wd wp Пошук:
    ⬜

    Уільям Шэкспір

    Запыт «Шэкспір» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні. Уі́льям Шэкспі́р (англ.: William Shakespeare[8] 23 красавіка 1564, Стратфард-на-Эйване, Англія — 23 красавіка 1616, там жа) — англійскі паэт і драматург, нярэдка лічыцца найвялікшым англамоўным пісьменнікам і адным з найлепшых драматургаў свету[9]. Часта называецца нацыянальным паэтам Англіі[10]. Творы, якія дайшлі да нас, уключаючы некаторыя, напісаныя разам з іншымі аўтарамі — 38 п’ес[ru], 154 санеты[pl]Добры артыкул, 4 паэмы і 3 эпітафіі. П’есы Шэкспіра перакладзены на асноўныя мовы і ставяцца часцей за творы іншых драматургаў[11].

    Шэкспір нарадзіўся і вырас у горадзе Стратфард-на-Эйване. У 18 гадоў ажаніўся з Эн Хэтэўэй[ru], у шлюбе з якой меў трох дзяцей: дачку Сюзанну і двайнят Хемнета[en] і Джудзіт. Кар’ера Шэкспіра пачалася паміж 1585 і 1592 гадамі, калі ён пераехаў у Лондан. Неўзабаве ён стаў паспяховым акцёрам, драматургам, а таксама саўладальнікам тэатральнай кампаніі пад назвай «Слугі лорда-камергера[ru]», пазней вядомай як «Слугі караля». Каля 1613 года, ва ўзросце 48 гадоў ён вярнуўся ў Стратфард, дзе памёр трыма гадамі пазней. Захавалася мала гістарычных сведчанняў пра жыццё Шэкспіра, і тэорыі пра яго жыццё ствараюцца на аснове афіцыйных дакументаў і сведчанняў сучаснікаў, таму навуковай супольнасцю дагэтуль абмяркоўваюцца пытанні яго знешнасці і рэлігійных поглядаў[ru], таксама ёсць пункт гледжання, што прыпісаныя яму творы напісаны кімсьці іншым[12][13]; ён папулярны у культуры, хоць і адхілены пераважнай большасцю навукоўцаў-шэкспіразнаўцаў.

    Большасць твораў Шэкспіра напісана ў перыяд з 1589 па 1613 год[14]. Яго раннія п’есы галоўным чынам адносяцца да камедый[en] і хронік[ru], у якіх Шэкспір дасягнуў значнага поспеху. Потым у яго творчасці быў перыяд трагедый[ru], такіх як «Гамлет», «Кароль Лір», «Атэла[ru]» і «Макбет», якія лічацца аднымі з лепшых на англійскай мове. Пад канец сваёй творчасці Шэкспір напісаў некалькі трагікамедый, а таксама супрацоўнічаў з іншымі пісьменнікамі.

    Многія п’есы Шэкспіра выдаваліся яшчэ пры яго жыцці. У 1623 годзе два сябры Шэкспіра, Джон Хемінг і Генры Кондэл, апублікавалі Першае фоліа[ru], збор усіх, апроч двух, п’ес Шэкспіра, уключаных у канон у наш час. Пазней Шэкспіру рознымі даследчыкамі былі з рознай ступенню доказнасці атрыбутаваны яшчэ некалькі п’ес (ці іх фрагменты).

    Ужо пры жыцці Шэкспір атрымліваў ухвальныя водгукі на свае творы, але па-сапраўдным ён стаў папулярны толькі ў XIX стагоддзі. У прыватнасці, прадстаўнікі рамантызму і віктарыянцы так узносілі Шэкспіра, што Бернард Шоу назваў гэта «bardolatry»[en], што ў перакладзе з англійскай азначае «бардапаклонства». Творы Шэкспіра застаюцца папулярнымі і ў нашы дні, яны ўвесь час вывучаюцца і пераасэнсоўваюцца ў адпаведнасці з палітычнымі і культурнымі ўмовамі.

    Біяграфія

    Асноўны артыкул: Біяграфія Уільяма Шэкспіра

    Герб з дэвізам роду Шэкспіраў Non Sanz Droict — фр.: «Не без права».

    Раннія гады

    Уільям Шэкспір нарадзіўся ў горадзе Стратфард-он-Эйван (графства Уорыкшыр) у 1564 годзе, ахрышчаны 26 красавіка, пэўная дата нараджэння невядома. Паданне адносіць яго з’яўленне на свет да 23 красавіка[15]: гэта дата супадае з пэўна вядомым днём яго смерці. Апроч таго, 23 красавіка адзначаецца дзень святога Георгія, апекуна Англіі, і да гэтага дня паданне магло адмыслова прымеркаваць нараджэнне найвялікшага нацыянальнага паэта. З англійскай мовы прозвішча «Шэкспір» можна перакласці як «той, хто трасе дзідай».

    Яго бацька, Джон Шэкспір (1530—1601), быў заможным рамеснікам-пальчатнікам, часта абіраўся на значныя грамадскія пасады. У 1565 годзе Джон Шэкспір быў олдэрменам[ru], у 1568 годзе — бальі[ru] (кіраўніком гарадскога савета). Ён не наведваў царкоўных службаў, за што плаціў вялікія грашовыя штрафы (магчыма, ён быў таемным каталіком)[16].

    Маці Шэкспіра, народжаная Мэры Ардэн (1537—1608), належала да адной з найстарэйшых саксонскіх сямей[17]. Агулам у пары было 8 дзяцей, Уільям нарадзіўся трэцім.

    Лічыцца, што Шэкспір вучыўся ў стратфардскай «граматычнай школе» (англ.: grammar school), дзе мусіць атрымаў добрыя веды латыні: стратфардскі настаўнік лацінскай мовы і літаратуры пісаў вершы на латыні. Некаторыя навукоўцы сцвярджаюць, што Шэкспір наведваў школу караля Эдуарда VI[en] у Стратфардзе-на-Эйване, дзе вывучаў творчасць такіх паэтаў, як Авідзій і Плаўт[18], аднак школьныя журналы не захаваліся[19], і цяпер нічога пэўна не скажаш.

    У 1582 годзе, у 18-гадовым узросце, ажаніўся з Эн Хэтэўэй, дачкой мясцовага землеўласніка, на 8 гадоў старэйшай за яго. У момант заключэння шлюбу Эн была цяжарная. У 1583 годзе нарадзілася дачка Сюзанна (ахрышчана 23 мая), у 1585 годзе — двайняты: сын Хемнет, памёр 11-гадовым у жніўні 1596 года, і дачка Джудзіт (ахрышчана 2 лютага).

    Пра падзеі наступных сямі гадоў жыцця Шэкспіра ёсць толькі здагадкі. Першыя ўпамінанні пра лонданскую тэатральную кар’еру тычацца 1592 года, і перыяд паміж 1585 і 1592 гадамі даследчыкі называюць «страчанымі гадамі» Шэкспіра[20]. Спробы біёграфаў дазнацца пра дзейнасць Шэкспіра ў гэты перыяд прычыніліся з’яўленню многіх апакрыфічных гісторый. Нікалас Роу[en], першы біёграф Шэкспіра, лічыў, што той пакінуў Стратфард, каб пазбегнуць праследавання за браканьерства[ru] ў маёнтку мясцовага сквайра Томаса Люсі. Мяркуецца таксама, што Шэкспір адпомсціў Люсі, напісаўшы ў яго адрас некалькі непрыстойных балад[21]. Паводле іншай версіі XVIII ст., Шэкспір пачаў тэатральную кар’еру, прыглядаючы за коньмі лонданскіх тэатральных апекуноў[22]. Джон Обры[ru] пісаў, што Шэкспір быў школьным настаўнікам[23]. Некаторыя навукоўцы XX ст. лічылі, што Шэкспір быў настаўнікам Аляксандра Ногтана з Ланкашыра, бо ў гэтага памешчыка-каталіка знаходзіўся нейкі «Уільям Шэйкшафт»[24]. У гэтай тэорыі мала падстаў, апроч чутак, якія пашырыліся пасля смерці Шэкспіра, і, апроч таго, «Шэйкшафт» — гэта дастатковае пашыранае ў Ланкашыры прозвішча[25].

    Узноўлены тэатр «Глобус», у якім працавала трупа Шэкспіра.

    Лондан і тэатральная кар’ера

    Пэўна невядома, калі Шэкспір пачаў пісаць тэатральныя творы, а таксама пераехаў у Лондан, але першыя крыніцы, якія дайшлі да нас і гавораць пра гэта, тычацца 1592 года. Тады ў дзённіку антрэпрэнёра Філіпа Хэнслау[en] згадваецца гістарычная хроніка Шэкспіра «Генрых VI» у рэпертуары тэатра «Роўз»[en], які належаў Хэнслау[26]. У тым жа годзе пасмяротна выдаецца памфлет драматурга і празаіка Роберта Грына[ru], дзе апошні са злосцю абрынуўся на Шэкспіра, не называючы прозвішча, але іранічна абыгрываючы яго — «скалынальнік сцэны» (shake-scene), перафразоўваючы радок з трэцяй часткі «Генрыха VI» «О, сэрца тыгра ў гэтай жаночай шкуры!» як «сэрца тыгра ў шкуры акцёра»[17]. Навукоўцы разыходзяцца ў думцы адносна дакладнага сэнсу гэтых слоў[27], але прынята лічыць, што Грын вінаваціў Шэкспіра ў спробах зраўняцца з высокаадукаванымі пісьменнікамі («універсітэцкімі розумамі»), такімі як Крыстафер Марла, Томас Нэш[ru] і сам Грын[28].

    Біёграфы лічаць, што кар’ера Шэкспіра магла пачацца ў кожны час, пачынаючы з сярэдзіны 1580-х[29]. З 1594 года п’есы Шэкспіра ставіліся толькі трупай «Слугі лорда-камергера». У склад трупы ўваходзіў і Шэкспір, які пад канец таго ж 1594 года стаў яе саўладальнікам. Трупа неўзабаве ўвайшла ў лік вядучых тэатральных калектываў Лондана[30]. Пасля смерці каралевы Лізаветы ў 1603 годзе, трупа атрымала каралеўскі патэнт ад новага ўладара, Якава I, і стала звацца «Слугі Караля»[31].

    У 1599 годзе партнёрства членаў трупы пабудавала на паўднёвым беразе Тэмзы новы тэатр, названы «Глобус»[ru]. У 1608 годзе яны таксама набылі закрыты тэатр «Блэкфраерс»[en]. Справаздачы пра набыццё Шэкспірам нерухомасці і яго інвестыцыі паказваюць, што трупа зрабіла яго багатым чалавекам. У 1597 годзе ён купіў другі паводле памераў дом у Стратфардзе — Нью-Плэйс[en].

    Некаторыя п’есы Шэкспіра былі апублікаваны In-quarto[en] ў 1594 годзе. У 1598 годзе яго імя пачало з’яўляцца на тытульных лістах выданняў[32][33][34]. Але і пасля таго, як Шэкспір праславіўся як драматург, ён працягваў іграць у тэатрах. У выданні твораў Бена Джонсана[en] 1616 года імя Шэкспіра ўключана ў спіс акцёраў, якія ігралі ў п’есах «У кожнага свае дзівацтвы» (1598) і «Падзенне Сеяна» (1603)[35]. Аднак яго імя не было ў спісах акцёраў п’есы Джонсана «Вальпонэ» 1605 года, што ўспрымаецца некаторымі навукоўцамі як знак сканчэння лонданскай кар’еры Шэкспіра[36]. Тым не менш у Першым фоліа[ru] 1623 года Шэкспір названы «галоўным акцёрам ва ўсіх гэтых п’есах», а некаторыя з іх упершыню ставіліся пасля «Вальпонэ», хоць пэўна невядома, якія ролі іграў у іх Шэкспір[37]. У 1610 годзе Джон Дэвіс напісаў, што «добры Уіл» іграў «каралеўскія» ролі[38]. У 1709 годзе, у сваёй працы, Роу запісаў думку, якая ўжо склалася да таго часу, што Шэкспір іграў цень бацькі Гамлета[39]. Пазней таксама сцвярджалася, што ён іграў ролі Адама ў «Як вам гэта спадабаецца[ru]» і Хора ў «Генрыху V[es]Добры артыкул»[40], хоць навукоўцы сумняюцца ў верагоднасці гэтай інфармацыі[41].

    У перыяд акцёрскай і драматургічнай дзейнасці Шэкспір жыў у Лондане, аднак некаторую частку свайго часу праводзіў таксама і ў Стратфардзе. У 1596 годзе, праз год пасля куплі Нью-Плэйс, ён жыў у прыходзе святой Алены ў Бішапгейце[en], на паўночным беразе Тэмзы[42]. Пасля пабудовы тэатра «Глобус» у 1599 годзе Шэкспір пераехаў на іншы бераг ракі — у Саўтуарк[ru][43], дзе і знаходзіўся тэатр. У 1604 годзе ён ізноў пераехаў цераз раку, гэтым разам у раён да поўначы ад сабора Святога Паўла, дзе была вялікая колькасць добрых дамоў. Ён здымаў пакоі ў француза-гугенота Крыстофера Маўнтджоя, вытворцы жаночых парыкоў і галаўных убораў[44][45].

