Хафіза, як разуменне істы санета для глыбейшага асэнсавання творчасці Петраркі ці Шэкспіра.

Не менш важна ддя пачування ўнутранага хараства вершаў Хафіза веды суфійскай сімволікі. Ведаючы таемныя значэнні, зашыфраваныя ў простых словах, чытач здольны адкрыць не адзін, а нават некалькі сэнсаў, закладзеных у простым вершы, пачынаючы з самага павярхоўнага і сканчаючы містычна глыбокім. Прыкладам такіх невыяўных простаму чытачу тлумачэнняў можа служыць часта сустраканая ў Хафіза тэма кахання. І калі няўзброенае вока бачыць у вершы толькі прызнанне паэта ў каханні да кабеты, то знаёмы з суфійскай сімволікай спасцігае, што гаворка ідзе пра імкненне суфія спазнаць Бога, бо менавіта гэта маецца на ўвазе пад «каханнем», а «ўмілаваная» — гэта сам Бог. А ў фразе «Водар яе прытулку, ветрык, прынясі мне» насамрэч «прытулак» — гэта Боскі свет, а «водар» — дыханне Бога.

Яшчэ адной спецыфічнай асаблівасцю творчасці Хафіза было люстраное выкарыстанне апісальных слоў. Адмоўных персанажаў заве ён «святымі», «муфтыямі», тых жа, хто дарагі яго сэрцу — «бадзягамі» і «п’яніцамі».

Цэнтрам творчасці Хафіза з’яўляецца наўпростае жыццё чалавека ва ўсіх яе радасцях і смутках. Штодзённыя рэчы знаходзяць пад яго пяром хараство і глыбокі сэнс. Калі жыццё поўнае нягоды, тое трэба зрабіць яе лепш, надаць хараство, напоўніць сэнсам. Частае згадванне пачуццёвых задавальненняў, няхай гэта будзе распіванне віна ці жаночае каханне, зусім не азначаюць імкненні Хафіза адвярнуцца ад непрывабнай рэчаіснасці, схавацца ад яе ў асалодах. Мноства газэляў, якія таўруюць злосць, войны, убоства думкі фанатыкаў і злачынства ўладу трымальных, паказваюць, што Хафіз не баяўся цяжкасцей жыцця, і яго заклік да радасцей — выраз аптымістычнага пагляду на свет, а калі разумець пад «радасцю» ўтоены сэнс пазнання Бога, тое гаротнасці для яго не нагода для злосці, а заахвочвальны матыў звярнуцца да Усявышняга і пабудаваць сваё жыццё ў адпаведнасці з яго запаведзямі.

Адны з самых трагічных газеляў Хафіза прысвечаны стратам сяброў, і, мусібыць, сяброўства было найвялікшай каштоўнасцю ў жыцці Хафіза. Але страты не маглі зламаць дух паэта, ён не дазваляў сабе загразнуць у дэпрэсіі, аддацца роспачы. Глыбіня трагічных перажыванняў абумоўлена менавіта ўсведамленнем яе Хафізам, яго дух заўсёды вышэй акалічнасцей жыцця. І гэта дазваляе яму ў гадзіны смутку не зрачыся ад жыцця, а наадварот, пачаць шанаваць яго яшчэ больш.

Багатая і глыбокая любоўная лірыка паэта. Па легендзе Хафіз быў закаханы ў дзяўчыну Шах-Набат (Шахнабот), многія вершы прысвечаны менавіта ёй. Прастата ў выразе самых інтымных пачуццяў і вытанчанасць выяў робяць гэтыя газелі паэта лепшымі прыкладамі сусветнай любоўнай лірыкі.

