Паэма

Паэма (ад грэч.: ποίημα — твор) — лірычны, эпічны, лірыка-эпічны твор, пераважна вершаваны, на якім адлюстраваны значныя падзеі і яскравыя характары. У паэме нярэдкія і элементы драмы: скразное напружана канфліктнае дзеянне, маналогі і дыялогі.

Назва «паэма» агульная, у літаратуразнаўстве часцей гаворыцца аб канкрэтнай жанравай разнавіднасці паэмы: лірыка-эпічнай, лірычнай, эпічнай, сатырычнай, гераічнай, дыдактычнай, бурлескнай, драматычнай і г.д. Узнікла паэма на аснове старажытных і сярэдневяковых песень, паданняў, эпапей, што праслаўлялі гістарычныя падзеі.

Першапачатковая паэма мела эпічны характар і нярэдка была цесна звязана з міфалагічнай творчасцю. Такія «Іліяда» Гамера, «Энеіда» Вергілія, «Песня пра Раланда», «Слова пра паход Ігараў». У антычныя часы і Сярэдневякоўе паэмай называлі ананімную або аўтарскую эпапею. Уласна з эпапеі ўзнікла сённяшняя паэма — і ў першую чаргу паэма эпічная.

Звычайна ў паэме выяўляецца своеасаблівая гармонія лірычнага, эпічнага і драматычнага пачаткаў. Беларуская паэма ўзнікла як паэма эпічная. Яскравым яе ўзорам з’яўляецца сярэдневяковая «Песня пра зубра» М. Гусоўскага (на лацінскай мове).

Моцны лірычны пачатак, павышаная эмацыянальнасць вершаванай мовы, характэрныя для паэмы, надаюць асаблівую важкасць аб’екту паэтычнага ўвасаблення, пэўным чынам узвялічваюць яго. Менавіта таму паэмай зрэдку называюць нават празаічныя творы (раманы, аповесці), якія вылучаюцца асаблівым лірызмам, узнёслым пафасам, важкасцю і глыбінёй прадмета гаворкі. З такіх паэм у прозе можна назваць «Мёртвыя душы» М. Гогаля, «Педагагічную паэму» А. Макаранкі, «Чазенію» У. Караткевіча і інш. Блізкімі да іх з’яўляюцца паэмы, таксама напісаныя прозай, якія ўзніклі ў эпоху рамантызму (Алаізіюс Бертран) і дасягнулі свайго росквіту ў эпоху сімвалізму (Шарль Бадлер, Арцюр Рэмбо).

Як жанр, які развіваецца на мяжы эпасу, лірыкі і драмы, сінтэзуючы ў сабе іх характэрныя спосабы і прыёмы, паэма застаецца найбольш  прадуктыўнай і сёння.

Віды паэм

• Эпічная — старажытнагрэчаскія «Іліяда» і «Адысея», асобныя рускія быліны, украінскія думы, «Слова пра паход Ігараў», «Пан Тадэвуш» А. Міцкевіча, «Новая зямля» Я. Коласа.
• Драматычная — мае, як і звычайная п’еса, дыялагічную форму («Адвечная песня», «Сон на кургане» Я. Купалы, «Святло з Усходу» П. Глебкі, «Хамуціус» А. Куляшова).
• Лірычная — пераважае лірыка як характар светабачання і спосаб адлюстравання жыцця («Патрыятычная песня» П. Панчанкі, «Штодзённы лістапад» С. Гаўрусёва, «Лясная песня» А. Лойкі).
• Бурлескна-травесційная — «Энеіда навыварат», «Тарас на Парнасе».
• Рамантычная — «Мачаха» Адэлі з Устроні, «Вечарніцы» і «Купалле» В. Дуніна-Марцінкевіча.
• Рэалістычная — характэрна тыповасць характараў, абставін, праблем, што адлюстроўваюцца ў творы. У беларускай літаратуры рэалістычная паэма атрымала значнае развіццё. З’яўляюцца разнастайныя віды і формы яе: героіка-патрыятычная («Безназоўнае» Я. Купалы, «Сцяг брыгады» А. Куляшова), героіка-рэвалюцыйная («Песня пра сухар» В. Таўлая, «Нарач» М. Танка), сацыяльна-палітычная («Голас сэрца» П. Броўкі, «Балада Брэсцкай крэпасці» Р. Барадуліна), сацыяльна-бытавая («Сто вузлоў памяці» Н. Гілевіча, «Куфар» Л. Геніюш), гістарычная («Каліноўскі» М. Танка, «Слова пра чалавечнасць» У. Караткевіча), філасофская, сатырычная («Хвядос — Чырвоны нос» К. Крапівы, «Лявоніха» М. Лужаніна) і інш.

Літаратура

• Рагойша В. П. Паэтычны слоўнік. — 3-е выд., дапрац. і дапоўн.. — Мінск: Беларуская навука, 2004. — 576 с. — 2 000 экз. — ISBN 985-08-0598-6.
• Рагойша В. П. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2001. — 384 с. — 1 000 экз. — ISBN 985-11-0197-4.
• Літературознавчий словник-довідник за редакцією Р. Т. Гром’яка, Ю. І. Коваліва, В. І. Теремка. — К.: ВЦ «Академія», 2007
• Тэорыя і гісторыя жанру паэмы