    Апошнія гады і смерць

    Ёсць традыцыйная думка, што за некалькі гадоў да смерці Шэкспір пераехаў у Стратфард. Першым біёграфам Шэкспіра, які перадаў такую думку, быў Роу[46]. Адной з прычын гэтага можа служыць тое, што лонданскія публічныя тэатры неаднаразова спынялі сваю работу з-за ўспышак чумы[47], і ў акцёраў не было дастаткова работы. Поўны адыход ад спраў быў рэдкасцю ў тыя часы[48], і Шэкспір працягваў наведваць Лондан[46]. У 1612 годзе Шэкспір выступаў сведкам па справе Белат супраць Маўнтджоя[en], судовым працэсе па вясельным пасагу дачкі Маўнтджоя Мэры[49][50]. У сакавіку 1613 года ён купіў дом у былым Блэкфрыярскім прыяраце[51]; у лістападзе 1614 года правёў некалькі тыдняў са сваім зяцем, Джонам Холам[52].

    Бюст Шэкспіра ў цэркве св. Троіцы ў Стратфардзе.

    Пасля 1606—1607 года Шэкспір напісаў толькі некалькі п’ес, а пасля 1613 гады зусім перастаў ствараць іх[53]. Свае апошнія тры п’есы ён напісаў разам з іншым драматургам, магчыма, з Джонам Флетчэрам[ru][54], які змяніў Шэкспіра на пасадзе галоўнага драматурга трупы «Слугі караля»[55].

    Аўтограф Шэкспіра на яго тэстаменце.

    Усе захаваныя подпісы Шэкспіра на дакументах (1612—1613) адрозніваюцца благім почыркам, на гэтай падставе некаторыя даследчыкі думаюць, што ён быў тым часам сур’ёзна хворы[56].

    23 красавіка (3 мая) 1616 года Шэкспір памёр[57]. Традыцыйна прынята лічыць, што ён памёр у свой дзень нараджэння, але ўпэўненасці ў тым, што Шэкспір нарадзіўся 23 красавіка, няма. Шэкспіра перажыла ўдава, Эн (пам. 1623), і дзве дачкі. Сюзанна Шэкспір была замужам за Джонам Холам з 1607 года[58], а Джудзіт Шэкспір выйшла замуж праз два месяцы пасля смерці Шэкспіра за вінароба Томаса Куіні[59].

    Тастаментам Шэкспір пакінуў большую частку сваёй нерухомай маёмасці старэйшай дачцэ Сюзанне[60]. Пасля яе гэту спадчыну павінны былі атрымаць яе прамыя нашчадкі[61]. У Джудзіт было трое дзяцей, і ўсе яны памерлі не жаніўшыся[62]. У Сюзанны была адна дачка, Элізабэт, якая выходзіла замуж двойчы, але памерла бяздзетнай у 1670 годзе. Яна была апошнім прамым нашчадкам Шэкспіра[63]. У тэстаменце Шэкспіра яго жонка згадваецца толькі мімаходам, але яна і так павінна была атрымаць траціну ўсёй маёмасці мужа[64]. Аднак там указвалася, што ён пакідае ёй свой «другі паводле якасці ложак», і гэты факт выклікаў мноства розных здагадак[65][66][67]. Некаторыя навукоўцы лічаць гэта абразай Эн, тым часам як іншыя сцвярджаюць, што другі паводле якасці ложак — гэта шлюбны ложак, і, такім чынам, нічога абразлівага няма[68].

    Праз тры дні цела Шэкспіра было пахавана ў стратфардскай царкве Св. Троіцы[69]. На яго надмагіллі напісана эпітафія[70]:

    Good frend for Iesvs sake forbeare,
    To digg the dvst encloased heare.
    Bleste be ye man yt spares thes stones,
    And cvrst be he yt moves my bones. [17]</p></cite>

    Добры сябра, Ісусам заклінаю цябе
    Не адкапваць пыл, захаваны тут.
    Блаславёны будзе той, хто не кране гэтых камянёў,
    І пракляты той, хто зрушыць мае косткі. [17]</p></cite>

    Напярэдадні 1623 года ў царкве быў узведзены размаляваны бюст Шэкспіра, паказвалы яго ў час пісання. Эпітафіі на англійскай мове і на латыні параўноўваюць Шэкспіра з мудрым пілоскім царом Нестарам, Сакратам і Вергіліем[71].

    Ва ўсім свеце ўсталявана мноства статуй Шэкспіра, уключаючы пахавальныя манументы ў Саўтваркскім саборы і Кутку паэтаў[ru] Вэстмінстэрскага абацтва.

    У азнаменаванне чатырохсотгоддзя з дня смерці драматурга Каралеўскі манетны двор выпусціў тры двухфунтовыя манеты (датаваны 2016 годам), сімвалізуючыя тры групы яго твораў: камедыі, хронікі і трагедыі.

    Творчасць

    Асноўны артыкул: Спіс твораў Уільяма Шэкспіра Літаратурная спадчына Шэкспіра распадаецца на дзве няроўныя часткі: вершатворную (паэмы і санеты) і драматычную. В. Р. Бялінскі пісаў, што «занадта было б адважна і дзіўна аддаць Шэкспіру наважную перавагу прад усімі паэтамі чалавецтва, як уласна паэту, але як драматург ён і зараз застаецца без праціўніка, імя якога можна б было паставіць поплеч яго імя»[72].

    Пытанне перыядызацыі

    Даследчыкі творчасці Шэкспіра (дацкі літаратуразнавец Г. Брандэс[en], выдавец рускага поўнага сходу складанняў Шэкспіра С. А. Венгераў) пад канец XIX — пачатак XX стст., абапіраючыся на храналогію твораў, уявілі яго духоўную эвалюцыю ад «бадзёрага настрою», веры ва ўрачыстасць справядлівасці, гуманістычныя ідэалы ў пачатку шляху да расчаравання і знішчэння любых ілюзій у канцы. Аднак у апошнія гады з’явілася думка, што заключэнне пра асобу аўтара па яго творах ёсць памылка[73].

    У 1930 годзе шэкспіразнавец Э. К. Чэмберс[en] прапанаваў храналогію творчасці Шэкспіра па жанравым прыкметам, пазней яна была адкарэктавана Дж. Мак-Мануэем. Вылучаліся чатыры перыяды: першы (1590—1594) — раннія: хронікі, рэнесансавыя камедыі, «трагедыя жаху» («Ціт Андронік»), дзве паэмы; уторай (1594—1600) — рэнесансавыя камедыі, першая спелая трагедыя («Рамэа і Джульета»), хронікі з элементамі трагедыі, антычная трагедыя («Юлій Цэзар»), санеты; трэці (1601—1608) — вялікія трагедыі, антычныя трагедыі, «змрочныя камедыі»; чацвёрты (1609—1613) — драмы-казкі з трагічным зачынам і шчаслівым фіналам. Некаторыя з шэкспіразнаўцаў, у тым ліку і А. А. Смірноў[ru], ядналі першы і другі перыяды ў адзін ранні[74].

    Драматургія

    Асноўны артыкул: П’есы Уільяма Шэкспіра Большасць драматургаў таго перыяду стваралі свае творы супольна з іншымі аўтарамі, і крытыкі лічаць, што Шэкспір таксама напісаў некаторыя свае п’есы супольна з іншымі аўтарамі; галоўным чынам гэта ставіцца да ранніх і позніх твораў[75]. У дачыненні некаторых твораў, такіх як «Ціт Андронік[en]» і раннія гістарычныя п’есы, не ўсталявана, што яны дакладна напісаны ў суаўтарстве, тады як для «Двух шляхетных родзічаў» і згубленай п’есы «Кардэніа[en]» гэта дакументальна пацверджана. Дадзеныя, атрыманыя з тэкстаў, таксама дазваляюць сцвярджаць, што некаторыя працы перарабляліся іншымі пісьменнікамі адносна арыгінальнага тэксту.

    Адна з найранейшых прац Шэкспіра — «Рычард III[en]» і тры часткі «Генрыха VI[en]», напісаныя ў пачатку 1590-х, перыяд, калі была ў модзе гістарычная драма. П’есы Шэкспіра насілу паддаюцца датаванню[76][77], але даследчыкі тэкстаў мяркуюць, што «Ціт Андронік», «Камедыя памылак[ru]», «Утаймаванне наравістай» і «Два веронцы[be-x-old]» таксама ставяцца да пачатку творчага шляху Шэкспіра[78][76]. Яго першыя хронікі[en], якія найхутчэй засноўваюцца на выданні 1587 года «Хронік Англіі, Шатландыі і Ірландыі» Рафаэля Холіншэда[en][79], уяўлялі разбуральныя вынікі кіравання слабых і карумпаваных уладароў і ў нейкай меры паслужылі апраўданнем узнікнення дынастыі Цюдораў[80]. На раннія п’есы Шэкспіра паўплывалі працы іншых драматургаў лізавецінскай эпохі, асабліва Томаса Кіда[en] і Крыстафера Марла, традыцыі сярэднявечнай драмы і п’есы Сенекі[81][82][83]. «Камедыя памылак» таксама пабудавана па класічнай мадэлі, не знойдзена крыніц для «Утаймавання наравістай», хоць яна злучана з іншай п’есай з падобнай назвай, што гулялася ў лонданскіх тэатрах у 1590-х гадах[84] і, магчыма, мае фальклорныя карані[85][86].

    Аберон, Тытанія і Пак танцуюць з феямі. Уільям Блэйк, 1786 год. Тэйт Брытанія[ru].

    У сярэдзіне 1590-х гадоў адбыўся пераход Шэкспіра ад кплівых і фарсавых па сваім стылі камедый да рамантычных твораў[87]. «Сон у летнюю ноч» — гэта дасціпная сумесь рамантыкі, казачнай магіі і жыцця найніжэйшага грамадства[88]. У наступнай, таксама рамантычнай, камедыі Шэкспіра «Венецыянскі купец[ru]» утрымваецца партрэт помслівага ліхвяра-яўрэя Шэйлака[en], у якім адбіліся расавыя забабоны англічан лізавецінскай эпохі[89][90]. Дасціпная п’еса «Шмат шуму з нічога[it]Выдатны артыкул»[91], «Як вам гэта спадабаецца», якая выдатна паказвае жыццё ў правінцыі, і ажыўленая весялосцю «Дванаццатая ноч[it]Выдатны артыкул» дапаўняюць шэраг камедый Шэкспіра[92]. Пасля лірычнага «Рычарда II[ru]», практычна цалкам напісанага вершамі, Шэкспір увёў празаічную камедыю ў свае хронікі «Генрых IV, часткі 1[nl]Добры артыкул» і 2[nl]Добры артыкул, і «Генрых V». Яго персанажы робяцца складанейшымі і далікатнымі, ён вельмі спрытна перамыкаецца паміж камічнымі і сур’ёзнымі сцэнамі, прозай і паэзіяй, так што яго спелыя працы дасягаюць апавядальнай разнастайнасці[93][94][95]. Гэты перыяд пачалі і скончылі трагедыі: «Рамэа і Джульета», знакамітая гісторыя кахання і смерці дзяўчыны і юнака[96][97], і «Юлій Цэзар[ru]», заснаваны на «Параўнальных жыццяпісах[ru]» Плутарха[98][99].

    Гамлет, Гарацыа, Марцэл і здань бацькі Гамлета. Генры Фюзелі[es]Добры артыкул, 1780—85. Кунстхаус (Цюрых)[de].