Этычным ідэалам паэта можна лічыць рында[п. 1] — шэльму, бадзягу — поўнага бунтарства, што прызывае да свабоды духу. Выяву рында супрацьстаўляецца ўсяму нуднаму, абмежаванаму, злому, эгаістычнаму. Хафіз пісаў: «Саманадзейнасці няма ў риндов і ў памоўцы, а самалюбства для іх рэлігіі — блюзнерства». Заўсёднік піцейных устаноў, гуляка, рындаў вольны ад забабонаў. Ён не знаходзіць сваё месца ў грамадстве, але гэта праблема не рында, гэта праблема грамадства, пабудаванага не лепшай выявай. У свеце Хафіз бачыў нямала злы, гвалты і жорсткасці. Мара перабудаваць свет наноў не раз гучыць у Хафіза. Гэта заўсёды менавіта мара, у яго няма заклікаў да змагання. Надалей рындаў як дадатны герой знаходзіць свой шлях у вершах Наваі і Бедыля.

У арыгіналу вершы Хафіза надзвычай меладычныя, іх лёгка напяваць. Абумоўлена гэта не гэтулькі ўжываннем гукавых паўтораў, колькі глыбокай гарманічнасцю, што аб’ядноўвае гучанне і перадатныя выявы. Багацце сэнсаў і лёгкасць чытання служылі прычынай таго, што куліёт[п. 2] Хафіза запар і побач выкарыстоўваўся людзьмі для варожб, для прадказання свайго лёсу.

…гонар справядлівых — гэта Хаджа Хафіз з Шыраза, высокія думкі якога сведчаць пра чысціню яго душы. Алішэр Наваі

Спадчына і ўплыў творчасці

Паэтычную складанку «Канапа» Хафіза ўлучае 418 газэляў (лірычных вершаў), 5 буйных касыд (буйных панегірыкаў), 29 кіта (невялікіх вершаў), 41 рубаі (афарыстычнае чатырохрадкоўе) і 3 месневи (героіка-рамантычныя паэмы): «Дзікая лань», «Сакі-намэ» і «Магані-намэ»[10]. Пасля смерці Хафіза «Дыван» шырыўся ў выглядзе спісаў у вялікай колькасці, з-за чаго ў арыгінальным тэксце з’яўляліся чужародныя ўстаўкі. У сённяшнім Іране «Дыван» перавыдаваўся найбольшую колькасць разоў сярод класічных твораў[7].

Першае сур’ёзнае выданне Хафіза было ажыццёўлена ў сярэднія вякі ў Турцыі, дзе былі выдадзены творы паэта ў трох тамах. На гэтым выданні засноўваліся далейшыя публікацыі ў Германіі, Егіпце і Індыі. Творчасць паэта зрабіла моцны ўплыў на многіх майстроў Захаду: Гётэ, Пушкіна, Міцкевіча і інш. Выдадзены ў 1814 годзе поўны пераклад Хафіза на нямецкую мову падштурхнуў Гётэ на стварэнне сваёй «Заходне-ўсходняй канапы», у якім прысвячае Хафізу цалкам другую кнігу, названую ім «Кнігай Хафіза». Пушкін у сваім вершы «Не чаруйся лаянкавай славай, пра красун маладой!» («З Гафіза») аддаў даніну павагі паэту і ўсёй персідскай паэзіі[9]. Творы Хафіза Шыразі перакладзены на многія мовы свету[7]. У творчасці Хафіза пераважаюць традыцыйныя тэмы віна і кахання, містычнага азарэння, усхвалення вялікіх людзей, скаргі на тленнасць і неспазнавальнасць свету[7]. У паэзіі Хафіз быў элемент містыкі, з-за чаго сучаснікі звалі паэта Лісан-Эльгаіб — мовай таямнічых дзіваў[8].