    У пачатку XVII стагоддзя Шэкспір напісаў некалькі так званых «праблемных п’ес»: «Мера за меру[ru]», «Траіл і Крэсіда[ru]» і «Усё добра, што добра сканчаецца[ru]», а таксама шэраг найболей вядомых трагедый[100][101]. Многія крытыкі мяркуюць, што трагедыі гэтага перыяду ўяўляюць сабою пік творчасці Шэкспіра. Гамлет, загалоўны герой адной з самых знакамітых трагедый Шэкспіра, з’яўляецца, магчыма, самым доследным персанажам гэтага драматурга; асабліва гэта дакранаецца знакамітага салілоквія[en], які пачынаецца «Быць ці не быць, вось у чым пытанне[ru]»[102]. У адрозненне ад інтраверта Гамлета, вагальнага героя, героі наступных трагедый, кароль Лір і Атэла, пакутуюць ад занадта паспешна прыманых рашэнняў[103]. Нярэдка трагедыя Шэкспіра будуецца на недахопах ці фатальных учынках герояў, што знішчалі яго і яго блізкіх[104]. У «Атэла» злыдзень Яга даводзіць рэўнасць галоўнага героя да кропкі, і той забівае сваю нявінную жонку[105][106]. У «Каралі Ліры» стары кароль здзяйсняе фатальную памылку, адмовіўшыся ад сваіх праў на ўладу, што прыводзіць да жахлівых падзей, як забойства малодшай дачкі Ліра Кардэліі. У «Макбеце[ru]», самай кароткай і сціснутай трагедыі Шэкспіра[107], некантралюемыя амбіцыі пасоўваюць Макбета і яго жонку, Лэдзі Макбет, да забойства законнага караля і ўзурпацыі трона, а ў канчатковым рахунку іх жа бурыць усведамленне сваёй віны[108]. У гэтай п’есе Шэкспір дадае да трагічнай структуры элемент звышнатуральнага. Яго апошнія буйныя трагедыі, «Антоній і Клеапатра[ru]» і «Карыялан[ru]», на думку некаторых крытыкаў, утрымліваюць адны з самых выдатных яго вершаў[109][110].

    У фінальным перыядзе сваёй творчасці Шэкспір звярнуўся да жанру рамантыкі ці трагікамедыі і дапісаў тры буйныя п’есы: «Цымбелін[sv]Добры артыкул», «Зімовая казка[sv]Добры артыкул» і «Бура[en]Добры артыкул», а таксама, супольна з іншым драматургам, п’есу «Перыкл[en]». Творы гэтага перыяду менш змрочныя, чым папярэднія ім трагедыі, аднак больш сур’ёзныя, чым камедыі 1590-х гадоў, але сканчаюцца яны замірэннем і збавеннем ад бед[111]. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што гэтыя змены адбыліся ад змены паглядаў на жыццё Шэкспіра, якія сталі спакайнейшымі, але, магчыма, у п’есах проста адбілася тэатральная мода таго часу[112][113][114]. Яшчэ дзве захаваныя п’есы Шэкспіра напісаны ім у супрацы, магчыма з Джонам Флетчэрам: «Генрых VIII[ru]» і «Два шляхетныя родзічы».

    Прыжыццёвыя пастаноўкі

    Асноўны артыкул: Пастаноўкі п’ес Уільяма Шэкспіра Пакуль дакладна не вядома, для якіх тэатральных кампаній Шэкспір пісаў свае раннія п’есы. Так, на тытульнай старонцы выдання «Ціта Андроніка» 1594 года паказана, што п’еса ставілася трыма рознымі групамі[115]. Пасля чумы 1592—1593 года п’есы Шэкспіра ўжо ставіліся яго ўласнай кампаніяй у «Тэатры[en]» і «Курціне[en]» у Шордзічы на поўнач ад Тэмзы[116]. Там была пастаўлена першая частка «Генрыха IV». Пасля сваркі са сваім гаспадаром кампанія пакінула «Тэатр» і пабудавала на паўднёвым боку Тэмзы, у Саўтуарку, тэатр «Глобус», першы тэатр, пабудаваны акцёрамі для акцёраў[117][118]. «Глобус» адкрыўся восенню 1599 года, і адной з першых пастаўленых у ім п’ес стаў «Юлій Цэзар». Большасць найболей вядомых п’ес Шэкспіра, напісаных пасля 1599 года, ствараліся для «Глобуса», улучаючы «Гамлета», «Атэла» і «Караля Ліра»[117][119][120].

    Рэканструкцыя тэатра Глобус, Лондан.

    Трупа Шэкспіра «Слугі лорда-камергера» знаходзілася ў асаблівых адносінах з каралём Якавам I, асабліва пасля яе пераназвання ў 1603 годзе ў «Слугі караля». Хоць запісы пра пастаноўкі разрознены, можна казаць пра 7 пастановак п’ес Шэкспіра пры двары паміж 1 лістапада 1604 года і 31 кастрычніка 1605 года, улучаючы дзве пастаноўкі «Венецыянскага купца»[121]. Пасля 1608 года яны пачалі выступаць зімой у крытым тэатры «Блэкфраерс», а ў «Глобусе» працаваць летам[122]. Добрае памяшканне ў спалучэнні з каралеўскім заступніцтвам дазволіла Шэкспіру ўвесці ў рэквізіт сваіх п’ес складанейшыя прылады. Прыкладам, у «Цымбеліне» Юпітэр спускаецца «з громам і маланкамі, седзячы на арле: Ён кідае маланкі. Прывіды падаюць на калені»[123].

    У склад трупы Шэкспіра ўваходзілі такія вядомыя акцёры, як Рычард Бёрбедж[ru], Уільям Кэмп[ru], Неры Кондэл і Джон Хэмінгес. Бёрбедж быў першым выканаўцам галоўных роляў многіх п’ес Шэкспіра, улучаючы «Рычарда III», «Гамлета», «Атэла» і «Караля Ліра»[124]. Папулярны камічны акцёр Уільям Кэмп, сярод іншых персанажаў, іграў П’етра ў «Рамэа і Джульеце» і Кізіла ў «Шмат шуму з нічога»[125]. На мяжы XVI і XVII стагоддзяў яго замяніў Роберт Армін[ru], які выканаў такія ролі, як Асялок з «Як вам гэта спадабаецца» і Блазан з «Караля Ліра»[126]. У 1613 годзе Генры Вотан паведаміў пра пастаноўку п’есы «Генрых VIII», якая адбылася[127]. 29 чэрвеня, падчас пастаноўкі дадзенага спектакля гармата дала асечку і падпаліла саламяны дах будынка, так што ўвесь тэатр згарэў. Гэты факт дазваляе з добрай дакладнасцю ўсталяваць час напісання п’есы[127].

    Першыя публікацыі

    Як лічыцца, палова (18) п’ес Шэкспіра была апублікавана тым ці іншым чынам пры жыцці драматурга. Найгалаўнейшай публікацыяй шэкспіраўскай спадчыны па праве лічыцца фоліа 1623 года (так званае «Першае фоліа»), выдадзенае Эдуардам Блаўнтам і Уільямам Джагардам у складзе так званай «Чэстэраўскай складанкі[ru]»; друкары Уорал і Кол. У гэта выданне ўвайшлі 36 п’ес Шэкспіра — усе, апроч «Перыкла» і «Двух шляхетных родзічаў». Менавіта гэта выданне ляжыць у аснове ўсіх даследаванняў у вобласці шэкспіразнаўства.

    Ажыццяўленне гэтага праекта стала магчымым дзякуючы высілкам Джона Хэмінджа і Генры Кондэла, сяброў і калег Шэкспіра. Кнігу апераджае ліст да чытачоў ад імя Хэмінджа і Кондэла, а таксама паэтычнае прысвячэнне Шэкспіру з боку драматурга Бена Джонсана, які таксама паспрыяў выданню Першага Фоліа.

    Паэмы

    У 1593 і 1594 гадах, калі тэатры былі зачынены з-за эпідэміі чумы, Шэкспір стварыў дзве эратычныя паэмы, «Венера і Адоніс[ru]» і «Збэшчанне Лукрэцыі». Гэтыя паэмы былі прысвечаны Генры Рызлі, графу Саўтгемптану[ru]. У «Венеры і Адонісе» нявінны Адоніс адпрэчвае сексуальныя дамаганні Венеры; тады як у «Збэшчанні Лукрэцыі» ўчынная жонка Лукрэцыя згвалтавана Тарквініем[en][128]. Пад уплывам Метамарфоз[pt]Выдатны артыкул Авідзія[129], у паэмах паказваюцца пачуццё віны і жудасныя наступствы некантралюемага кахання[130]. Абедзве паэмы карысталіся папулярнасцю і перавыдаваліся некалькі разоў пры жыцці Шэкспіра. Трэцяя паэма, «Скарга закаханай[en]», у якой дзяўчына жаліцца на спакуслівага ашуканца, была надрукавана ў першым выданні Санетаў у 1609 годзе. У наш час большасць навукоўцаў прызнае, што «Скаргу закаханай» напісаў менавіта Шэкспір. У паэме «Фенікс і галубка», надрукаванай у 1601 годзе ў складанцы Роберта Чэстэра «Love’s Martyr», расказваецца пра сумную смерць міфалагічнага фенікса і яго ўмілаванай, дакладнай галубкі. У 1599 годзе два санеты Шэкспіра ад імя Шэкспіра, але без яго згоды ў «Жарсным пілігрыме»[131][132][133].

    Санеты

    Асноўны артыкул: Санеты Уільяма Шэкспіра

    Тытульная старонка выдання санетаў Шэкспіра 1609 года.

    Санет — верш з 14 радкоў. У санетах Шэкспіра прынята наступнае рыфмаванне: abab cdcd efef gg, то бок тры катрэны на крыжаваныя рыфмы, і адно двухрадкоўе (тып, уведзены паэтам графам Сурэем[ru], пакараным смерцю пры Генрыху VIII).

    Усяго Шэкспірам былі напісаны 154 санеты, і большая іх частка была створана ў 1592—1599 гадах. Упершыню яны былі надрукаваны без ведання аўтара ў 1609 годзе. Два з іх былі надрукаваны яшчэ ў 1599 годзе ў складанцы «Жарсны пілігрым». Гэта санеты 138 і 144.

    Стыль

    Асноўны артыкул: Стыль Уільяма Шэкспіра Мова першых п’ес Шэкспіра — мова, звычайная для п’ес дадзенага перыяду. Гэта стылізаваная мова не заўсёды дае драматургу раскрыць сваіх персанажаў[134]. Паэзія часта перагружана складанымі метафарамі і прапановамі, а мова больш спрыяе дэкламаванню тэксту, чым жывой ігры. Да прыкладу, урачыстыя прамовы «Ціта Андроніка», на думку некаторых крытыкаў, часта запавольваюць дзеянне; мова персанажаў «Двух веронцаў» здаецца ненатуральнай[81][135].

    Неўзабаве, аднак, Шэкспір пачынае прыстасоўваць традыцыйны стыль для сваіх мэт. Пачатковы салілоквій з «Рычарда III» узыходзіць да гутарак з сабой Заганы, традыцыйнага персанажа сярэднявечнай драмы. У той жа час, яркія маналогі Рычарда пазней разаўюцца ў маналогі пазнейшых п’ес Шэкспіра[136][137]. Усе п’есы азначаюць пераход ад традыцыйнага стылю да новага. На працягу далейшай сваёй кар’еры Шэкспір яднае іх, і адным з найболей удалых прыкладаў змешвання стыляў можа служыць «Рамэа і Джульета»[138]. Да сярэдзіны 1590-х гадоў, часу стварэння «Рамэа і Джульеты», «Рычарда II» і «Сну ў летнюю ноч», стыль Шэкспіра робіцца больш натуральным. Метафары і вобразныя выразы ўсё больш дапасуюцца з патрэбамі драмы.

    Стандартная паэтычная форма, што выкарыстоўваецца Шэкспірам — белы верш, напісаны пяцістопным ямбам. Белы верш ранніх і позных п’ес значна адрозніваюцца. Ранні часцяком гарны, але, зазвычай, пад канец радка сканчаецца або ўвесь сказ цаліком, або яго сэнсавая частка, што спараджае манатоннасць[139]. Пасля таго, як Шэкспір асвоіў традыцыйны белы верш, ён пачаў змяняць яго, перапыняючы сказ пад канец радка. Выкарыстанне гэтага прыёму надае паэзіі моц і гнуткасць у такіх п’есах, як «Юлій Цэзар» і «Гамлет». Прыкладам, Шэкспір выкарыстоўвае яго для перадачы пачуццяў узрушанага Гамлета[140]:

    Sir, in my heart there was a kind of fighting That would not let me sleep. Methought I lay Worse than the mutines in the bilboes. Rashly— And prais’d be rashness for it—let us know Our indiscretion sometimes serves us well… У наступных за «Гамлетам» п’есах паэтычны стыль працягваў вар’іравацца, асабліва ў эмацыйных пасажах яго позных трагедый. Літаратурны крытык Эндру Брэдлі[en] апісаў гэты стыль як «больш канцэнтраваны, хуткі, размаіты, з меншай колькасцю паўтораў»[141]. Да канца сваёй кар’еры Шэкспір выкарыстоўваў мноства метадаў для дасягнення падобных эфектаў. Ён выкарыстоўваў такія метады, як анжамбеман[ru], неструктураваныя паўзы і прыпынкі і розныя незвычайныя варыяцыі канструкцыі і даўжыні прапаноў[142]. У многіх выпадках слухач сам павінен дадумаць сэнс сказу[142]. У позніх рамантычных п’есах доўгія і кароткія сказы супрацьстаўляюцца адзін аднаму, суб’ект і аб’ект дзеяння змяняюцца месцамі, словы апускаюцца, што стварае адчуванне спантаннасці[143].

    Шэкспір скамбінаваў паэтычнае мастацтва з разуменнем практычных дэталяў тэатральнай пастаноўкі[144]. Як і ўсе драматургі таго часу, ён тэатралізаваў гісторыі з такіх крыніц, як Плутарх і Холіншэд[145]. Але першакрыніца не заставалася без змен; Шэкспір уводзіў новыя і змяняў старыя сюжэтныя лініі, каб перад аўдыторыяй раскрывалася ўся шматграннасць аповеда. З узростам майстэрства Шэкспіра яго персанажы сталі вымалёўвацца выразней і набываць адметныя асаблівасці гаворкі. Аднак яго познія п’есы больш напамінаюць раннія творы. У позніх рамантычных творах ён свядома вярнуўся да штучнага стылю, каб падкрэсліць ілюзорнасць тэатра[146].

    Рэпутацыя і крытыка

    Асноўны артыкул: Рэпутацыя Уільяма Шэкспіра

    «Ён быў чалавекам не эпохі, але ўсіх часоў»[147].

    Хоць пры сваім жыцці Шэкспір і не лічыўся вялікім драматургам, ён атрымліваў ухвальныя водгукі пра свае творы[149][150]. У 1598 годзе пісьменнік-святар Фрэнсіс Мёрыс вылучыў яго з англійскіх пісьменнікаў як «самога цудоўнага» і ў камедыі, і ў трагедыі[151][152]. І аўтары складанкі п’ес «Parnassus» параўноўвалі Шэкспіра з Чосерам, Гаўэрам[ru] і Спэнсэрам[153]. У Першым фоліа Бен Джонсан назваў Шэкспіра: «Душа стагоддзя, годны апладысментаў, захапленне, дзіва нашай сцэны[154]».

    Статуя Уільяма Шэкспіра, Лінкальн-парк (Чыкага), тыповая для XIX і пачатку XX стагоддзяў.
    Паштовы канверт Расіі, 2014 год.
    Паштовы канверт Расіі, 2014 год.

    У перыяд паміж Рэстаўрацыяй манархіі ў 1660 годзе і канцом XVII стагоддзя пераважалі ідэі класіцызму. Таму крытыкі таго часу пераважна ставілі Шэкспіра ніжэй, чым Джона Флетчэра і Бена Джонсана[155]. Томас Рымер, да прыкладу, асуджаў Шэкспіра за змешванне камічнага і трагічнага. Тым не менш, паэт і крытык Джон Драйдэн высока ацэньваў Шэкспіра, кажучы пра Джонсана: «Я захапляюся ім, але я люблю Шэкспіра»[156]. Усё ж на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў панавалі погляды Рымера, але ў XVIII стагоддзі крытыкі пачалі захапляцца ім і зваць яго геніем. Падобную рэпутацыю толькі ўмацаваў шэраг выдадзеных навуковых прац, прысвечаных творчасці Шэкспіра, прыкладам працы Сэмюэля Джонсана[en] 1765 года і Эдманда Малоуна 1790 года[157][158]. Да 1800 года за ім трывала замацавалася званне нацыянальнага паэта Англіі[157]. У XVIII і XIX стагоддзях Шэкспір таксама атрымаў імя і за межамі Брытанскіх астравоў. Яго падтрымлівалі такія пісьменнікі як Вальтэр, Гётэ, Стэндаль і Гюго[159].

    У эпоху рамантызму Шэкспір атрымаў высокую ацэнку паэта і літаратурнага філосафа Сэмюэла Тэйлара Колрыджа; крытык Аўгуст Вільгельм Шлегель[be-x-old] выканаў пераклад яго п’ес на нямецкую ў духу нямецкага рамантызму[160]. У XIX стагоддзі захапленне Шэкспірам часта межавала з глыбокай пашанай і ліслівасцю[161]. «Гэты Кароль Шэкспір», — пісаў эсэіст Томас Карлейль у 1840 годзе — «вышэй нас усіх, самы шляхетны, найдалікатнейшы, але моцны; непарушны[162]»[163]. Бернард Шоу, аднак, крытыкаваў рамантычны культ Шэкспіра, пусціўшы ў ход слова «бардапаклонства» (англ.: bardolatry). Ён сцвярджаў, што натуралістычная драма[en] Ібсена робіць Шэкспіра састарэлым[164].

    Рускі пісьменнік Леў Мікалаевіч Талстой у сваім крытычным нарысе «Пра Шэкспіра і пра драму»[165] на падставе дэталёвага разбору некаторых найболей папулярных твораў Шэкспіра, у прыватнасці: «Кароль Лір», «Атэла», «Фальстаф», «Гамлет» і інш. — рэзка раскрытыкаваў здольнасці Шэкспіра як драматурга. Пасля мадэрнісцкай рэвалюцыі мастацтва пачатку XX стагоддзя Шэкспір быў запісаны ў шэрагі авангардыстаў. Нямецкія экспрэсіяністы[ru] і маскоўскія футурысты ставілі яго п’есы. Марксіст, драматург і рэжысёр Бертольт Брэхт, распрацаваў пад уплывам Шэкспіра эпічны тэатр. Паэт і крытык Т. С. Эліят выступіў супраць Шоу, кажучы, што шэкспіраўскі «прымітывізм» робіць яго творы сучаснымі[166]. Эліят узначаліў рух даследчыкаў па больш дэталёвым разглядзе шэкспіраўскіх выяў. У 1950-х хваля новых паходаў змяніла мадэрнізм і паклала пачатак «постмадэрнісцкім» вывучэнням Шэкспіра[167]. У 1980-х творчасць Шэкспіра стала вывучацца прадстаўнікамі такіх плыняў як структуралізм[be-x-old], фемінізм, новы гістарызм, вывучэнне афра-амерыканцаў і квір-даследаванні[en][168][169].

    Уплыў

    Асноўны артыкул: Уплыў Уільяма Шэкспіра

    «Макбет», Генры Фюзелі[es]Добры артыкул (1793—1794), Шэкспіраўская бібліятэка Фолджэра[ru], Вашынгтон.

    Працы Шэкспіра сур’ёзна паўплывалі на тэатр і літаратуру наступных гадоў. У прыватнасці, ён пашырыў вобласць працы драматурга з характарызацыяй персанажаў, сюжэтам, мовай і жанрам[170]. Прыкладам, да «Рамэа і Джульеты» рамантыка ніколі не разглядалася як годная тэма для трагедыі[171]. Салілоквіі галоўным чынам выкарыстоўваліся для паведамлення гледачам пра адбытыя падзеі; Шэкспір пачаў выкарыстоўваць іх для раскрыцця характару персанажа і яго думак[172]. Яго працы моцна паўплывалі на наступных паэтаў. Паэты эпохі рамантызму спрабавалі адрадзіць шэкспіраўскую вершаваную драму, але не мелі вялікага поспеху. Крытык Джордж Стайнер[ru] назваў усю англійскую драму ад Колрыджа да Тэнісана[be-x-old] «слабымі варыяцыямі на шэкспіраўскія тэмы»[173].

    Шэкспір паўплываў на такіх пісьменнікаў як Томас Хардзі, Уільям Фолкнер і Чарлз Дыкенс. Таксама яго ўплыў пашырыўся і на Германа Мелвіла; яго капітан Ахаў з рамана «Мобі Дзік» — класічны трагічны герой[ru], натхнёны каралём Лірам[174]. Навукоўцы падлічылі, што 20 000 музычных твораў злучаны з працамі Шэкспіра. Сярод іх 2 оперы Джузэпэ Вердзі, «Атэла[ca]Выдатны артыкул» і «Фальстаф[en]Выдатны артыкул», у першакрыніцы якіх ляжаць аднайменныя п’есы[175]. Шэкспір таксама натхніў мноства мастакоў, улучаючы рамантыкаў і прэрафаэлітаў. Швейцарскі мастак Генры Фюзелі, сябар Уільяма Блэйка, нават пераклаў на нямецкую мову п’есу «Макбет»[176]. Распрацоўнік тэорыі псіхааналізу Зігмунд Фрэйд абапіраўся на шэкспіраўскую псіхалогію, у прыватнасці на выяву Гамлета, у сваіх тэорыях пра чалавечую прыроду[177].

    У часы Шэкспіра, англійскія граматыка, правапіс і вымаўленне былі менш стандартызаваны, чым у нашы дні[178], і яго мова спрыяла фармаванню сучаснай англійскай[179]. Ён — самы цытаваны Сэмюэлам Джонсанам аўтар у «A Dictionary of the English Language», першым складанні ў сваім родзе[180]. Такія выразы, як «with bated breath» (літар. стаіўшы дыханне = з заміраючым сэрцам) («Венецыянскі купец») і «a foregone conclusion» (літар. прадвызначаны вынік) («Атэла») увайшлі ў сучасную штодзённую англійскую гаворку[181][182].

    Сумневы вакол асобы Шэкспіра

    «Шэкспіраўскае пытанне»

    Асноўны артыкул: Шэкспіраўскае пытанне

    Нядаўна выяўлены ў сямейнай калекцыі партрэт лізавецінца (1610). Некаторыя мастацтвазнаўцы сцвярджаюць, што гэта адзіны прыжыццёвы партрэт Уільяма Шэкспіра[183][184].

    Прыкладна праз 230 гадоў пасля смерці Шэкспіра пачалі выяўляцца сумневы з нагоды аўтарства прыпісваных яму прац[185]. Былі прапанаваны альтэрнатыўныя кандыдаты, якія галоўным чынам радавітыя і атрымалі добрую адукацыю, такія як Роджэр Мэнэрс, 5-ы граф Ратленд[ru], Фрэнсіс Бэкан, Крыстафер Марла і Эдуард дэ Вер, 17-ы граф Оксфард[sv]Выдатны артыкул[186]. Таксама былі прапанаваны тэорыі, па якіх за псеўданімам «Шэкспір» хавалася група пісьменнікаў[187]. Аднак у акадэмічнай супольнасці агульнапрынятая традыцыйная тэорыя[188], цікавасць да нестрафардыянскай плыні, асабліва да оксфардыянскай тэорыі, захоўваецца і ў XXI стагоддзі[189][190][191].

    Адным з довадаў сваёй тэорыі нестрафардыянцы лічаць тое, што не захавалася ніякіх сведчанняў пра атрыманне Шэкспірам адукацыі, тады як слоўнікавы запас яго твораў па розных падліках складае ад 17 500 да 29 000 слоў[192], а таксама ў іх выяўляюцца глыбокія веды гісторыі і літаратуры. Калі не захавалася ніводнага рукапісу, напісанага рукой Шэкспіра, то праціўнікі традыцыйнай версіі робяць выснову, што яго літаратурная кар’ера была фальсіфікавана.

    Рэлігія

    Асноўны артыкул: Рэлігія Уільяма Шэкспіра Некаторыя навукоўцы лічаць, што сямейнікі Шэкспіра былі каталікамі, хоць у той час каталіцкая рэлігія знаходзілася пад забаронай[193]. Маці Шэкспіра, Мэры Ардэн, паходзіла з каталіцкай сям’і. Галоўным довадам прыналежнасці Шэкспіра да каталіцкай сям’і лічыцца тэстамент Джона Шэкспіра, знойдзены ў 1757 годзе на гарышчы яго дома. Арыгінал дакумента быў згублены, і навукоўцы разыходзяцца ў поглядах на яго сапраўднасць[194][195]. У 1591 годзе ўлады паведамілі, што ён не з’яўляецца ў царкве[196][197][198]. У 1606 годзе імя дачкі Шэкспіра Сюзанны трапіла ў спіс тых, хто не з’явіліся на велікодняе прычасце ў Стратфардзе[196][197][198]. Навукоўцы знайшлі ў п’есах Шэкспіра довады і за і супраць яго каталіцызму, але праўда не ўсталявана абсалютна дакладна[199][200].

    Сексуальная арыентацыя

    Нягледзячы на факт жаніцьбы Шэкспіра і наяўнасць дзяцей, у навуковай супольнасці існуюць розныя думкі адносна яго сексуальнай арыентацыі. Даследнікі часта лічаць, што санеты Шэкспіра аўтабіяграфічныя[201], і некаторыя робяць з іх выснову пра каханне Шэкспіра да маладога чалавека[202]. Іншыя, аднак, лічаць гэтыя санеты толькі выразам сяброўства, а не сексуальнай цягі[203][204][205]. 26 так званых санетаў да «Асмуглай Лэдзі», адрасаваных замужняй кабеце, часцяком прыводзяцца як довад яго гетэрасексуальнай арыентацыі[206].