Памяць

Маўзалей Хафіза з’яўляецца адной з асноўных выбітнасцей Шыраза. Ён уяўляе сабою альтанку, пабудаваную ў 1930-х гадах над мармуровым надмагіллем паэта. Туды прыходзяць шматлікія паломнікі[8]. Маўзалей знаходзіцца ў парку, дзе ўвесь час пад музыку дэкламуюцца вершы Хафіза. Таксама пашыраны варожбы на «Канапе» Хафіза. На магільнай пліце высечаны бейт Хафіза:

Калі прыдзеш да гэтай магілы,                выяві велікадушнасць. Не асуджай тых гуляк-паломнікаў,               якія тут збяруцца. (Падрадковы пераклад)

Бібліяграфія

• Arberry, Arthur J., ed., Fifty Poems of Hafiz (1947; перавыданне. 1953);
• Aryanpur, Abbas, Poetical Horoscope: Or, Odes of Hafiz (1965);
• Batmanglij, M., E., Hafez (1987);
• Streit, Clarence K., Hafiz: The Tongue of the Hidden (1928)

Каментарыі

1. ↑ «Рынды — гэта веселуны, у душы адданыя Богу, але не якія выконваюць аскетычны лад жыцця, а пітушчыя віно, закаханыя ў весялосць».
2. ↑ Куліёт — зборнік сачыненнняў.

Заўвагі

1. ↑ Encyclopédie Larousse en ligne Праверана 24 мая 2018.
2. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 24 мая 2018.
3. ↑ Union List of Artist Names Праверана 24 мая 2018.
4. 1 2 «Народы Азии и Африки», 1976, с. 96
5. ↑ Хафиз // Краткая литературная энциклопедия / гл. ред. А. А. Сурков. — Москва: Советская энциклопедия, 1962—1978. — Т. 8.
6. 1 2 «Дружба народов», 1971, с. 265
7. 1 2 3 4 Хафиз (персидский поэт) / А. Н. Болдырев // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.(руск.)
8. 1 2 3 Гафиз или Хафиз // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.) . — СПб., 1890—1907.
9. 1 2 Хафіз Шыразі — артыкул з энцыклапедыі «Кругосвет»
10. ↑ Хафиз // Литература и язык. Современная иллюстрированная энциклопедия / Под редакцией проф. Горкина А. П.. — М.: Росмэн-Пресс, 2006. — ISBN 978-5-353-02604-4.

Літаратура

• Истины. Изречения персидского и таджикского народов, их поэтов и мудрецов. Перевод Наума Гребнева «Наука», М. 1968. 310 с; Спб.: Азбука-классика, 2005. 256 с ISBN 5-352-01412-6
• Ирано-таджикская поэзия. — М.: Художественная литература, 1974. — 613 с.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Хафіз Шыразі
• Інтэрнэт-старонка аб Гафезе (англ.)
• Маўзалей Хафіза ў Шыразе (фота)
• Н. Кулматов Гедонизм Хафиза(руск.)  // «Памир» : Журнал. — 1982. — № 1. — С. 77-82.
• С. Шамухамедова Этический идеал Хафиза(руск.)  // «Звезда Востока» : Журнал, Орган Союза писателей Узбекистана. — Ташкент: Издательство литературы и искусства Гафура Гуляма, 1973. — № 5. — С. 159-162.
• Саджад Захир Гений Хафиза(руск.)  // Академия наук СССР, Институт востоковедения РАН, Институт Африки РАН {{{выданне}}} : Журнал. — Москва: Наука (издательство)«Наука», 1976. — № 5. — С. 96-102.
• Мирзо Турсун-Заде Великий мастер газели(руск.)  // «Дружба народов»(руск.) бел. : Журнал. — 1971. — № 9. — С. 264-269.
• Семён Липкин Над строкой Хафиза(руск.)  // «Новый мир»(руск.) бел. : Журнал. — 1971. — № 10. — С. 242-245.
• Хафиз (персидский поэт) / А. Н. Болдырев // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.(руск.)
• Хафиз — артыкул з энцыклапедыі «Кругосвет»
• Hafez — артыкул з Ираника
• Мавзолей Хафиза в Ширазе (фото) Архівавана 28 верасня 2007.
• Хафиз (english)
• Фото Tomb Хафиз (persian)
• Мавзолей Хафиза в Ширазе (фото)
• моноспектакль «Волшебник из Шираза» артиста Московского драматического театра на Таганке Вениамина Смехова