    Выгляд

    Пісьмовых апісанняў выгляду Шэкспіра, зробленых пры яго жыцці, не захавалася, і вядуцца спрэчкі пра яго праўдзівае аблічча. Часта праўдзівым партрэтам Шэкспіра завецца Друшаўцкі партрэт, пра які Бен Джонсан адгукнуўся, як пра такі, што добра паказвае выгляд Шэкспіра[207], тым больш, што бюст на магіле Шэкспіра досыць падобны з гэтым партрэтам. Карціна пачатку XVII стагоддзя «Бен Джонсан і Уільям Шэкспір» утрымлівае выяву чалавека, які іграе ў шахматы, падобнага звонку на партрэты вялікага драматурга, выкананыя неўзабаве пасля яго смерці (яна ўтрымвае на звароце надпіс «Ben Jonson and William Shakespeare by Isaak Oliver, 1603»). Карціна ў наш час прыпісваецца галандскаму мастаку Карэлу ван Мандэру. У XVIII стагоддзі праводзілася мноства спроб усталяваць праўдзівы выгляд Шэкспіра, што пацягнула за сабой шматлікія фальсіфікацыі і розныя версіі[208].

    Шэкспір і Беларусь

    Беларускія паралелі

    • У «Дзеяннях данаў» (XII ст.) Саксона Граматыка, дзе зафіксаваны першасны сюжэт легенды пра Гамлета, прынца Ютландскага, які помсціць за здрадніцкае забойства бацькі, утрымліваецца і аповед пра выправу легендарнага дацкага караля Фрода I «на Русь» пад горад Палтэск’я (даследчыкамі атаесамляецца з Полацкам), дзе той хітрасцю адолеў тамтэйшага ўладара Веспасія[209].
    • Літаратуразнавец Сяргей Кавалёў, разглядаючы феномен рыцарскага рамана ў старадаўняй беларускай літаратуры, адзначыў наяўнасць у «Аповесці пра Баву» другой паловы XVI ст. так званай «гамлетаўскай схемы», выяўленай у творы выразна і паслядоўна: забойства бацькі героя, узурпацыя ўлады ў краіне і шлюб забойцы з маці героя, выгнанне героя, вяртанне і доўгачаканая помста. Пры такім падыходзе шэкспіраўскаму Гамлету адпавядае Бава, Гертрудзе — Бландоя, Клаўдзію — Дадон. Гэтае падабенства вынікае з падабенства першасных сюжэтаў старабеларускага рамана і твора Шэкспіра, якія адзначыліся з канца ХІІ ст. у французскай і дацкай літаратурах адпаведна[210].

    Пераклады твораў у XVIII—XIX стст.

    Пытанне аб часе пашырэння вядомасці твораў Шэкспіра на беларускіх землях застаецца адкрытым. Невядома таксама, ці перакладаліся яго творы на беларускую мову да ХХ ст. Разам з тым, вядома, што ўраджэнцы Беларусі або асобы, розным чынам з ёй звязаныя, у свой час займаліся перакладамі літаратурнага даробку Шэкспіра на іншыя мовы.

    • Станіслаў Аўгуст Панятоўскі — апошні  кароль Рэчы Паспалітай — у 1753 г. пераклаў на французскую мову трагедыю «Юлій Цэзар»[211].
    • Міхаіл Урончанка — ваенны геадэзіст і географ — пераклаў на рускую мову трагедыю «Гамлет», якая была выдадзена ў 1828 г. у Санкт-Пецярбургу пад крыптонімам М. В.[212][213]
    • Лявон Бароўскі — літаратуразнавец, выкладчык Віленскага ўніверсітэта — вядомы як перакладчык на польскую фрагментаў твораў Шэкспіра[214].
    • Ігнацы Галавінскі — магілёўскі арцыбіскуп — у 1839—1841 гг. (яшчэ да беларускага перыяду) пераклаў на польскую п’есы «Гамлет», «Рамэа і Джульета», «Сон у летнюю ноч», «Макбет», «Кароль Лір», «Бура». Пераклады яго аўтарства лічацца першымі польскімі перакладамі, зробленымі непасрэдна з англійскіх арыгіналаў. Выдаваліся ў Вільні пад пасеўданімам Ігнацы Кефалінскі[215].
    • Юліян Корсак — паэт і перакладчык — на польскую пераклаў трагедыю «Рамэа і Джульета», якая ўвайшла ў яго паэтычны зборнік, выдадзены ў Вільні ў 1840 г.[216]
    • Плацыд Янкоўскі — святар, магістр тэалогіі, пісьменнік — пераклаў на польскую мову чатыры п’есы Шэкспіра «Віндзорскія насмешніцы», «Дванаццатая ноч» і абедзве часткі «Генрыха IV», якія выдаваліся ў Вільні цягам 1842—1847 гадоў пад псеўданіам John of Dycalp[217].
    • Адам Плуг — пісьменнік і публіцыст — пераклаў на польскую мову п’есы «Бура», «Кароль Лір», «Макбет», якія друкаваліся ў перыёдыцы ў 1868—1871 гг.[218]

    Беларускія пераклады

    • «Антоній і Клеапатра»: драма (1982[219], Ю. Гаўрук)
    • «Атэла»: драма (1954[220], Ю. Гаўрук)
    • «Бура» (не друкавалася, ?Дата?, У. Някляеў)
    • «Гамлет»: драма (1935[221] і 1964[222], Ю. Гаўрук; 1954[220], В. і А. Вольскія; 1996[223], К. Крапіва)
    • «Дванаццатая ноч, альбо Чаго пажадаеце»: камедыя (1989[224], Я. Семяжон)
    • «Канец — справе вянец»: драма (1964, Ю. Гаўрук)
    • «Кароль Лір»: драма (1954[220], Я. Семяжон; 1974[225], Ю. Гаўрук)
    • «Рамэа і Джульета» (1954[220], К. Крапіва, Я. Семяжон; 1996[223], К. Крапіва)
    • «Рычард III» (А. Дудараў)
    • «Макбет» (1954[220], У. Шахавец)
    • «Санеты» (1964[226], У. Дубоўка[227]; таксама перакладаліся асобныя санеты, гл. ніжэй)
    • «Сон у летнюю ноч»: драма (1925, Ю. Гаўрук; 1989[224], А. Разанаў аўт. «Сон у Іванаву ноч»)
    • «Утаймаванне наравістай»/«Утаймаванне свавольніцы» (1989[224], Я. Семяжон)

    Шэкспір на беларускай сцэне

    За царскім часам

    16 (29) чэрвеня 1911 г. у Гомелі была ажыццёўлена пастаноўка трагедыі У. Шэкспіра «Гамлет». Паказ адбыўся на сцэне т.зв. «Вялікага тэатра на трэку» (летні тэатр Максімаўскага сквера) і з’яўляўся бенефісам акцёра Леаніда Колабава[ru], які выконваў галоўную ролю. Адмыслова для спектакля вырабілі новыя дэкарацыі, бутафорыю, а таксама касцюмы «па замежных малюнках». Музыка для пастаноўкі была аранжыравана ўладальнікам прыватнай музычнай школы ў Гомелі С. Л. Захарыным і выконвалася струнным аркестрам пад яго кіраўніцтвам. У рэкламных абвестках асобна зазначалася, што ў «7-й карціне на могілках будзе выкананы пахавальны марш»[232]. Пастаноўка выклікала супярэчлівыя водгукі. З аднаго боку былі меркаванні, што Колабаў «задумаў і выканаў Гамлета прыгожа і геніяльна» — насуперак заведзенаму ў правінцыйных акцёраў парадку іграць Гамлета героем (падкрэсліваць гераізм), Колабаў «іграў яго неўрастэнікам», што выглядала нешаблонна[233]. З іншага боку як канстатацыя факту крытыкамі заяўлялася аб поўнай адсутнасці рэжысёрскай працы, што моцна адбілася на гульні акцёраў: «Кожны афарбоўваў ролю так, як яму Бог на душу паклаў. Былі паасобныя абліччы, ды агульнага каларыту ў ансамблі не было»[234].

    Пастаноўка трагедый У. Шэкспіра «Атэла» і «Гамлет» гастрольнай рускай трупай З. І. Чарноўскай анансавалася на 21 снежня 1911 г. (3 студзеня 1912 г.) і 23 снежня 1911 г. (5 студзеня 1912 г.) адпаведна ў Гомелі ў зале грамадскага сходу. У галоўных мужчынскі ролях быў заяўлены Р. Л. Адэльгейм[ru], у жаночых — З. І. Чарноўская[235][236].

    За савецкім часам

    На беларускай сцэне створаны новыя арыгінальныя трактоўкі і рашэнні «Гамлета», «Атэла», «Караля Ліра», «Макбета», «Утаймавання свавольніцы» і многіх іншых шэкспіраўскіх п’ес.

    Напрыклад, акцёр беларускага савецкага тэатра Аляксандр Астужаў у вобразе Атэла адышоў ад традыцыйнага тлумачэння маўра як раўніўца, чалавека неўтаймоўнага, дзікага запалу. Яго Атэла быў «чалавекам найвялікшага даверу да людзей, добрай і светлай любові, чалавекам, які адчувае велізарнае шчасце ад валодання ўнутранай гармоніяй і вялікія пакуты пры страце гэтай гармоніі… Атэла Астужава быў паэтам, мысліцелем, маральным суддзёй, а затым ужо ваяром».

    Лір у выкананні Саламона Міхоэлса — эпахальны шэкспіраўскі вобраз. У адрозненне ад іншых сусветнавядомых акцёраў, якія ігралі Ліра як бацьку, з жорсткай нялюдскасцю падманутага дочкамі, Міхаэлс на першы план выносіў не трагедыю старога бацькі і караля, а чалавека, які страшнай цаной заплаціў за разуменне свету. «Лір Міхаэлса, — піша прафесар Г. Н. Баяджыеў, — у сваіх нечалавечых пакутах знаходзіў праўду, за якую можна было плаціць жыццём. Ён паўставаў у фінале трагедыі як чалавек, які ўсё страціў, але замест згубленага набыў нешта значна больш каштоўнае: пазнанне супярэчлівага і страшнага свету».

    Трэці спектакль — «Рамэа і Джульета» таксама быў выведзены за межы асабістых пачуццяў і сямейнай бытавой тэмы і вырашаўся як сацыяльная трагедыя. Услед за гэтымі пастаноўкамі на савецкай сцэне ствараецца цэлы шэраг іншых цікавых шэкспіраўскіх спектакляў.

    Камедыйныя спектаклі «Шмат шуму з нічога» (тэатр імя Вахтангава, 1936), «Утаймаванне свавольніцы» (ЦТЧА, 1938) і «Як вам гэта спадабаецца» (тэатр імя Ярмолавай, 1940) з’явіліся значным этапам у засваенні камедыйнай творчасці Шэкспіра.

    Пачатак новаму этапу шэкспіраўскага рэпертуара паклалі рэжысёры Г. Казінцаў (Ленінградскі тэатр імя А. С. Пушкіна) і Н. Ахлапкоў (Маскоўскі тэатр імя Ул. Маякоўскага), якія паставілі трагедыю «Гамлет» у пачатку 50-х гадоў.

    Вялкім творчым дасягненнем з’явіліся шэкспіраўскія спектаклі, пастаўленыя Рускім драматычным тэатрам імя М. Горкага (г. Мінск). Пастаноўкі «Дванаццатая ноч», «Атэла», «Кароль Лір» атрымалі шырокае прызнанне гледачоў. Камедыйны спектакль «Дванаццатая ноч» (1945), пастаўлены рэжысёрам С. Уладычанскім, — вытанчаны, лёгкі, дасціпны, музычны. Ён поўны чароўнага жарту, акцёрскіх знаходак, жыццярадасны.

    Найлепшым спектаклем тэатра быў «Кароль Лір» (1953). Рэжысёр спектакля народны артыст В. Фёдараў і мастак А. Грыгар’янц, заслужаны дзеяч мастацтваў БССР, з дакладнасцю ўзнавілі суровую атмасферу старажытнай Англіі.

    Пастаноўкі п’ес Шэкспіра былі таксама здзейснены ў абласных тэатрах рэспублікі — Гомельскім («Зімовая казка» і «Рамэа і Джульета», рэжысёр Л. Эльстан) і Магілёўскім («Утаймаванне свавольніцы», рэжысёр Б. А. Лур’е).

    Беларускі тэатр пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі адным з першых нацыянальных тэатраў звярнуўся да мастацкай скарбніцы англійскага генія. У 1925 годзе, у час вучобы творчай моладзі ў Беларускай студыі ў Маскве, мастацкі кіраўнік студыі Валянцін Сяргеевіч Смышляеў, падрыхтоўваючы рэпертуар будучага тэатра, паставіў камедыю «Сон у летнюю ноч».

    У гэтай п’есе, як і ў іншых камедыях, створаных у першы перыяд творчасці Шэкспіра, з найбольшай паўнатой адлюстраваліся аптымізм і жыццярадаснасць драматурга. «Сон ў летнюю ноч» — камедыя пра каханне, якое атрымлівае перамогу над усімі забабонамі. Шэкспір сцвярждае ў ёй гуманістычны погляд на пытанні маралі, кахання, шлюбу. Гэта — паэтычная, пранізаная рамантыкай, іскрыстая весялосцю камедыя. Для працы з навучэнцамі ён абраў «Сон у летнюю ноч», таму што лічыў, што гэтая народна-феерычная камедыя, звязаная са святам Івана Купалы, створаныя ў ёй характары юнакоў і дзяўчат, якія змагаюцца за сваё шчасце, за права любіць, будуць блізкія беларуская моладзі. Шэкспір гэтак жа, як і народная драма і антычная трагедыя, уваходзіў у праграму выхавання будучых акцёраў і рэжысёраў.

    Асобныя недахопы з’яўляліся вынікам таго, што шэкспіраўскі спектакль ствараўся сіламі яшчэ нявопытнай творчай моладзі. Студыйцы не заўсёды паспяхова ўвасаблялі цікавы рэжысёрскі задум; цяжка было на першых сітавінах справіцца з мастацкай шматпланавасцю камедыі, дамагчыся раўнавагі рэальных і фантастычных элементаў.

    Пасля некалькіх паказаў у Маскве, спектакль «Сон у летнюю ноч» іграўся ў святочныя дні адкрыцця Другога Беларускага дзяржаўнага тэатра (21-22 лістапада 1926 года), створанага ў Віцебску на аснове студыі.

    «Сон у летнюю ноч», — паведамляла «Звязда», — «спектакль, у якім тэатр ажыццявіў прымяненне так званых светлавых дэкарацый. Гэта пастаноўка у мінулым сезоне прайшла ў Віцебску 22 разы».

    Высокую ацэнку спектаклю даў знавец Шэкспіра, прафесар Пражскага універсітэта Здэнэк Неедлы, які бачыў яго ў лістападзе 1927 года. Выказваліся і крытычныя заўвагі. Адчувалася, што пастаноўка не пакідала абыякавых, выклікала ажыўленыя спрэчкі.

    Творчае жыццё «Сна ў летнюю ноч» было працяглым. Ён пяць гадоў не сходзіў са сцэны і быў сыграны больш за сто разоў. «Сон у летнюю ноч» быў адным з любімых спектакляў акцёраў, яны заўсёды з радасцю ў ім гулялі, удасканальваючы з году ў год сваё майстэрства.

    «Сон у летнюю ноч» параўнальна рэдка ставіцца на сцэне. Праз шмат гадоў пасля беларускай пастаноўкі, камедыя была пастаўлена ў Маскоўскім тэатры Савецкай Арміі рэжысёрам А. Д. Паповым (1941).

    Гл. таксама

    Уільям Шэкспір

    Бібліяграфія

    q: Уільям Шэкспір у Вікіцытатніку
    s: Уільям Шэкспір у Вікікрыніцах
    commons: Уільям Шэкспір на Вікісховішчы
    • Аникст А. А.. Театр эпохи Шекспира. М.: Искусство, 1965. — 328 °C. 2-е изд.: М., выдавецтва Дрофа, 2006. — 287 с. — ISBN 5-358-01292-3
    • Аникст А. Шекспир: Ремесло драматурга. М.: Сов.писатель, 1974. — 607 с.
    • Аникст А. Шекспир. М.: Мол. гвардия, 1964. — 367 с. («Жизнь замечательных людей»)
    • Аникст А. Творчество Шекспира.— М.: Гослитиздат, 1963. — 615 с.
    • Аникст А. Трагедия Шекспира «Гамлет»: Лит. комментарий. М.: Просвещение, 1986. — 223 с.
    • Брандес. Шекспир. Жизнь и произведения / Пер. В. М. Спасской и В. М. Фриче. М.: выданне К. Т. Солдатенкова, 1899; М.: Алгоритм, 1999. — 734 с — ISBN 5-88878-003-0
    • Гарин И. Пророки и поэты. В 7 т. М.: Терра, 1994. Т. 6.
    • Захаров Н. В., Луков Вл. А. Гений на века: Шекспир в европейской культуре. — М.: ГИТР, 2012. — 504 с. — 200 экз. — ISBN 978-5-94237-049-7.
    • Захаров Н. В. Шекспиризм русской классической литературы: тезаурусный анализ / отв. ред. Вл. А. Луков. — М.: выдавецтва Моск. гуманит. ун-та, 2008. — 320 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-98079-486-6.
    • Козинцев Г. Наш современник Вильям Шекспир.— 2-е изд., перераб. и доп. — Л.; М.: Искусство, 1966. — 350 с.
    • Левидова И. М. Шекспир: Библиогр. рус. пер. и Крит. лит. на рус. яз., 1748—1962 / Отв. ред. М. П. Алексеев.— М.: М.: Книга, 1964. — 711 с.
    • Левидова И. М. Уильям Шекспир: Библиогр. указ. рус. пер. и Крит. лит. на рус. яз., 1963—1975 / Отв. ред. Е. Ю. Гениева. — М.: Книга, 1978. — 186 с.
    • Морозов М. Статьи о Шекспире / Вступ. ст. Р.Самарина.— М.: Худож. лит., 1964.— 311 с.
    • Морозов М. Шекспир: 1564—1616.— 2-е изд.— М.: Мол. гвардия, 1956. — 214 с. («Жизнь замечатательных людей»)
    • Оден У. Х. Лекции о Шекспире / Пер. с англ. М. Дадяна. М.: выдавецтва Ольги Морозовой, 2008. — 576 с — ISBN 978-5-98695-022-8.
    • Пинский Л. Шекспир. М.: Худож. лит., 1971. — 606 с.
    • Смирнов А. А. Шекспир. Л.; М.: Искусство, 1963. — 192 с.
    • Фридштейн Ю. Г. Уильям Шекспир: Библиографический указатель русских переводов и Критическая литература на русском языке: 1976—1987 / Вступ. ст. А. А. Аникста; отв. ред. Е. Ю. Гениева. М.: ВГБИЛ, 1989. — 334 с.
    • Холлидей Ф. Е. Шекспир и его мир / Предисл., пер. и коммент. В. Харитонова. М.: Радуга, 1986. — 168 с.
    • Чернова А. …Все краски мира, кроме жёлтой: Опыт пластической характеристики персонажа у Шекспира. М.: Искусство, 1987. — 221 с.
    • Шекспир в междисциплинарных гуманитарных исследованиях : коллективная монография по материалам Международного научного семинара / ред.-сост. В. С. Макаров, Н. В. Захаров, Б. Н. Гайдин. — М.: выдавецтва Моск. гуманит. ун-та, 2015. — 238 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-906822-82-6 (архивировано в WebCite).
    • Шекспировские чтения. Науч. совет РАН «История мировой культуры» / гл. ред. А. В. Бартошевич, отв. ред. И. С. Приходько. — М.: выдавецтва Моск. гуманит. ун-та, 2010. — 404 с. — 350 экз. — ISBN 978-5-98079-656-3 (в пер.).
    • Шекспировские чтения 2006. Науч. совет РАН «История мировой культуры» / гл. ред. А. В. Бартошевич, отв. ред., сост. И. С. Приходько.. — М.: выдавецтва «Наука», 2011. — 469 с. — 800 экз. — ISBN 978-5-02-03788-4 (в пер.).
    • Шестов Л. Шекспир и его критик Брандес
    • Юткевич С. И. Шекспир и кино. — М.: Наука, 1973.
    • Adams, Joseph Quincy. A Life of William Shakespeare. — Boston: Houghton Mifflin, 1923.
    • Ackroyd, Peter. Shakespeare: The Biography. — London: Vintage, 2006. — ISBN 978-0-7493-8655-9.
    • Bate, Jonathan. The Soul of the Age. — London: Penguin, 2008. — ISBN 978-0-670-91482-1.
    • Berry, Ralph. Changing Styles in Shakespeare. — London: Routledge, 2005. — ISBN 0-415-35316-5.
    • Bloom, Harold. Shakespeare: The Invention of the Human. — New York: Riverhead Books, 1999. — ISBN 1-57322-751-X.
    • Boyce, Charles. Dictionary of Shakespeare. — Ware, Herts, UK: Wordsworth, 1996. — ISBN 1-85326-372-9.
    • Bradbrook, M. C. Shakespeare’s Styles: Essays in Honour of Kenneth Muir. — Cambridge University Press, 2004. — P. 191–204. — ISBN 0-521-61694-8.
    • Bradley, A. C. Shakespearean Tragedy: Lectures on Hamlet, Othello, King Lear and Macbeth. — London: Penguin, 1991. — ISBN 0-14-053019-3.
    • Bryant, John Moby Dick as Revolution // Levine, Robert Steven The Cambridge Companion to Herman Melville. — Cambridge: Cambridge University Press, 1998. — ISBN 0-521-55571-X.
    • Brooke, Nicholas Introduction // The Tragedy of Macbeth. — Oxford: Oxford University Press, 1998. — ISBN 0-19-283417-7.
    • Casey, Charles. Was Shakespeare gay? Sonnet 20 and the politics of pedagogy (нявызн.). College Literature (16 верасня 1998). Архівавана з першакрыніцы 16 мая 2007. Праверана 11 чэрвеня 2013.
    • Carlyle, Thomas On Heroes, Hero-worship, and the Heroic in History // Adams, John Chester {{{выданне}}}. — Boston: Houghton, Mifflin and Company, 1907. — ISBN 1-4069-4419-X.
    • Cercignani, Fausto. Shakespeare’s Works and Elizabethan Pronunciation. — Oxford: University Press (Clarendon Press), 1981.
    • Chambers, E. K. Shakespearean Gleanings. — Oxford: Oxford University Press, 1944. — ISBN 0-8492-0506-9.
    • Cheney, Patrick Gerard. The Cambridge Companion to Christopher Marlowe. — Cambridge: Cambridge University Press, 2004. — ISBN 0-521-52734-1.
    • Clemen, Wolfgang. Shakespeare’s Soliloquies. — London: Routledge, 1987. — ISBN 0-415-35277-0.
    • Clemen, Wolfgang. Shakespeare’s Dramatic Art: Collected Essays. — New York: Routledge, 2005a. — ISBN 0-415-35278-9.
    • Clemen, Wolfgang. Shakespeare’s Imagery. — London: Routledge, 2005b. — ISBN 0-415-35280-0.
    • Cooper, Tarnya. Searching for Shakespeare. — National Portrait Gallery and Yale Center for British Art: Yale University Press, 2006. — ISBN 978-0-300-11611-3.
    • Crystal, David. The Cambridge Encyclopedia of the English Language. — Cambridge: Cambridge University Press, 2001. — ISBN 0-521-40179-8.
    • Dominik, Mark. Shakespeare–Middleton Collaborations. — Beaverton, OR: Alioth Press, 1988. — ISBN 0-945088-01-9.
    • Dowden, Edward. Shakspere. — New York: Appleton & Co., 1881.
    • Drakakis, John. Alternative Shakespeares. — New York: Meuthen, 1985. — ISBN 0-416-36860-3.
    • Dryden, John. An Essay of Dramatic Poesy. — Oxford: Clarendon Press, 1889. — ISBN 81-7156-323-6.
    • Dutton, Richard. A Companion to Shakespeare’s Works: The Histories. — Oxford: Blackwell, 2003. — ISBN 0-631-22633-8.
    • Edwards, Phillip Shakespeare’s Romances: 1900–1957 // Nicoll, Allardyce Shakespeare Survey. — Cambridge: Cambridge University Press, 1958. — ISBN 0-521-21500-5.
    • Evans, G. Blakemore Commentary // The Sonnets. — Cambridge: Cambridge University Press, 1996. — ISBN 0-521-22225-7.
    • Foakes, R. A. Playhouses and Players // Braunmuller, A. The Cambridge Companion to English Renaissance Drama. — Cambridge: Cambridge University Press, 1990. — ISBN 0-521-38662-4.
    • Fort, J. A. The Story Contained in the Second Series of Shakespeare’s Sonnets // The Review of English Studies. — 1927. — В. 12.
    • Frye, Roland Mushat. The Art of the Dramatist. — London; New York: Routledge, 2005. — ISBN 0-415-35289-4.
    • Gibson, H. N. The Shakespeare Claimants: A Critical Survey of the Four Principal Theories Concerning the Authorship of the Shakespearean Plays. — London: Routledge, 2005. — ISBN 0-415-35290-8.
    • Gibbons, Brian. Shakespeare and Multiplicity. — Cambridge: Cambridge University Press, 1993. — ISBN 0-521-44406-3.
    • Grady, Hugh Modernity, Modernism and Postmodernism in the Twentieth Century’s Shakespeare // Bristol, Michael Shakespeare and Modern Theatre: The Performance of Modernity. — New York: Routledge, 2001a. — ISBN 0-415-21984-1.
    • Grady, Hugh Shakespeare Criticism 1600–1900 // deGrazia, Margreta The Cambridge Companion to Shakespeare. — Cambridge: Cambridge University Press, 2001b. — ISBN 0-521-65094-1.
    • Greer, Germaine. William Shakespeare. — Oxford: Oxford University Press, 1986. — ISBN 0-19-287538-8.
    • Greenblatt, Stephen. Will in the World: How Shakespeare Became Shakespeare. — London: Pimlico, 2005. — ISBN 0-7126-0098-1.
    • Honan, Park. Shakespeare: A Life. — Oxford: Oxford University Press, 1998. — ISBN 0-19-811792-2.
    • Jonson, Ben. The First Folio of Shakespeare. — New York: W. W. Norton & Company, 1996. — ISBN 0-393-03985-4.
    • Johnson, Samuel. Samuel Johnson’s Dictionary: Selections from the 1755 Work that Defined the English Language. — Delray Beach, FL: Levenger Press, 2002. — ISBN 1-84354-296-X.
    • Kastan, David Scott. Shakespeare After Theory. — London: Routledge, 1999. — ISBN 0-415-90112-X.
    • Kathman, David The Question of Authorship // Wells, Stanley Shakespeare: an Oxford Guide. — Oxford University Press, 2003. — С. 620–32. — ISBN 978-0-19-924522-2.
    • Knutson, Roslyn. Playing Companies and Commerce in Shakespeare’s Time. — Cambridge: Cambridge University Press, 2001. — ISBN 0-521-77242-7.
    • Lee, Sidney. Shakespeare’s Life and Work. — London: Smith Elder & Co., 1900.
    • Levenson, Jill L. Introduction // Romeo and Juliet. — Oxford: Oxford University Press, 2000. — ISBN 0-19-281496-6.
    • Levin, Harry Critical Approaches to Shakespeare from 1660 to 1904 // Wells, Stanley The Cambridge Companion to Shakespeare Studies. — Cambridge: Cambridge University Press, 1986. — ISBN 0-521-31841-6.
    • Love, Harold. Attributing Authorship: An Introduction. — Cambridge: Cambridge University Press, 2002. — ISBN 0-521-78948-6.
    • McDonald, Russ. Shakespeare’s Late Style. — Cambridge: Cambridge University Press, 2006. — ISBN 0-521-82068-5.
    • McMichael, George. Shakespeare and his Rivals: A Casebook on the Authorship Controversy. — New York: Odyssey Press, 1962.
    • Muir, Kenneth. Shakespeare’s Tragic Sequence. — London: Routledge, 2005. — ISBN 0-415-35325-4.
    • Nagler, A. M. Shakespeare’s Stage. — New Haven, CT: Yale University Press, 1958. — ISBN 0-300-02689-7.
    • Paraisz, Júlia The Nature of a Romantic Edition // Holland, Peter Shakespeare Survey. — Cambridge: Cambridge University Press, 2006. — ISBN 0-521-86838-6.
    • Pequigney, Joseph. Such Is My Love: A Study of Shakespeare’s Sonnets. — Chicago: University of Chicago Press, 1985. — ISBN 0-226-65563-6.
    • Pritchard, Arnold. Catholic Loyalism in Elizabethan England. — Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1979. — ISBN 0-8078-1345-1.
    • Ribner, Irving. The English History Play in the Age of Shakespeare. — London: Routledge, 2005. — ISBN 0-415-35314-9.
    • Ringler, William, Jr. Shakespeare and His Actors: Some Remarks on King Lear // Ogden, James In Lear from Study to Stage: Essays in Criticism. — New Jersey: Fairleigh Dickinson University Press, 1997. — ISBN 0-8386-3690-X.
    • Rowe, Nicholas. Some Acount of the Life &c. of Mr. William Shakespear = 1709 / Gray, Terry A.. — 1997.
    • Sawyer, Robert. Victorian Appropriations of Shakespeare. — New Jersey: Fairleigh Dickinson University Press, 2003. — ISBN 0-8386-3970-4.
    • Shapiro, James. 1599: A Year in the Life of William Shakespeare. — London: Faber and Faber, 2005. — ISBN 0-571-21480-0.
    • Schanzer, Ernest. The Problem Plays of Shakespeare. — London: Routledge and Kegan Paul, 1963. — ISBN 0-415-35305-X.
    • Schoenbaum, Samuel. William Shakespeare: A Compact Documentary Life. — Oxford: Oxford University Press, 1987. — ISBN 0-19-505161-0.
    • Schoenbaum, Samuel. Shakespeare’s Lives. — Oxford: Oxford University Press, 1991. — ISBN 0-19-818618-5.
    • Shapiro, James. Contested Will: Who Wrote Shakespeare?. — New York: Simon & Schuster, 2010. — ISBN 9781416541622.
    • Snyder, Susan Introduction // The Winter’s Tale. — Cambridge: Cambridge University Press, 2007. — ISBN 0-521-22158-7.
    • Steiner, George. The Death of Tragedy. — New Haven: Yale University Press, 1996. — ISBN 0-300-06916-2.
    • Wain, John. Samuel Johnson. — New York: Viking, 1975. — ISBN 0-670-61671-0.
    • Wells, Stanley. Shakespeare: An Oxford Guide. — Oxford: Oxford University Press, 2003. — ISBN 0-19-924522-3.
    • Wells, Stanley. Shakespeare & Co. — New York: Pantheon, 2006. — ISBN 0-375-42494-6.
    • Wood, Michael. Shakespeare. — New York: Basic Books, 2003. — ISBN 0-465-09264-0.
    • Wells, Stanley. The Oxford Shakespeare: The Complete Works. — Oxford: Oxford University Press, 2005. — ISBN 0-19-926717-0.
    • Wilson, Richard. Secret Shakespeare: Studies in Theatre, Religion and Resistance. — Manchester: Manchester University Press, 2004. — ISBN 0-7190-7024-4.
    • Wright, George T. The Play of Phrase and Line // McDonald, Russ Shakespeare: An Anthology of Criticism and Theory, 1945–2000. — Oxford: Blackwell, 2004. — ISBN 0-631-23488-8.
    • Джеймс Б., Рубинстайн У.Д. Тайное станет явным. Шекспир без маски = The truth will out: unmasking the real Shakespeare. — М.: Весь Мир, 2008. — 376 с. — (Магия имени). — ISBN 978-5-7777-0373-6.

    Заўвагі

    1. 1 2 3 Аникст А. А., Левин Ю. Д. Шекспир // Краткая литературная энциклопедия — М.: Советская энциклопедия, 1975. — Т. 8. — С. 659–678.
    2. ↑ BeWeB Праверана 13 лютага 2021.
    3. ↑ http://www.bbc.co.uk/history/people/william_shakespeare/
    4. ↑ Нямецкая нацыянальная бібліятэка, Берлінская дзяржаўная бібліятэка, Баварская дзяржаўная бібліятэка і інш. Record #118613723 // Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 30 снежня 2014.
    5. ↑ JSTOR — 1995.
    6. 1 2 3 Oxford Dictionary of National Biography / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.
    7. 1 2 Kindred Britain
    8. ↑ Biography: or, Third division of… — Google Книги
    9. ↑ Greenblatt, 2005, p. 11
    10. ↑ Dobson, 1992, pp. 185–186
    11. ↑ Craig, 2003, p. 3
    12. ↑ Shapiro, 2005, pp. xvii–xviii
    13. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 41, 66, 397–98, 402, 409
    14. ↑ Taylor, 1987, pp. 109–134
    15. ↑ Смирнов А. А. Уильям Шекспир // Шекспир У. Полное собрание сочинений в 8 томах. М.: Искусство, 1957. Т. 1., с. 30.
    16. ↑ А.Аникст. Шекспир
    17. 1 2 3 4 С. Шенбаум. Шекспир. Краткая документальная биография
    18. ↑ Baldwin, T. W. William Shakspere’s Small Latine and Less Greeke. 2 Volumes. Urbana-Champaign: University of Illinois Press, 1944: passim. See also Whitaker, Virgil. Shakespeare’s Use of Learning. San Marino: Huntington Library Press, 1953: 14-44.
    19. ↑ Germaine Greer «Past Masters: Shakespeare» (Oxford University Press 1986, ISBN 0-19-287538-8) pp1-2
    20. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 95. .
    21. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 97-108.
    22. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 144-145. .
    23. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 110-111. .
    24. ↑ Хонігман Э.. . — С. 1. .
    25. ↑ Хонігман Э.. . — С. 95-117. .
    26. ↑ Театр эпохи Шекспира: уч. пособие для вузов / А. А. Аникст. — 2-е изд., испр. — М.: Дрофа, 2006. — С. 82. ISBN 5-358-01292-3
    27. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 153. .
    28. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 151-152. .
    29. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 144-146. .
    30. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 184. .
    31. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 208-209. .
    32. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 188.
    33. ↑ Kastan, 1999, p. 37
    34. ↑ Knutson, 2001, p. 17
    35. ↑ Adams, 1923, p. 275
    36. ↑ Wells, 2006, p. 28
    37. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 200.
    38. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 200-201.
    39. ↑ Rowe, 1709
    40. ↑ Ackroyd, 2006, p. 357
    41. ↑ Шэнбаум С.. William Shakespeare. — С. 202-203.
    42. ↑ Honan, 1998, p. 121
    43. ↑ Shapiro, 2005, p. 122
    44. ↑ Honan, 1998, p. 325
    45. ↑ Greenblatt, 2005, p. 405
    46. 1 2 Ackroyd, 2006, p. 476
    47. ↑ Bate, 2008, pp. 354-355
    48. ↑ Honan, 1998, pp. 382–83
    49. ↑ Honan, 1998, p. 326
    50. ↑ Ackroyd, 2006, pp. 462–464
    51. ↑ Schoenbaum, 1987, pp. 272–274
    52. ↑ Honan, 1998, p. 387
    53. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 279
    54. ↑ Honan, 1998, pp. 375–78
    55. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 276
    56. ↑ И. Гилилов. Игра об Уильяме Шекспире, или Тайна Великого Феникса. М., 1977, с. 122—124. ISBN 5-87334-021-8
    57. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 25
    58. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 287
    59. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 292
    60. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 304
    61. ↑ Honan, 1998, pp. 395–96
    62. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 296
    63. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 289
    64. ↑ Schoenbaum, 1991, p. 275
    65. ↑ Ackroyd, 2006, p. 483
    66. ↑ Frye, 2005, p. 16
    67. ↑ Greenblatt, 2005
    68. ↑ Schoenbaum, 1987, pp. 301-3
    69. ↑ Schoenbaum, 1987, pp. 306-7
    70. ↑ Schoenbaum 1987, 306.
    71. ↑ Schoenbaum, 1987, pp. 308-10
    72. ↑ В. Г. Белинский Гамлет, драма Шекспира. Мочалов в роли Гамлета // Собрание сочинений в трёх томах. — М.: 1948. — Т. 1. — С. 302—303.
    73. ↑ У. Шекспир. Комедии. Вступительная статья О. Постнова. — М. Эксмо, 2008. с. 10. ISBN 978-5-699-28192-3
    74. ↑ Луков Вл. А. Жанр // Электронная энциклопедия «Мир Шекспира».
    75. ↑ Wells, Orlin, p. 49
    76. 1 2 Frye, 2005, p. 9
    77. ↑ Honan, 1998, p. 166
    78. ↑ Schoenbaum, 1987, pp. 159–61
    79. ↑ Dutton, 2003, p. 147
    80. ↑ Ribner, 2005, pp. 154–155
    81. 1 2 Frye, 2005, p. 105
    82. ↑ Ribner, 2005, p. 67
    83. ↑ Cheney, 2004, p. 100
    84. ↑ У. Шекспир. Комедии. Вступительная статья О. Постнова. — М. Эксмо, 2008. с. 18. ISBN 978-5-699-28192-3
    85. ↑ Honan, 1998, p. 136
    86. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 166
    87. ↑ Ackroyd, 2006, p. 235
    88. ↑ Wood, 2003, pp. 161–162
    89. ↑ Wood, 2003, pp. 205–206
    90. ↑ Honan, 1998, p. 258
    91. ↑ Ackroyd, 2006, p. 359
    92. ↑ Ackroyd, 2006, pp. 362–383
    93. ↑ Shapiro, 2005, p. 150
    94. ↑ Gibbons, 1993, p. 1
    95. ↑ Ackroyd, 2006, p. 356
    96. ↑ Wood, 2003, 161
    97. ↑ Honan, 1998, p. 206
    98. ↑ Ackroyd, 2006, p. 353, 358
    99. ↑ Shapiro, 2005, pp. 151–153
    100. ↑ Bradley, 1991, p. 85
    101. ↑ Muir, 2005, pp. 12–16
    102. ↑ Bradley, 1991, p. 94
    103. ↑ Bradley, 1991, p. 86
    104. ↑ Bradley, 1991, p. 40
    105. ↑ Bradley, 1991, p. 42
    106. ↑ Greenblatt, 2005, p. 304
    107. ↑ McDonald, 2006, pp. 43–46
    108. ↑ Bradley, 1991, p. 306
    109. ↑ Ackroyd, 2006, p. 444
    110. ↑ McDonald, 2006, pp. 69–70
    111. ↑ Dowden, 1881, p. 57
    112. ↑ Dowden, 1881, p. 60
    113. ↑ Frye, 2005, p. 123
    114. ↑ McDonald, 2006, pp. 15
    115. ↑ Wells, Taylor, p. xx
    116. ↑ Wells, Taylor, p. xxi
    117. 1 2 Foakes, 1990, p. 6
    118. ↑ Shapiro, 2005, pp. 125–31
    119. ↑ Nagler, 1958, p. 7
    120. ↑ Shapiro, 2005, pp. 131–2
    121. ↑ Wells, Taylor, p. xxii
    122. ↑ Foakes, 1990, p. 33
    123. ↑ Ackroyd, 2006, p. 454
    124. ↑ Ringler, 1997, p. 127
    125. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 210
    126. ↑ Shapiro, 2005, pp. 247–9
    127. 1 2 Wells, Taylor, p. 1247
    128. ↑ Rowe, 2006, p. 21
    129. ↑ Frye, 2005, p. 288
    130. ↑ Rowe, 2006, p. 3
    131. ↑ Rowe, 2006, p. 1
    132. ↑ Honan, 1998, p. 289
    133. ↑ Schoenbaum, 1987, p. 327
    134. ↑ Clemen, 2005a, p. 150
    135. ↑ Clemen, 2005b, p. 29
    136. ↑ Brooke, 2004, p. 69
    137. ↑ Bradbrook, 2004, p. 195
    138. ↑ Clemen, 2005b, p. 263
    139. ↑ Frye, 2005, p. 185
    140. ↑ Wright, 2004, p. 868
    141. ↑ Bradley, 1991, p. 91
    142. 1 2 McDonald, 2006, pp. 42–6
    143. ↑ McDonald, 2006, p. 36, 39, 75
    144. ↑ Gibbons, 1993, p. 4
    145. ↑ Gibbons, 1993, pp. 1-4
    146. ↑ McDonald, 2006, p. 13
    147. ↑ англ.: He was not of an age, but for all time.
    148. ↑ Jonson, 1996, p. 10
    149. ↑ Dominik, 1988, p. 9
    150. ↑ Grady, 2001b, p. 267
    151. ↑ Grady, 2001b, p. 265
    152. ↑ Greer, 1986, p. 9
    153. ↑ Grady, 2001b, p. 266
    154. ↑ Soul of the age, the applause, delight, the wonder of our stage
    155. ↑ Grady, 2001b, p. 269
    156. ↑ Dryden, 1889, p. 71
    157. 1 2 Grady, 2001b, p. 270
    158. ↑ Levin, 1986, p. 217
    159. ↑ Grady, 2001b, p. 272-274
    160. ↑ Levin, 1986, p. 223
    161. ↑ Sawyer, 2003, p. 113
    162. ↑ That King Shakespeare … over us all, as the noblest, gentlest, yet strongest of rallying signs; indestructible
    163. ↑ Carlyle, 1907, p. 161
    164. ↑ Grady, 2001b, p. 276
    165. ↑ Толстой Л. Н. «О Шекспире и о драме» Архівавана 18 мая 2017.
    166. ↑ Grady, 2001a, pp. 22–6
    167. ↑ Grady, 2001a, pp. 24
    168. ↑ Grady, 2001a, pp. 29
    169. ↑ Drakakis, 1985, pp. 16–17, 23–25
    170. ↑ Chambers, 1944, p. 35
    171. ↑ Levenson, 2000, pp. 49–50
    172. ↑ Clemen, 1987, p. 179
    173. ↑ Steiner, 1996, p. 145
    174. ↑ Bryant, 1998, p. 82
    175. ↑ Wells, Orlin, pp. 641–2.
    176. ↑ Paraisz, 2006, p. 130
    177. ↑ Bloom, Harold. The Western Canon. — New York. — Riverhead Books. — P. 346.
    178. ↑ Cercignani, 1981
    179. ↑ Crystal, 2001, pp. 55–65
    180. ↑ Wain, 1975, p. 194
    181. ↑ Johnson, 2002, p. 12
    182. ↑ Crystal, 2001, pp. 63
    183. ↑ Смирнов П. Шекспир обзавелся домом и портретом // Газета.ру
    184. ↑ Найден «настоящий» портрет Шекспира Архівавана 5 лютага 2012. // RB.ru
    185. ↑ Shapiro, 2010, pp. 77-8
    186. ↑ Gibson, 2005, pp. 48, 72, 124
    187. ↑ McMichael, Glenn, p. 56
    188. ↑ Did He or Didn’t He? That Is the Question (нявызн.) (недаступная спасылка). The New York Times (22 красавіка 2007). Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2012. Праверана 26 красавіка 2013.
    189. ↑ Kathman, 2003, pp. 620, 625–626
    190. ↑ Love, 2002, pp. 194–209
    191. ↑ Schoenbaum, 1991, pp. 430–40
    192. ↑ Nevalainen, Terttu. Early Modern English Lexis and Semantics. — Cambridge University Press, 1999. — С. 332-458. — ISBN 978-0-521-26476-1.
    193. ↑ Pritchard, 1979, p. 3
    194. ↑ Wood, 2003, pp. 75–8
    195. ↑ Ackroyd, 2006, pp. 22–3
    196. 1 2 Wood, 2003, p. 78
    197. 1 2 Ackroyd, 2006, pp. 416
    198. 1 2 Schoenbaum, 1987, pp. 41–2, 286
    199. ↑ Wilson, 2004, p. 34
    200. ↑ Shapiro, 2005, p. 167
    201. ↑ Lee, 1900, p. 55
    202. ↑ Bruce R. Smith. Shakespeare, William (1564-1616) (нявызн.) (недаступная спасылка). glbtq. Архівавана з першакрыніцы 19 кастрычніка 2006. Праверана 10 чэрвеня 2013.
    203. ↑ Casey
    204. ↑ Pequigney, 1985
    205. ↑ Evans, 1996, p. 132
    206. ↑ Fort, 1927, pp. 406–414
    207. ↑ Cooper, 2006, pp. 48, 57
    208. ↑ Schoenbaum, 1981, p. 190
    209. ↑ Дзярновіч, А. І. Палтэск’я — паўночная Троя: вобраз Полацка ў скандынаўскіх крыніцах ХІ—ХІІІ стст. // Studia Historica Europae Orientalis = Исследования по истории Восточной Европы. — Вып. 6. — Минск : РИВШ, 2013. С. 81—83.
    210. ↑ Кавалёў, С. Рыцарскі раман у беларускай літаратуры // Acta Albaruthenica. — 2005. — № 5. — С. 60.
    211. ↑ Shakespeare, W. Essai du traduction de César de… / powst. 1753, z rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 911, s. 81—95.
    212. ↑ Міхаіл Паўлавіч Урончанка // Асветнікі зямлі Беларускай, X ― пачатак XX ст.: энцыклапедычны даведнік / [рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш.]. ― Мінск : Беларуская Энцыклапедыя, 2001. ― С. 440.
    213. ↑ Шекспир, В. Гамлет : трагедия в 5 действиях / сочинение В. Шекспира; перевёл с английского М. В. — В типографии медицинского департамента Министерства внутренних дел, 1828. — 205 с.
    214. ↑ Конан, У. М. Леан Бароўскі // Асветнікі зямлі Беларускай, X ― пачатак XX ст.: энцыклапедычны даведнік / [рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш.]. ― Мінск : Беларуская Энцыклапедыя, 2001. ― С. 50.
    215. ↑ Ignacy Hołowiński // Polski Szekspir.
    216. ↑ Julian Korsak // Polski Szekspir.
    217. ↑ Placyd Jankowski // Polski Szekspir.
    218. ↑ Adam Pług // Polski Szekspir.
    219. ↑ Шэкспір, Вільям. Антоній і Клеапатра: Трагедыя: Пер.з англ. / Пер., прадм. і заўв. Ю.Гаўрука; Маст. Ю.Зайцаў. — Мн.: Мастац.літ., 1982.
    220. 1 2 3 4 5 Шэкспір, Вільям. Трагедыі / Рэд.пер.: К.Крапіва, Я.Семежонаў: Пер.з англ. — Мн.: Дзяржвыд БССР. Рэд.мастац.літ., 1954. Змест: Рамэо і Джульета; Гамлет; Отэло; Кароль Лір; Макбет;
    221. ↑ Шэкспір, Уільям. Трагічная гісторыя пра Гамлета прынца Дацкага. — Мн.: ДВБ. Сектар маст. літ., 1935.
    222. ↑ Шэкспір, Вільям. Гамлет, прынц Дацкі: Трагедыя / Пер. з англ. Ю.Гаўрука; Маст. Б.Забораў. — Мн.: Беларусь, 1964.
    223. 1 2 Шэкспір, Вільям Рамэо і Джульета; Гамлет, прынц Дацкі: Трагедыі / Вільям Шэкспір. Тарцюф, альбо Ашуканец: Камедыя / Жан Батыст Мальер. Разбойнікі: Драма: [Для ст. шк. ўзросту] / Фрыдрых Шылер. — Мн.: Юнацтва, 1996. — 443 с. — (Школьная бібліятэка). ISBN 985-05-0077-8
    224. 1 2 3 Уільям Шэкспір. Тры камедыі: Дванаццатая ноч, альбо Чаго пажадаеце; Утаймаванне наравістай; Сон у Іванаву ноч / Пер. з англ. А. Разанава і Я. Семяжона. — Мн.: Маст. літ., 1989.
    225. ↑ Шэкспір, Вільям. Кароль Лір: Трагедыя / Пер. з англ. Ю.Гаўрука; Маст. Б.Забораў. — Мн.: Мастац. літ., 1974.
    226. ↑ Санеты / Пер. У. Дубоўка. — Мн.: Беларусь, 1964.
    227. ↑ У. Дубоўка ў сваіх вельмі дакладных перакладах прытрымліваецца схемы рыфмоўкі арыгінала
    228. 1 2 3 4 Галасы з-за небакраю: анталогія паэзіі свету ў беларускіх перакладах ХХ ст. Склад. М. Скобла. — Мн.: Лімарыюс 2008. — 896 с. 1000 ас.
    229. 1 2 3 4 5 6 Гаўрук, Ю. Агні ў прасторах. — Мн.: Маст. літ-ра, 1975.
    230. 1 2 Кахаць — гэта значыць… / Пераклады Рыгора Барадуліна. — Мн.: Маст. літ-ра, 1986….
    231. ↑ Р. Барадулін пераклаў 3 санеты, кн. «Кахаць — гэта значыць…», але нумар аднаго пры напісанні гэтага артыкула не быў выяўлены.
    232. ↑ Гомельская копейка. — 1911. — 15 июня. — С. 1.
    233. ↑ Гамлет, В. Шокспира // Гомельская копейка. — 1911. — 18 июня. — С. 3.
    234. ↑ Ю. Несколько слов о сценическом искусстве (По поводу постановки «Гамлет») // Гомельская копейка. — 1911. — 20 июня. — С. 3.
    235. ↑ Полесье. — 1911. — 18 декабря. — С. 1
    236. ↑ Гомельская копейка. — 1911. — 17 декабря. — С. 1.

    Літаратура

    • Аникст, А. Трагедия Шекспира «Гамлет». — М., 1986
    • Бачелис, Т. Шекспир и Крэг. — М., 1983
    • Борисова, Т. Шекспир на белорусской сцене / Ред. Г. И. Бояджиев. — Мн.: Наука и техника, 1964.
    • Дживилегов, А., Бояджиев, Г. История западно-европейского театра. — М., 1991
    • Западно-европейский театр от эпохи Возрождения до рубежа XIX—XX вв. Очерки. — М., 2001
    • Морозов, М. О Шекспире // Морозов, М. Избранное. — М., 1979.
    • Шэкспір Уільям // Культуралогія: Энцыклапедычны даведнік. Уклад. Дубянецкі Э. — Мн.: БелЭн, 2003. ISBN 985-11-0277-6
    Тэмы гэтай старонкі: Катэгорыя·Пісьменнікі паводле алфавіта Катэгорыя·Паэты Вялікабрытаніі
    Змесціва гэтай старонкі з праектаў амерыканскага фонда «Вікімедыя» дасяжнае пад сукупнай ліцэнзіяй CC BY-SA 3.0 і GFDL.
    Энцыклапедычны партал «Пісьменства беларускве» piśmienstva.viedy.be